– Ці адбіваецца радыяцыя на рэпрадуктыўнай функцыі чалавека? Як бы вы ацанілі гэты асьпект?
– Гэты асьпект незвычайна важны. Як гаворыцца, попыт нараджае прапанову. Вы ж бачыце, што нават па тэлебачаньні зьявілася велізарная колькасьць рэкламы па ўмацаваньні мужчынскай полавай актыўнасьці [гэтая “рэклама” прызначаная для ўзьнікненьня і падтрыманьня агідлівага стаўленьня жанчын да мужчын і наадварот; робіцца гэта з мэтай шызафрэнізацыі грамадства – разрыву ўсіх натуральных сувязяў, якія ў норме павінныя яднаць грамадства – для яго аслабленьня (разрыхленьня); робяць гэта псеўда-ліберальныя сілы захаду і расейскія імперыскія сілы з усходу; тым і тым сацыяльным паразітам гэта патрэбна. – Рэд.]. Вельмі шмат бясплодных шлюбаў. Мы часьцей прызвычаіліся шукаць праблему ў жанчыне, а калі пачынаюць абсьледаваць мужчынаў, выяўляецца вельмі шмат фактараў, зьвязаных з мужчынскай бясплоднасьцю [галоўнымі чыньнікамі мужчынскай бясплоднасьці зьяўляюцца механічныя траўмы яечак, эпідэмічны паратыт (у народзе – сьвінка), ЗВЧ-апраменьваньне, атрыманае, напрыклад, у войску… – Рэд.].
Доўга я пра гэта казаць ня буду, паколькі я звычайна карыстаюся ўласнымі данымі. У мяне ёсьць здымкі перапяліных куранят, якія нарадзіліся ад самцоў, што атрымлівалі з прадуктамі харчаваньня цэзій. У 1992 годзе ў нас прайшоў вельмі цікавы эксьперымент: мы ўзялі групу перапёлак і правялі досьлед па ўзьдзеяньні цэзія менавіта на стан мужчынскага арганізму і ўзьнікненьне парокаў у патомства. Мы ўзялі кантрольную групу, якая атрымлівала чыстае зерне, і паддосьледную, якая атрымлівала зерне радыяцыйнае, з нашых палёў. Да кожнага самца кожны тыдзень на працягу сямі тыдняў – сем тыдняў складае генерацыя полавых клетак, пачынаючы ад зародкавай клеткі [сьперматагоній. – Рэд.] да сьперматазоіда – падсаджваліся самачкі і прасочваўся ўвесь працэс. Пасьля кантакту з самцом у іх зьяўляліся яйкі на працягу першага тыдню, затым у інкубатары мы іх вырошчвалі да куранятаў, якіх незадоўга да вылупленьня вывучалі па стандартнай тэхналогіі. У самцоў, якія атрымлівалі радыяцыйны цэзій, назіраўся такі парок, як экзенцэфалія – адсутнасьць косткаў зводу чэрапу. Гэты парок часта прысутнічае і ў людзей, якія кантактуюць з радыяцыйным цэзіем у Чарнобыльскай зоне. Я атрымаў яго ў перапёлак і ў вялікай колькасьці ў сірыйскіх хамякоў. Гэтыя эксьперыменты я праводзіў зусім нядаўна, і яны цалкам пацьвердзілі мой пункт гледжаньня.
Міжволі задаеш пытаньне, што лепш у гэтай сітуацыі: поўнае бясплоддзе мужчыны, які ня можа зачаць дзіця, ці генератыўная функцыя выродлівасьцяў. Адно і другое спалучаецца. Мужчына, які кантактуе з радыяцыйнымі агентамі, надзвычай негатыўна ўплывае на сваіх нашчадкаў.
– З жанчынамі тая ж праблема?
