Паводле www.dziejaslou.by/inter/dzeja/dzeja.nsf/htmlpage/rav19?OpenDocument
Каб не выглядаць перадузятымі пасьля выстаўленьня папярэдняга матэрыялу, друкуем інтэрвю (найлепшае, якое нам удалося знайсьці) зь Юрыем Бандажэўскім, зробленае Тацьцянай Рэвяка. Тут шмат цікавай інфармацыі. Але адначасова яшчэ раз папярэджваем, што верыць прафесару Бандажэўскаму варта… ня поўнасьцю (чаму? гл. папярэдні артыкул). А таксама прапануем зьвярнуць увагу, што тыя ключавыя пытаньні, якія мы ўзьнялі ў папярэднім артыкуле, у дадзеным інтэрвю не ўзьнятыя. І яшчэ. Трэба ведаць і ўвесь час памятаць, што ў Беларусі ў такім жа ключы, як Бандажэўскі, працуе і дзейнічае шмат навукоўцаў! Толькі пра іх ніхто ня ведае, ніхто не піярыць…
Рэдакцыя.
Рэктар Гомельскага медінстытуту, прафесар Юры Бандажэўскі быў арыштаваны ў ліпені 1999 году, а ў чэрвені 2001 Ваенная калегія Вярхоўнага суда Беларусі прызнала яго вінаватым у атрыманьні хабару і прысудзіла да 8 гадоў пазбаўленьня волі з канфіскацыяй маёмасьці, пазбаўленьнем права займаць пасады, зьвязаныя з выкананьнем арганізацыйна-распарадчых абавязкаў тэрмінам на 5 гадоў. На падставе законаў аб амністыі 2002 і 2004 гадоў тэрмін пакараньня быў скарочаны на два гады. Сёлета 31 студзеня камісія папраўчай калоніі-пасяленьня №26 у пасёлку Гезгалы Дзятлаўскага раёну Гарадзенскай вобласьці адмовіла зьняволенаму ва ўмоўна-датэрміновым вызваленьні. Вызвалілі яго 5 жніўня [2005 году. – Рэд.] ў межах амністыі, абвешчанай прэзідэнтам Беларусі да 60-годдзя заканчэньня Другой сусьветнай вайны.
Юры Бандажэўскі вядомы дасьледваньнямі на тэму ўплыву на здароўе чалавека малых дозаў радыяцыі. Ён аўтар больш як 240 навуковых працаў. “Міжнародная Амністыя” прызнала яго вязьнем сумленьня, лічачы, што Бандажэўскага асудзілі ў сувязі з тым, што ён адкрыта крытыкаваў дзеяньні беларускіх уладаў пасьля катастрофы на Чарнобыльскай АЭС.
У 2001 годзе Ю. Бандажэўскі стаў 25 чалавекам у сьвеце, які атрымаў Пашпарт Свабоды, што дае права свабодна перамяшчацца па Еўропе і выбіраць у якасьці месца жыхарства любую краіну кантыненту.
Усе гэтыя гады лёс апальнага прафесара заставаўся пад неаслабнай увагай Праваабарончага цэнтру “Вясна”, але асабіста пазнаёміліся з Юрыем Іванавічам мы толькі пасьля ягонага ўмоўна-датэрміновага вызваленьня. Я патэлефанавала і папрасіла сустрэцца, каб запісаць інтэрв’ю, і прафесар прапанаваў прыехаць да яго дадому ва Уручча (сям’я параехала з Гомелю ў Менск, калі ён знаходзіўся ў зьняволеньні). Калі па роду сваёй дзейнасьці раней мы больш надавалі ўвагі прававому складніку “справы Бандажэўскага”, то зараз зьявілася магчымасьць даведацца пра сьветагляд, перакананьні, прынцыпы Юрыя Іванавіча, “філасофію ягонага жыцьця”, асэнсаваньне тых падзеяў, якія з ім адбыліся за апошнія гады. Прафесар аказаўся вельмі цікавым суразмоўцам, і зараз сьпецыяльна для чытачоў “Дзеяслова” – плён нашых шматгадзінных гутарак.– Юры Іванавіч, перш за ўсё, віншую – вы дома, на волі. Якія вашыя адчуваньні?
– На свабодзе, вядома, лягчэй, чым у турме. Хаця пасьля таго, што мне давялося перажыць за апошнія гады, чалавек ня можа адчуваць сябе цалкам свабодным. Перш за ўсё таму, што ня маю магчымасьці рэалізаваць тое, чым жыву, ня маю магчымасьці прымяніць свае сілы ў працы, у навуцы, ня маю магчымасьці рэалізавацца так, як я хацеў бы. І, вядома, усе фармальнасьці ва ўзаемаадносінах са зьнешнім сьветам таксама пэўным чынам зьмяніліся.
– Вы шкадуеце пра страчаны час і магчымасьці?
– Я не шкадую пра тое, што адбылося, у мяне няма настальгіі па тых магчымасьцях, якія ў мяне былі раней. Тое, што я мог на той момант рэалізаваць у навуцы, я рэалізаваў. І ўсё ж раней, знаходзячыся ў жорсткай арганізацыйнай структуры, я ня мог цалкам адкрыта выказаць уласныя думкі, хаця і стрымаць мяне было цяжка. Пастаянна адчуваўся прэс, а цяпер я не належу нікому, і калі спрабуюць на мяне ціснуць, навязаць сваё меркаваньне, нічога не атрымліваецца.
– Увесь час, пакуль вы адбывалі пакараньне, вас суправаджалі праблемы са здароўем. А як цяпер вы сябе адчуваеце?
– Праблемы засталіся. Але я ведаю свае хваробы, якія зьвязаныя ня толькі з маім арганізмам, але і з узьдзеяньнем усяго таго, што вакол нас – зьнешнім, схаваным узьдзеяньнем. Калі гэтае ўзьдзеяньне адчуваецца, усё абвастраецца. Хваробы, вядома, нікуды не сышлі – проста я іх прымусіў маўчаць. Дзеля гэтага ёсьць уласная, выпакутаваная сістэма.
Калі раней я быў заўзятым матэрыялістам, упэўненым, што ўсё матэрыяльна нават сыходзячы са сваёй прафесіі, то зараз усё зусім па-іншаму. Я лічу, што ўсё, што з намі адбываецца – гэта не ад чалавека. Наш лёс калі і не перадвызначаны, то ва ўсялякім разе мы знаходзімся пад уплывам Усявышняга. Я разумею, што мы выконваем ролю, якая нам прызначаная, і ўсё, што з намі адбываецца фізічна, духоўна перадвызначана. І як мы гэта ўсё разумеем, узаемадзейнічаем, супраціўляемся, настройваемся – так яно і будзе.
Перад выхадам з турмы ў калонію-пасяленьне я настолькі сябе настроіў, што калі праводзілі тэсты, спрабавалі нешта знайсьці, каб не адпусьціць, нічога сур’ёзнага не знайшлі. Потым раптам абвал – я, відаць, ня быў гатовы і не згрупаваўся, прапусьціў некалькі ўдараў: цяжэйшая паталогія страўніка, адрываюцца мышцы. Да зімы спрабаваў гэты абвал ліквідаваць. Затым прыехаў на пасяленьне, хата зусім непрыстасаваная, пачынаюцца маразы, мне адмаўляюць ва ўмоўна-датэрміновым вызваленьні – і пачынаюцца зусім беспадстаўныя цяжкая паталогія печані і падстраўнікавай залозы. Гэта энергетычныя праблемы. Калі ўзьняцца над матэрыяльным сьветам, то зразумела – мне не хапала энергіі. І тут я атрымліваю некалькі вельмі важных лістоў падтрымкі і абсалютна нечакана знаходжу тое, што мне патрэбна. Калі ў 2002-03 гадах была такая ўвага да мяне ў Францыі, некалькі гарадоў прысвоілі мне званьне ганаровага грамадзяніна – я адчуў сябе значна лепей. Тут і разумееш, што жыцьцё – гэта нешта асаблівае. Я магу сказаць: магу быць хворым, а магу здаровым. Я сёньня здаровы, таму што хачу быць здаровым, прымушаю сябе быць здаровым. А ўвесь той пласт паталогіі, які існуе, калі я сябе трохі адпушчу, вылезе, і можна вельмі хутка загінуць. Я кірую сваім здароўем, наколькі ў мяне атрымліваецца.
– Гэта медыцынскі падыход ці нешта іншае?
– Я проста ўжо разумею медыцыну на больш высокім узроўні. Мы павінныя адыходзіць ад блізарукасьці ў медыцыне. Я разумею, што ўсё значна глыбей, чым проста вызначыць дыягназ і прызначыць таблеткі. Гэта было б занадта проста. Да ісьціны шлях складаны. На жаль, у тым грамадстве, у якім я працаваў, гэтыя погляды непрымальныя.
– Распавядзіце, калі ласка, пра свой шлях у медыцыну, у навуку.
– Можна сказаць, што ў медыцыну мяне нейкім чынам накіраваў бацька. Ён сам хацеў быць доктарам, але скончыў да вайны толькі курсы фельчарскага тэхнікуму, а пасьля вайны, адваяваўшы, атрымаўшы баявыя ўзнагароды, ня змог працягваць навучаньне, бо не было магчымасьцяў. Ягоныя браты загінулі, і ён аказаўся ў сям’і адзін і нёс за яе адказнасьць. Але ўсё жыцьцё ў яго была настальгія з-за таго, што ня стаў доктарам.