– У жанчын пытаньне некалькі больш дасьледаванае, паколькі тут непасрэдна ёсьць маці і дзіця. Мы пачалі дасьледаваць у 1992-93 гадах дзяцей, якім было па 5-6 гадоў. Праз 10 гадоў яны ўжо падлеткі, у іх пачынаецца перыяд пубертату, фармаваньня полавай сістэмы, яны становяцца дарослымі людзьмі – і гэта вельмі цікавы, крытычны перыяд, які трэба было б разгледзець з пункту гледжаньня фармаваньня і сэрца, і ўсіх астатніх органаў. Мы знаходзілі ў гэтых дзяцей зьмены, і гэта было вельмі важна – назіраючы, магчыма, карэктаваць іх стан [карэктаваць? толькі адсяляць! – Рэд.].
Гэтыя дасьледваньні мы праводзілі незадоўга да майго арышту, і вынікі часткова абнародаваныя. Падлеткаў абсьледавалі ў Буда-Кашалёве. У дзяўчынак назіралася інверсія гарманальнага ўзроўню. Сітуацыя такая, што ў іх замест жаночых палавых гармонаў вялікія паказьнікі мужчынскіх. А тлумачыцца гэта проста: калі такі патагенны агент, як радыёнуклід цэзій пашкоджвае мітахондрыі – сілавыя станцыі клеткі, у якіх адбываецца абмен усіх рэчываў, зьвязаных з выпрацоўкай гармонаў, то, натуральна, парушаецца іх стварэньне. І атрымліваецца, што інверсія гарманальнага фону ў дадзеным выпадку ў чалавека зьвязаная з тым, што гармоны жаночай сферы, якія больш складана ўтвараюцца, утвараюцца ў недастатковай колькасьці, і ў дзяўчат узьнікае высокі ўзровень тэстастэрону, які не дае магчымасьці высьпяваць жаночым полавым клеткам. Жахлівая карціна. Узровень тэстастэрону быў велізарны ў параўнаньні з экстрагенамі на тле адсутнасьці другасных полавых прыкметаў. Праблема неверагодная, бо гэта будучыня нашай нацыі і выжываньня.
– Але сёньня афіцыйна гаворыцца, што ў нас дзіцячая сьмяротнасьць памяншаецца.
– А пра тое, якіх дзяцей мы нараджаем – замоўчваецца. Калі потым гэтых дзяцей трэба апераваць, то варта задумацца, што да гэтага прывяло. Да прыроджаных парокаў сэрца, кішэчнай трубкі, нырак… Гэта ўсё мультыфактарыяльныя парокі, я іх так называю, бо ёсьць парокі, якія генетыкамі ўжо прызнаныя як тыя, што праяўляюцца ў выніку генетычнай схільнасьці і ўзьдзеяньня фактараў вонкавага асяроддзя. Для мяне галоўнае было – паказаць ролю гэтых фактараў. Я знайшоў добрую мадэль у выглядзе сірыйскіх хамячкоў і іншых жывёлаў, якія маюць у сабе гэты дэфектны геном, падобны да чалавечага. Тады фактар зьнешняга асяроддзя можна экстрапаляваць на чалавека. Атрымліваецца ўнікальнейшая рэч. Белы пацук, напрыклад, мае стабільны геном, яго прабіць вельмі складана. Такія парокі атрымаць немагчыма, а вось сірыйскі хамяк – ілюстратар той зьявы, у якой мы знаходзімся.
Экстрапаляваньне гэтых дадзеных на чалавека дазваляе сур’ёзна казаць: менавіта цэзій прывёў да таго, што парокі гэтай групы зараз у чалавека дамінуюць у пацярпелых раёнах. Некаторыя гавораць: магчыма, гэта авітаміноз, паленьне, п’янства. Так, можа, але мы выключаем самы важны фактар – радыяцыйны. Вазьміце 50 гадоў таму: людзі пілі, палілі, але нашчадкі жыцьцяздольныя пасьля гэтага зьяўляліся. А цяпер – паглядзіце, што робіцца.
– Гэтая сітуацыя зараз адсочваецца?
– Я ведаю, што не адсочваецца. А калі адсочваецца, то толькі АСОБНЫМІ ЭНТУЗІАСТАМІ, якія не высоўваюцца і спрабуюць перажыць гэтыя гады так, каб не пацярпець.