Я быў вельмі музычным хлопчыкам, якому прадказвалі кансерваторыю, але гадоў у 16 нечакана для ўсіх захварэў на навуку – мяне цягнула ў прыроду, біялогію, медыцыну, я пачаў далучацца да навукі і сышоў у яе. Пасьля паступленьня ў Гарадзенскі медінстытут, у летнія часы, калі ў бібліятэцы нікога не было – канікулы – я штурмаваў кніжкі, на фармулярах якіх я быў першым чытачом, а кніжкі тыя ляжалі гадоў па пяцьдзясят. Я праседжваў у анатамічцы днямі і начамі. Акрамя таго – пастаянныя развагі. Дома – агромністая колькасьць клетак з хамякамі, я пачаў ужо ставіць эксьперыменты, вазіць вынікі іх у інстытут біяхіміі. Пераламаць мяне ніхто ня мог. Мама, яна настаўніца, дырэктар школы, мне казала, што я павінен упісацца ў грамадства, і я гэта разумеў. Я скончыў інстытут і адразу ж пайшоў у ардынатуру па патанатоміі. Усе зьдзіўляліся: каб з такім высачэнным балам пайсьці працаваць патолагаанатамам – трэба вельмі любіць гэтую працу. Мяне цікавіла прычына ўзьнікненьня многіх захворваньняў, перш за ўсё раку. У 26 гадоў – я кандыдат, у 32 гады – дыпламаваны доктар навук, адзін з самых маладых дактароў у Савецкім Саюзе, прафесар са сваёй навуковай школай. У 1990 годзе прыняў прапанову арганізаваць Гомельскі медінстытут, у 33 гады стаў ягоным рэктарам. Калі мяне пыталіся, навошта я зьязджаю – бо ў мяне на той момант усё было, я сказаў, што не хачу хадзіць па колу. Калі апынуўся ў Гомелі, са мной ужо нічога нельга было зрабіць. Супрацьдзейнічаць мне на маёй пляцоўцы было немагчыма. Відаць, сам лёс мяне кінуў у чарнобыльскую праблему.
– Цяжка гэта – стварыць новы інстытут?
– Было дзікае жаданьне зрабіць гэта. Уявіце, пачатак 1990-х гадоў: Савецкі Саюз развальваецца, вакол бардак, а ў нас ВНУ ствараецца. 1 лістапада 1990 году – адкрыцьцё медінстытуту, у траўні 1993 – праверка Міністэрства аховы здароўя, якая ацаніла працу па стварэньні інстытуту на выдатна. У 1999 годзе я атрымаў узнагароду – надзелі мне кайданкі, аддзячылі за працу, абвінаваціўшы ў казках, якія самі ж і прыдумалі. Але, нягледзячы ні на што, я згадваю свае 9 гадоў працы рэктарам як цудоўны час, хаця мне было вельмі цяжка. Я ўсё рабіў у экстрэмальных умовах, у той мясцовасьці, дзе я нікога ня ведаў. Мне даводзілася вельмі розных людзей згуртоўваць у адну каманду. Як сказаў адзін прафесар пра мяне: навошта яму лезьці ў навуку – яму б хапіла лаўраў першага рэктара. Але для мяне навука была на першым месцы, нягледзячы на тое, што ўсё меней заставалася часу. Але я быў шчасьлівы ў поўнай меры, я радаваўся жыцьцю, у мяне ўсё атрымлівалася. Гэта як малюеш вялікую карціну і ведаеш, што яна будзе намаляваная. Хоць і гэты медінстытут сёньня хворы, пакутуе, і пакутуе перш за ўсё ад таго, што не выконвае сваёй асноўнай навуковай задачы, не вывучае зьяваў, дзеля якіх быў створаны.
Цікавы момант: будынак галоўнага корпусу інстытуту мы адбілі ў камуністаў – абкаму партыі. Калі партыя захісталася, я прыйшоў і сказаў, што буду змагацца за гэты будынак – цэнтральны, вялізны, самы лепшы ў горадзе. Я вывеў сваіх студэнтаў на вуліцу, мы правялі дэманстрацыю і не адну, і мы вырвалі (тады актыўны бізнес хацеў узяць будынак пад офісы) яго неймавернымі намаганьнямі, потым яшчэ два корпусы. Мне прапаноўвалі так: вы набіраеце студэнтаў патрошку, а мы будзем думаць, як вам пабудаваць будынак інстытуту. Праз 15 ці 20 гадоў пабудавалі б? Я сказаў, што ад будаўніцтва мы не адмаўляемся, але адстаім цэнтральны будынак. Я ствараў чыноўнікам, якія ў той час там працавалі, вельмі шмат клопату. Яны стаміліся ад маіх прапановаў, новаўвядзеньняў. Я прапанаваў канцэпцыю навукова-практычных цэнтраў. Дарэчы, назва навукова-практычнага цэнтру была ўпершыню сфармуляваная мною падчас сустрэчы з Лукашэнкам у 1997 годзе.
– Але потым былі 1999 год – абвінавачаньне, 2001 год – турма…
– Свой сьвет я панёс з сабой у турму. Мае дзёньнікі, кніга “Філасофія майго жыцьця” – гэта ўсё адтуль. Я занатоўваў думкі, ідэі, якія наведвалі мяне. Калі мне толькі вынесьлі прысуд і прывезьлі праз некалькі тыдняў у камеру-загон на Кальварыйскай, я сядзеў і пісаў артыкулы, якія потым былі надрукаваныя. Складаныя артыкулы з пункту гледжаньня рэгуляторных працэсаў, разуменьня, але я іх запісваў фактычна начыста. Мозг працаваў няспынна. Іншая справа, што ўмовы, у якіх я знаходжуся, мяняюцца. Зараз у мяне поўны балкон жывёлаў, яны гатовыя да эксьперыментаў. Дзе гэта будзе, я ня ведаю, але ведаю, што я іх зраблю. Складана, бо людзі баяцца са мной кантактаваць. Я іх разумею, але ўсё роўна буду працаваць.
– Вы спрабавалі вярнуцца ў “сістэму”?
– У сістэму я не вярнуся. Я нават не хачу вяртацца. Ці можна вярнуцца ў сістэму з поглядамі, якія абсалютна не адпавядаюць тым, што там прапаведуюцца? Абсалютна немагчыма. Уявіце, як я буду на кафедры чытаць лекцыю пра паталогію печані і сярод фактараў буду казаць, што гепатыт і цыроз печані зьяўляюцца радыяцыйна індукаванай паталогіяй. Мне не дазволяць гэтага сказаць. Гэта скончыцца канфліктам. У такім выпадку лепш даіць кароў… Калі браць пытаньне прыніжэньня навуковай годнасьці і вернасьці сваім навуковым прынцыпам, то тут ня буду зарабляць грошы. Міністэрства аховы здароўя адказала на запыт з калоніі-пасяленьня, дзе я знаходзіўся апошнім часам, што працы для Бандажэўскага няма. Я ў міністэрства не зьвяртаўся і зьвяртацца ня буду. У мяне падыход да ацэнкі сітуацыі зусім іншы. Калі раней я моцай свайго аўтарытэту, улады, спыняў гэтае супрацьдзеяньне, то як толькі мяне ня стала, усё зьмянілася, зьнішчана. Куды тут ісьці? Для мяне там месца няма. Хаця калі нават будуць разумець мае перакананьні, то адкрыта з імі не пагодзяцца, бо афіцыйная дактрына зусім іншая. І застаецца захоўваць сваю годнасьць, весьці сваю працу.
– У чым усё ж прычына вашага шматгадовага адлучэньня ад нармальнага жыцьця і працы?
– Я думаю, што адрозьненьні ў разуменьні праблемаў здароўя людзей, і як найбольш вострая праблема – Чарнобыль. Менавіта Чарнобыль пераканаў тых, хто не хацеў мяне бачыць, у тым, што я ў такой сітуацыі непатрэбны. Я ў гэтым не сумняваюся. У вялікай краіне, якім быў Савецкі Саюз, было лягчэй абараняць сваю праўду [?! – Рэд.]. Прывяду маленькі прыклад. Калі мне было гадоў 27-28, мы вывучалі ўплыў аднаго з прэпаратаў, імунастымулятару, на разьвіцьцё зародышу і арганізм цяжарнай жанчыны. Прэпарат гэты быў рэкамендаваны пры цяжарнасьці. Мне захацелася праверыць адну гіпотэзу, паколькі мы выйшлі на некаторыя зьявы, якія мне былі зусім незразумелыя. А гэты прэпарат прапаноўваў ня хто-небудзь, а спадарыня Ярмольева, якая стварыла савецкі пеніцылін. Я падрыхтаваў запіску ў фармакалагічны камітэт з просьбай улічыць гэтыя праблемы і адмяніць прэпарат. Камісія падтрымала прапанову. Пасьля гэтага мяне пачалі пазнаваць усюды. Гарадзенская лабараторыя стала на ўзроўні саюзнай, яе адразу ж унесьлі ў рэестр. Я заўсёды быў упэўнены ў сабе і спадзяваўся толькі на сябе, а навуковыя вынікі для мяне былі вышэй за ўсё. Калі гэта навуковая ісьціна, то я за яе гатовы ісьці куды заўгодна. І таму я думаю, што мяне з маімі поглядамі абсалютна ня будуць успрымаць у нашай сітуацыі. Зараз ня той перыяд для таго, каб навуковая ісьціна была на першым месцы. Замова, ціск, жаданьне атрымаць пэўны вынік, а навука на замову ня робіцца.
Калі мне цяжка, я заплюшчваю вочы і пачынаю думаць. Гэта магчымасьць зазірнуць у будучыню, якую ніхто ня бачыць, а ты ўжо ўсё выбудаваў, стварыў пастулаты. Я памятаю гомельскую турму, калі мне вынесьлі прысуд – 8 гадоў: я ляжаў у медізалятары, было горача і ў мяне зьявіліся думкі, якія я пачаў занатоўваць, будаваць праграму. Наперадзе 8 гадоў зьняволеньня, а я ляжу, усьміхаюся і нават сьпяваю, малюючы гэтыя рэчы. Чалавек сам гаспадар свайго лёсу. Хаця так, цяжкая гэта справа турма, але ты сам сабой павінен кіраваць. Я ня скарджуся зараз, што ў мяне няма магчымасьці недзе працаваць, практычна зьвязаныя рукі, бо я выкарыстоўваю кожную магчымасьць для таго, каб прайсьці свой шлях.
– Хто ўсе гэтыя нялёгкія гады быў з вамі, дапамагаў?