– Як гэта выглядае на тле таго, што ў краіне прыняты цэлы Закон адносна дэмаграфічнай бясьпекі?
– Казаць і пісаць можна шмат, але мы цудоўна ведаем, што словамі здароўя не дадасі. Я б пагадзіўся, калі б у нас усе канцэпцыі, законы, дактрыны, якія прымаюцца, прыносілі нейкую карысьць, напрыклад, паляпшаўся стан здароўя. Але ж не паляпшаецца. Не таму, што я такі песіміст і кагосьці палохаю. Трэба рабіць рэальныя, канкрэтныя крокі. А прымаць дакументы дзеля супакойваньня насельніцтва – нават амаральна. Бо разумееце, калі ў людзей дома трагедыя, у іх хворыя дзеці, народжаныя з парокамі разьвіцьця, з адхіленьнямі – радасьці ў доме няма. Іншая справа, як да гэтага ставіцца грамадства: згоднае яно з тым, што велізарная колькасьць хворых людзей, што ў асобных раёнах памірае ў два разы болей, чым нараджаецца… Хаваючыся за маску дзяржаўнасьці, асобныя людзі проста сыходзяць ад адказнасьці пры прыняцьці рашэньняў.
– “Сіндром хранічнай стомленасьці” – усё часьцей у нас гаворыцца пра гэтую зьяву. Гэта таксама зьвязана нейкім чынам з радыяцыйна неспрыяльнай абстаноўкай?
– Так. Апісваючы гэтыя зьявы, я назваў іх “сіндром інкарпараваных доўгажывучых элементаў”. Перш за ўсё таму, што я ўжо ведаў, што доўгажывучы элемент цэзій і ягоныя аналагі выклікаюць гэтыя зьмены. Узгадайце, я казаў, што назіраецца энергетычны дэфіцыт, недахоп энергіі. Мітахондрыі, як сілавыя станцыі клетак, выпрацоўваюць вялікую колькасць АТФ (адэназін-трыфасфатная кіслата – аўт.), якая выкарыстоўваецца для таго, каб забясьпечыць энергіяй усё, што адбываецца ў арганізме – усе класічныя працэсы: сінтэзу і працы клетак. Калі энергіі будзе мала, натуральна, чалавек будзе стамляцца. Гэта проста прапарцыянальна зьвязана з харчаваньнем, вітамінамі. Калі чалавек ня будзе па віне цэзія атрымліваць энергіі, ён будзе стамляцца, але ня будзе мець нейкай сьпецыфічнай карціны на момант захворваньня. Ён будзе стомленым, прыгнечаным, пакуль пад уплывам іншага фактару, дапусьцім, інфекцыйнага, не разаўецца нейкая хвароба, напрыклад, сухоты. Можна сказаць: гэты чалавек хворы на сухоты, прычым тут цэзій… Ёсьць тут цэзій. Ягоная роля вядомая – ён здушыў імунітэт, падавіў абарону, і туберкулёзная палачка вельмі лёгка зайшла.
Гэта маніпуляваньне, калі гавораць, што ў нас адбываецца рост інфекцыйных, эндакрыналагічных і іншых захворваньняў, але радыяцыя тут ні пры чым. Асноўную ролю ва ўзьнікненьні гэтых хваробаў зрабіла менавіта яна. Толькі мы радыяцыйныя элементы і плюс цяжкія металы ў арганізме [лабараторна. – Рэд.] не вызначаем. Калі б у нас гэта вызначалася, як аналіз крыві, тады б можна было ставіць такія этыяпатагенічныя дыягназы.