– Перш за ўсё сям’я. Бясспрэчна, мая жонка, Галіна Сяргееўна, правяла велізарную працу. У мяне былі добрыя кантакты з замежнымі навукоўцамі, мяне няблага ведалі, і калі выйшлі доказы майго пункту гледжаньня, мае запісы і адкрытыя лісты, справаздачы, выступы – адразу стала зразумелай перадгісторыя. Зьявіліся сябры па духу, з многімі з якіх я нават не сустракаўся. А тыя, хто называліся сябрамі, калі ў мяне была ўлада, шмат хто адсыпаўся. Цёплыя словы магу сказать адносна сваіх студэнтаў, вучняў, нягледзячы на тое, што я вельмі патрабавальны быў выкладчык – мае студэнты ўжо тады, калі я ня быў рэктарам, атрымаўшы дыпломы з рук іншых людзей, усе прыйшлі да мяне, выклікалі мяне ў парк, сфатаграфаваліся. І потым яны ўвесь час, калі была магчымасьць кантакту, давалі пра сябе знаць. Моладзь цяжка падмануць, гэта потым, патрапіўшы ў сістэму, яны навучацца хітраваць і хлусіць. Як толькі мяне арыштавалі, тут жа ліквідавалі кафедру і вялікі музей, які намі ствараўся. А на той базе было зроблена 26 кандыдацкіх дысертацыяў.
Цікавая сітуацыя і са сродкамі масавай інфармацыі. Незадоўга да арышту ў “Гомельскай праўдзе” апублікавалі паведамленьне пра тое, што я і акадэмік Іпацьеў узнагароджаныя міжнароднай прэміяй, пра якую, дарэчы, я і ня чуў – на першай паласе, пад самым загалоўкам. Праз некалькі дзён тая ж газета ўжо мяне лаяла, і той карэспандэнт, які пісаў пра мяне высокія эпітэты, цяпер называў мяне апошнімі словамі. Хаця тады яшчэ ніякага суда не было і доказаў маёй віны ня мелі, як, дарэчы, і пасьля суда. Калі мяне арыштавалі, раптам у людзей зьявілася жаданьне на мяне накінуцца! Гэта вельмі цікавая сітуацыя.
– … На жаль, характэрная для афіцыйных СМІ. Вось, напрыклад, Марыніч – амбасадар, міністр – усё добра, а як толькі зрабіў нейкія крокі, няўзгодненыя з уладай – адразу ж знайшлося за што абліць гразьзю і ў выніку пасадзіць…
– Так. Увогуле, я адношу гэта не да ўчынкаў асобных людзей. Гэта – хвароба грамадства. Але ёсьць грамадствы, у якіх людзі ня могуць пагадзіцца з гэтым. І ў тым заключаецца ступень абароны кожнага чалавека ад любога пасягальніцтва, найперш дзяржавы [улады. – Рэд.], і ў тым адлюстроўваецца ступень разьвіцьця дэмакратыі гэтага грамадства. Баяцца адкрытай, рэзкай праўды. Вядома, у кожнага свая праўда [гэта распаўсюджанае памыловае меркаваньне; у кожнага свая хлусьня, а праўда, альбо ў аднаго кагосьці, альбо ні ў кога. – Рэд.], але для таго ж і існуе плюралізм меркаваньняў. Ісьціна знаходзіцца ў кантакце. Але калі існуе толькі адно меркаваньне, то якім бы яно ні было добрым сёньня, заўтра яно можа быць зусім іншым. Сёньня праблема ў адсутнасьці магчымасьці выказваць сваё меркаваньне. Пакуль я не кранаў радыяцыйных праблемаў, мяне цярпелі, і я нават пасьпеў атрымаць прызнаньне, але калі я закрануў праблему, зьвязаную з вельмі вялікімі інтарэсамі – усё.
– Чарнобыльская катастрофа прыцягнула ўвагу ўсёй сусьветнай супольнасьці да праблемы атамнай бясьпекі. А якой была сітуацыя ў нашай краіне з радыяцыйным узьдзеяньнем да красавіка 1986 году?
– Складана пра гэта казаць. Я тут у некаторай ступені выступаю ў ролі летапісца Пімена, які гаворыць пра тое, чаго сам ня бачыў, але доказы чаго маю. Але Беларусь сутыкнулася з радыяцыяй задоўга да Чарнобылю. Праблема ў тым, што людзі вельмі мала ведаюць. Пра гэта яшчэ ў 1974 годзе было напісана ў кнізе “Глобальные выпадения Cs и человек” (аўт.: А.Н. Марэй, Р.М. Бархудараў, Н.Я. Новікава). Гэтая кніжка трапіла да мяне даволі позна, але я ўсё ж пасьпеў вывучыць пададзеную ў ёй інфармацыю. Там супрацоўнікі інстытуту біяфізікі Савецкага Саюзу пісалі, што ўсё Палесьсе: Пінск, Столін былі забруджаныя задоўга да Чарнобылю. Напрыклад, пляма з цэзіем пад Брэстам – магчыма, там знаходзілася сховішча ці перавалачны пункт ядзерных прадуктаў. У гэтай кнізе паказаная наяўнасьць радыёактыўных элементаў ня толькі на Палесьсі. У Шчучыне знаходзіўся аэрадром, якіх было няшмат у Савецкім Саюзе, для дальняй авіяцыі, якая мела ядзерныя баегалоўкі. Такім чынам, атрымлівалася, што на заходняй мяжы Савецкага Саюзу была даволі высокая канцэнтрацыя радыеактыўных элементаў. Былі і ядзерныя выбухі, абсалютна бяздумныя, на вайсковых вучэньнях з ядзернымі баегалоўкамі, а іх было шмат, канцэнтрацыя ядзернага матэрыялу на мяжы з заходнімі краінамі ў Беларусі – усё гэта стварала высокі радыеактыўны фон. Я сам быў хваравітым хлопчыкам, і гэта было перш за ўсё зьвязана з экалогіяй, паколькі рос у тых раёнах, дзе і цяпер, і ў той час было шмат радыяцыі. Гэта Іўеўскі, Лідскі раёны – яны заўсёды былі забруджаныя. У класе ў кагосьці гэта праяўлялася праз хваробы печані, у кагосьці – праз хваробу Боткіна [дадзеная хвароба мае інфекцыйную, вірусную прыроду. – Рэд.], у кагосьці па-іншаму, у мяне – цяжкімі зьменамі ў выглядзе халецысьцітаў, гепатытаў і г.д. Цяпер я разумею, з чым гэтыя хваробы зьвязаныя. Мяне заўсёды адпраўлялі ў санаторыі, шпіталі, і я навучыўся цаніць здароўе, стаў умацоўваць сябе.