Ёсьць некалькі відаў дыягназаў: этыялагічны ці этыяпатагенетычны, гэта значыць калі вызначаецца фактар, які выклікаў хваробу. Гэта самы высокі ўзровень пастаноўкі дыягназу, калі з дапамогай усяго таго, што цябе акаляе, ты можаш дакладна сказаць: так, вось гэты фактар выклікаў хваробу, напрыклад, СНІД. Патагенетычны аналіз – гэта калі ты ведаеш механізм, можаш нават ня ведаць этыялогію, але бачыш, што ў цябе хвароба разьвіваецца, напрыклад, у выніку алергічнай рэакцыі. А ёсьць сімптаматычны – самы нізкі ўзровень дыягназу, калі ты бачыш толькі сімптомы: баліць галава, насмарк. У рэанімацыі гэта вытлумачальна – там рэанімолагі працуюць па сімптомах: упаў ціск – трэба падняць, каб проста выратаваць жыцьцё чалавеку. Але калі ў нас уся медыцына будзе ісьці на сімптомах – гэта ўжо не медыцына. Мы заўсёды сьмяяліся: калі ставяць такі дыягназ – гэта фельчарызм, так працуе фельчар. Баліць галава – вось парашкі, нага баліць – зараз палечым… Доктар павінен працаваць на патагенэзе, уяўляць механізм разьвіцьця і этыялогію хваробы, а то зручна зараз выдзяляць некалькі прычынаў: стрэс, паленьне, п’янства, інфекцыйныя хваробы — і ня больш за тое. На жаль, сітуацыя ў сьвеце такая, што фактары, пра якія я кажу з пункту гледжаньня медыцыны, упускаюцца, і вельмі цяжка прабіць і прымусіць людзей выйсьці з-пад уплыву атамных лабістаў, якія заключылі з Сусьветнай арганізацыяй аховы здароўя пагадненьне аб неразгалошваньні наступстваў узьдзеяньня радыяцыі. Гэта жахлівае пагадненьне. Гэта ўжо не медыцына [!!! – Рэд.]. Мне кажуць: гэта робіцца ў інтарэсах дзяржавы. Можа, разьведчык і павінен дзейнічаць у інтарэсах дзяржавы, але доктар павінен дзейнічаць у інтарэсах людзей, канкрэтнага чалавека [“дзяржава” павінная так дзейнічаць ня ў меншай ступені! – Рэд.]. Тут ня можа быць ніякага патрыятызму [менавіта такі “патрыятызм” вядомы як апошні прытулак нягоднікаў! – Рэд.]. Я не магу ў інтарэсах нейкага дзяржаўнага дзеяча, кіруючай партыі, утойваць наступствы таго, што адбываецца з людзьмі. Доктар павінен быць касмапалітам [урач павінен быць гуманістам! а перад гэтым – і добрым сем’янінам, і “нацыяналістам”, які любіць свой народ – інакш яму гуманістам ня стаць; гуманізм і касмапалітызм – рэчы альтэрнатыўныя. – Рэд.]. Дзяржаўныя інтарэсы сёньня такія, а заўтра яны зьменяцца [так мяняюцца інтарэсы не “дзяржавы”, а ўладаў; тут важна ня тое, што ў розных уладаў могуць розныя інтарэсы, а тое, якія зь іх прагрэсіўныя, а якія – не. – Рэд.]. Павінна быць дакладная пазіцыя ва ўсім сьвеце: ты павінен казаць тое, што бачыш і абараняць чалавека і ўсіх людзей. Тады ты доктар. Я не разумею іншай пазіцыі. Калі ты ў інтарэсах нейкай групы людзей, нейкага лобі ўтойваеш тое, што адбываецца, ты – злачынца, а ня доктар.
– Вы ўшчыльную падышлі да праблемы, якая закранутая ў справаздачы МАГАТЭ па Чарнобылі. У ёй гаворыцца, што непасрэдна ад радыяцыйнага ўзьдзеяньня загінулі 4 тысячы чалавек, астатнія пацярпелі ад псіхалагічнага стрэсу.