Хто мог ведаць, што беларуская зямля падвяргаецца актыўным радыяцыйным узьдзеяньням? І я пра гэта даведаўся, калі пачаў раскопваць механізмы ўзьдзеяньня радыёактыўных элементаў на арганізм чалавека, ужо працуючы ў Гомелі. Чарнобыль – гэта каталізатар, які прымусіў мяне шукаць прычыны хваробаў людзей. Бо мне казалі: ну што вы, прафесар, пагаршэньне стану здароўя назіраецца яшчэ да Чарнобыльскай катастрофы. І сапраўды, крывая павелічэньня хваробаў сэрца і іншых анказахворваньняў была, але пасьля Чарнобылю яна рэзка ўзрасла. І раптам да мяне трапляе тая кніга (“Глобальные выпадения Cs и человек” – аўт.), канфіскаваная з усіх бібліятэк. Мапа забруджваньня радыёактыўным цэзіем малака на Палесьсі, разьмешчаная ў гэтай кнізе, цалкам адпавядае пасьлячарнобыльскай мапе. Тыя мае аднакурсьнікі, калегі, якія з Гародні езьдзілі ў Чарнобыль у якасьці ліквідатараў, вярталіся вельмі хворымі людзьмі. Я пачаў глыбей цікавіцца ўзьдзеяньнем радыяцыі і выступаць з гэтай інфармацыяй публічна. Гэта не спадабалася нікому. Камуністычны рэжым утойваў зьвесткі пра ўзьдзеяньне радыёактыўных элементаў задоўга да Чарнобыльскай катастрофы.
– 60-70-я гады мінулага стагоддзя — гэта яшчэ і час актыўнага будаўніцтва атамных электрастанцыяў. Гэта таксама аказвала ўплыў?
– Вядома. Цяпер, калі я ўжо маю ўяўленьне пра тое, як працуюць ядзерныя рэактары, магу сказаць, што мы прызвычаіліся казаць пра тое, што радыёактыўныя элементы выдзяляюцца ў атмасферу толькі падчас аварыяў – на самой справе яны выдзяляюцца ў атмасферу няспынна. Любая ядзерная электрастанцыя, груба кажучы, “цячэ”, нельга зрабіць закрытым цыкл – той жа цэзій пастаянна выходзіць у біясферу. Але “атамным панам” удалося пераканаць сьвет, што цэзій, які пастаянна выдзяляецца і якім атамная станцыя “дыхае”, няшкодны для жывога арганізму. Дарэчы, менавіта гэта і сьцьвярджаецца ў названай мною кнізе. Там пісалася, што такая канцэнтрацыя цэзію – бясшкодная, але калі адбудзецца нейкая катастрофа, то тады трэба будзе прымаць сур’ёзныя захады. Гэта было супакаеньне, магчыма, перш за ўсё для міжнароднай супольнасьці. Аўтары кнігі – з Інстытуту біяфізікі, якім кіраваў вядомы акадэмік Ільін. Ён заўсёды сьцьвярджаў, што нічога страшнага ад уплыву радыяцыі, нават пасьлячарнобыльскай, не адбываецца.
– Вы з гэтым меркаваньем ня згодныя?
– Спалучэньне аб’ектыўных фактараў, якія дазвалялі будаваць нейкія гіпотэзы, дазволілі мне ўявіць сапраўдную карціну. Той узровень цэзію, які, па словах гэтых навукоўцаў, не ўяўляе небясьпекі для арганізму чалавека, магчыма, не зьяўляецца небясьпечным для абсалютна здаровага чалавека, з добрай генетычнай сістэмай пры ўмове адсутнасьці негатыўнага ўзьдзеяньня іншых фактараў. І то мутацыі ў клетках будуць адбывацца. Аднак калі ў чалавека назіраецца парушэньне функцыянаваньня геному, што значыць – працуе адзін ген, а іншы не працуе, існуе якая-небудзь генетычная недастатковасьць, тады арганізм прыкладае неймаверныя высілкі, каб гэта кампенсаваць, і любое ўмяшаньне выклікае пашкоджаньні. Акрамя таго, цэзій, як паказалі нашыя дасьледваньні, выбіральна накопліваецца ўнутранымі органамі, хаця папярэднія дасьледваньні сьцьвярджалі, што накопліваецца ў асноўным шкілетнай мускулатурай і вельмі мала ўнутранымі органамі. У нашых працах мы паказалі, што цэзій накопліваюць органы з інтэнсіўным абменам рэчываў – сэрца перш за ўсё, эндакрынная сістэма.
Дапусьцім, калі ў арганізме чалавека знаходзіцца 50 бекерэляў на кілаграм, то ва ўнутраных органах накапленьне цэзію можа быць у шмат-шмат разоў болей, напрыклад, 1 000 бекерэляў у шчытападобнай залозе ці 2 500 у наднырачніках ці 1500 у сэрцы. Атрымліваецца, што канцэнтрацыя ў жыцьцёва важных органах, у тым ліку і ў галаўным мазгу, значна большая, чым, напрыклад, у шкілетнай мускулатуры. Гэтыя органы церпяць болей, парушаецца іх работа. Калі браць усю паверхню цела, накопліваньне цэзію быццам бы невялікае. Адкуль жа тады хвароба? А вы вазьміце асобныя органы і паглядзіце, што там адбываецца. Калі мы супаставілі канцэнтрацыю ў органах са структурай гэтага органу, мы жахнуліся. Калі я паказваў сьпецыялістам здымкі гэтых органаў, сваім калегам, сябрам-патолагам, студэнтам-медыкам, яны пыталіся: дзе я такія ўнікальныя рэчы знаходжу? Я ім казаў: зараз сядзем у машыну і паедзем у судова-медыцынскую эксьпертызу, возьмем любы выпадак адтуль і паглядзім. Мы ехалі. Калі яны бачылі гэта – жахаліся. З аднаго боку, сьпецыялісты, якія працавалі ў гэтым кірунку, у выніку таго, што існавала табу, глыбока не дасьледвалі гэты працэс. А як даведацца, што цэзій уплывае на органы ці выклікае прычыны сьмерці, калі ты не абсьледуеш увесь арганізм: і структурна, і функцыянальна, і ўсе сістэмы?
– Калі гаворыцца пра хваробы, выкліканыя радыяцыяй, часьцей за ўсё называюцца праблемы шчытападобнай залозы. Вы гэта вывучалі?
– Вельмі цікавае пытаньне адносна раку шчытападобнай залозы. Гэтае захворваньне пачало зьяўляцца ў пачатку 1990-х. Для ўзьнікненьня анказахворваньняў пры ўзьдзеяньні аднаго фактару – гэта перыяд вельмі маленькі. Японцы прадказвалі ўзьнікненьне раку значна пазьней. Зараз я магу абсалютна аб’ектыўна патлумачыць: улічваючы тое, што шчытападобная залоза вельмі інтэнсіўна накоплівае цэзій, а залоза людзей, якія жывуць на Палесьсі ды іншых раёнах Беларусі, ужо вельмі доўга кантактавала з радыёактыўным цэзіем і да Чарнобыльскай аварыі, той актыўны кароткажывучы ізатоп ёду, які распадаецца на працягу некалькіх дзён, лёг на ўжо падвергнутую ўзьдзеяньню радыёцэзію шчытападобную залозу. Гэта значыць, адбылося спалучанае ўзьдзеяньне цэзію, які зьмяняў структуру залозы і даваў варыянты рознай формы зобу, зь якім дактары ўзмоцненна змагаліся і спрабавалі нешта зрабіць. Узьнік усплеск анказахворваньняў абсалютна непрадказальны. Цэзій выклікае энергетычны голад, разбурае сістэму энергетыкі як іон, які спалучана ўзаемадзейнічае з іёнамі калію, натрыю, праходзячы праз натрыевыя каналы. У выніку дзеяньня гэтага элементу назіраецца ўпадак прадукцыі малекулаў энергетычных носьбітаў, парушаецца праца мітахандрыяльных цыклаў. Ёд распадаецца, і эфект ёду натуральна зьвязаны з выдзяленьнем велізарнай энергіі ў шчытападобнай залозе, і на тле клетак, якія пакутуюць у энергетычным плане, канцэрагенны эфект зразумелы.
Вынікі нашых дасьледваньняў былі падхопленыя заходнімі навукоўцамі, якія цікавяцца гэтымі праблемамі, і мае працы былі надрукаваныя ў некалькіх часопісах. Я нават больш зьвяртаў увагу ў сваіх трактоўках, у прапановах на эфекты паражэньня сэрца і іншых органаў. Многія ўхапіліся за факт, які тлумачыць паталогію шчытападобнай залозы, хаця я гэтае поле дзейнасьці ня ўзорваў інтэнсіўна, не лічу сябе сьпецыялістам, які добра ведае шчытападобную залозу. Але той факт, які быў намі выяўлены, мы вельмі дакладна рэгістравалі ў дасьледаваньнях, як і накапленьне цэзію ў розных органах – у дзяцей і дарослых. Аказалася, што гэта база для таго, каб разумець усё тое, што адбываецца. Гэты ключ дазволіў адразу вельмі многае зразумець і адкрыць, але самае галоўнае, што далей з гэтым ключом можна працаваць.