– Стрэсы, вядома, былі, але шкода радыяцыйнага фактару непараўнальная з узьдзеяньнем стрэсу. Я не сумняваюся ў тым, што стрэс аказвае пэўнае ўзьдзеяньне, але стрэс і ўплыў радыяцыйных элементаў – рэчы несувымерныя. У кнізе, якую мы апублікавалі ў 1995 годзе разам з калектывам навукоўцаў з іншых інстытутаў, у прыватнасьці, Гарадзенскага, было паказана, што кантакт пацукоў з цэзіем, што ўваходзіць у склад зерня, якім іх кармілі, на працягу двух тыдняў прыводзіць да жахлівых зьменаў з боку медыятараў біялагічна актыўных рэчываў у галаўным мозгу. У чалавека мы гэта вызначыць ня можам, а ў пацука ўсё можна дакладна дасьледаваць. Гэтыя працы ўнікальныя, бо было даказана: такое ўзьдзеяньне выклікае сур’ёзьнейшыя паталагічныя зьмены, якія параўнальныя і з велізарным стрэсам, з узьдзеяньнем вялікага зьнешняга выпраменьваньня на арганізм. Мы стваралі натуральную мадэль – навошта вынаходзіць нешта іншае, калі ты даеш прадукты, якія натуральным чынам існуюць.
– Як вы ацэньваеце ўручэньне Нобелеўскай прэміі міру МАГАТЭ? Не сакрэт, што шмат кім гэтая арганізацыя абвінавачваецца ў ядзерным лобі. Што вы думаеце?
– Калі многія дзяржавы стварылі арганізацыю ў ААН, якая павінная кантраляваць разьвіцьцё атамнай энергетыкі, то гэтая арганізацыя нясе адказнасьць за тое, што адбываецца з атамнай энергетыкай і ўзьдзеяньнем яе на жывыя арганізмы ў сьвеце. МАГАТЭ – арганізацыя вельмі магутная, багатая, адлічэньні велізарныя. І прэмію ім далі быццам за прадухіленьне разьвіцьця атамнага ўзбраеньня ў Еўропе, хаця не зусім зразумела, якія працэсы яны кантралявалі. Сёньня вялікія праблемы ў сьвеце з-за ўзьдзеяньня атамнай энергетыкі і атамнай зброі на чалавека. Я ня бачу ўвогуле ніякіх падставаў дзеля таго, каб узнагароджваць гэтую арганізацыю. У нас існуе пагроза чалавецтву, а іх заахвочваюць прэміяй. У мяне вельмі негатыўныя адносіны да гэтага. І тая арганізацыя, з якой я супрацоўнічаю, CRIIRAD з Францыі, таксама выступіла з рэзкай крытыкай. Радыяцыйная пагроза існуе. Як МАГАТЭ можа гарантаваць абарону? Яны што, зьнішчылі ядзерную зброю? Дэкларацыі прынялі? Дык дэкларацыі яшчэ нічога ня значаць. Калі яны змогуць вырашыць пытаньне скарачэньня ва ўсіх краінах атамнай энергетыкі, няхай спачатку ваеннага плану, паставяць пытаньне ўвогуле адыходу ад ядзерных тэхналогіяў, тады і можна прэмію даваць.
Справаздача МАГАТЭ па Чарнобылі – гэта зьнявага ўсіх тых, хто жыве і працягвае жыць у забруджаных раёнах, хто пацярпеў ад катастрофы [!!! – Рэд.]. Што там гаворыцца? Што 4 тысячы сьмерцяў з улікам ліквідатараў, і ўсё, мы закрываем колькасьць ахвяраў на гэтай лічбе, што ў наступствах Чарнобыльскай трагедыі асноўную ролю адыгралі стрэсы, псіхалагічная неўраўнаважанасьць, нізкі ўзровень жыцьця, перасяленьне. Я кажу, што стрэсаў у чалавека хапае паўсюдна – у сям’і, на вуліцы, на працы, але чаму гэта не выклікае такую сьпецыфічную паталогію? Гэта глупства, разьлічанае на людзей, якія зусім дэзарыентаваныя. Я зьдзіўлены, чаму краіны, перш за ўсё нашая [гаворка пра “нашыя” ўлады, “рэакцыяй” якіх мы, наадварот, ня зьдзіўленыя. – Рэд.], ня выказалі свайго абурэньня гэтай справаздачай на афіцыйным узроўні. Сёньня даецца прэмія, а заўтра молат падае на галаву. Экалагічная непісьменнасьць насельніцтва ў сувязі з адсутнасьцю інфармацыі выкарыстоўваецца вельмі добра.