– Гэтыя падыходы, гэты ваш “ключ” былі абнародаваныя, падтрыманыя іншымі навукоўцамі?
– Калі я выступаў на адной з канферэнцыяў за год-паўтары да сваёй трагедыі, то шмат якія навукоўцы разумелі гэта і з захапленьнем пра тое казалі. Гэта сапраўды вельмі цікавы падыход: ты ведаеш, як хутка, вельмі якасна атрымаць вынік, ацаніць тую зьяву, з якой сутыкаешся. На жаль, працягнуць дасьледваньні было немагчыма: зьнік інстытут як структура, якая вывучала гэтыя зьявы, зьнікла ўсё, што магло прыносіць вынік. Гэта, безумоўна, вялікая трагедыя, і ня столькі для медыцыны гэтай краіны [гэтай? – Рэд.], сколькі для ўсёй сусьветнай супольнасьці. У гэтым я абсалютна перакананы.
– Калі меркаваць па інфармацыі, якую мы зараз атрымліваем з афіцыйных крыніцаў, то ствараецца ўражаньне, што на Гомельшчыне ўсё нармалізавалася – будуюцца аграгарадкі, засяваюцца палеткі, зьбіраецца ўраджай. Ці сапраўды гэта так?
– Каб гэта зразумець, трэба хаця б трохі азнаёміцца са статыстычнымі дадзенымі. Нават па афіцыйных крыніцах насельніцтва Беларусі сёлета за першае паўгодзьдзе скарацілася амаль на 29 тысячаў – пра гэта паведамляе Міністэрства статыстыкі і аналізу. Гэта тое, што нельга схаваць.
А тое, што засяваецца, вырошчваецца: вядома куды яно ідзе. Бо ўраджаі зьбіраюць не для таго, каб іх выкінуць. Калі мяне пытаюць, якія нормы ўтрыманьня цэзію ў прадуктах, я кажу: ніякіх. Яго не павінна быць у прадуктах харчаваньня. Скандынаўскія краіны, у прыватнасьці, Швецыя, у 60-я гады мелі праблему накапленьня цэзію ў прадуктах харчаваньня, але яны пазбавіліся ад яе. Якім чынам – я ня ведаю. Дарэчы, шведы першымі і зафіксавалі радыяцыю – у іх на ягель выпаў цэзій з чарнобыльскага воблака, і яны ўсю забруджаную траву прыбралі [ягель – гэта лішайнік. – Рэд.]. У выніку мінімальна пацярпелі ад аварыі на ЧАЭС. Бо там, дзе цэзій трапіў у глебу і пад уплывам дажджу ўсмактаўся, усё – яго ўжо ня зловіш. Таму, калі ён на паверхні быў, шведы ўсё састрыглі, прыбралі і зьнішчылі. Уяўляеце, наколькі можна быць экалагічна пісьменнымі і заклапочанымі.
– Беларусь узяла на сябе абавязак да 2007 году адсяліць з забруджаных радыяцыяй раёнаў усіх людзей, якія там засталіся. Ці будзе ад гэтага чаканы вынік?
– Ужо 20 гадоў гэтае насельніцтва кантактавала і дагэтуль кантактуе з радыёактыўнымі элементамі, у прыватнасьці, цэзіем. Вядома, з пункту гледжаньня агульнага ўплыву на арганізм шкода, якая нанесеная кантактам з радыяцыйнымі элементамі і працягвае наносіцца, бясспрэчная. Чыноўнікі, якія выконваюць загад, гэта цудоўна ведаюць, інакш бы яны ўсе сядзелі ў Гомелі і працавалі там. Адзін час хацелі туды перанесьці некаторыя структуры, але ніхто не захацеў пераязджаць. Я з самага пачатку казаў, што калі яны кормяцца за кошт Чарнобыльскага катла, то і працаваць павінны ў яго эпіцэнтры. Інстытут радыяцыйнай медыцыны ва ўрэзаным выглядзе пераехаў, але тое, што ён цяпер уяўляе сабою – звычайная клініка, у якой добрае абсталяваньне. А працэс спазнаньня той зьявы, што адбываецца? І таму я ў гэтыя дэкларацыі ня веру. Іх было мора: і тады, калі я працаваў, і калі мяне выкінулі з гэтай сістэмы. Іван Яўгенавіч Кенік, віцэ-прэм’ер, які ў свой час курыраваў Камітэт па Чарнобылі ў МНС, мне незадоўга да арышту тэлефанаваў, казаў, што трэба ехаць і агітаваць людзей, каб яны зьязджалі з тых тэрыторыяў. Але мы ведаем, што калі было адсяленьне, людзей часам адсялялі ў месцы нават больш радыяцыйныя, чым яны жылі раней. Дакладная ацэнка мясцовасьці не заўсёды праводзілася, будавалі хуценька за 100-200 кіламетраў “пацёмкінскія вёскі”, людзей зрывалі з месца, перасялялі. Гэта некаторым сёньняшнім дзеячам дае права казаць: глядзіце, навошта ж такое адсяленьне… Трэба было дакладна ацэньваць, куды вы адсяляеце, чым займаецеся. Вядома, на новым месцы чалавек пакутаваў яшчэ і псіхалагічна, і сацыяльна. Гэта бясспрэчна.