– Усё ж некаторыя ўплывовыя міжнародныя арганізацыі, у тым ліку і “Дактары сьвету за прадухіленьне ядзернай вайны”, выступілі з рэзкай крытыкай гэтай справаздачы.
– Гэта грамадскія арганізацыі, а на дзяржаўным узроўні ніхто не выступаў [! – Рэд.].
– Гэта, верагодна, зьвязана з тым, што ў сувязі з 20-годдзем Чарнобыльскай катастрофы будуць выдзеленыя дадатковыя сродкі краінам, якія пацярпелі ад яе наступстваў. Магчыма, было вырашана, што лепей прамаўчаць і атрымаць гэтыя грошы?
– Сродкі, безумоўна, выдзяляюцца, але гэта жахліва, калі такім чынам замоўчваюцца існуючыя праблемы. Я нават не магу зразумець, як можна такім чынам “купляць” далейшае сваё існаваньне наўзамен за маўчаньне.
Калі ядзерная энергетыка забясьпечвае прагрэс, то чым такі прагрэс можа скончыцца? Справіцца можна будзе толькі тады, калі ўсе зразумеюць, што заўтра можа нічога ня быць. Мірнага і ваеннага ядзернага матэрыялу на Зямлі неверагодная колькасьць, кіраваць ім становіцца ўсё больш складана. Разьвіваць ядзерныя тэхналогіі ў такіх умовах неразумна.
Зараз, напрыклад, у нас шмат гавораць пра стварэньне радыяцыйнага могільніку ў суседняй Літве, хаця ў нас свой чарнобыльскі ёсьць. Тэхналогіяў сур’ёзных па ўтылізацыі не існуе. Нейкія пераходныя элементы, якія Заходняя Еўропа скідвае Расіі, утылізуюцца. Але што далей? Нехта прапануе на Месяц адыходы скінуць, нехта яшчэ некуды. Разуменьне таго, што мы ня ведаем, што рабіць з радыяцыйнымі агентамі, відаць, толькі цяпер прыходзіць. Тут існуе сур’ёзная праблема. Калі ўзьнікла пагроза зьяўленьня ядзернага могільніка каля мяжы, то нашыя нарэшце пачалі думаць. А чаму раней ня думалі?
– Але мы прызвычаіліся да такога сродку атрыманьня энергіі. Як інакш?
– Але калі на вагах стаіць жыцьцё чалавецтва? Калі ядзерныя тэхналогіі разбураюць усё – пароды, скалы, якія і самі ўзьніклі ў выніку гэтых рэакцыяў, то што такое кволы арганізм чалавека? У тым і быў мой заклік да калегаў: сядзьце і падумайце, што будзе заўтра, спыніць усё сёньня адначасова немагчыма, але згортваць гэтыя тэхналогіі і займацца выяўленьнем новых крыніцаў энергіі неабходна. Калі змаглі дадумацца да гэтага, то можна дадумацца і да іншага. Чалавецтва і бяз ядзерных тэхналогіяў не загінула б, разьвівалася б у нейкім іншым накірунку. Але было жаданьне мець звышпрыбыткі і падаўляць іншых – гэта скончылася страшна. Ужо сёньня гэта не дабро, гэта пагроза. Прайшоў тайфун, і амерыканскае грамадства з цяжкасьцю справілася з ягонымі наступствамі, а што будзе, калі такі тайфун закране аб’екты, зьвязаныя з атамнай энергетыкай? Зямлі ня будзе. А ў эпоху тэрарызму існаваньне атамных станцыяў – гэта каласальная небясьпека. Грамадства павінна шукаць магчымасьці дзеля свайго выжываньня.
Мы сёньня захапляемся імёнамі фізікаў, якія адкрылі расшчапленьне атаму. Што гэта прынесла чалавецтву? Супрацьдзеяньня ж ніхто не прыдумаў! А дзе адказнасьць навукоўцаў за зробленае? Нават Эйнштэйн схапіўся за галаву: чаму я садзейнічаю? Потым лісты пісаў, пацыфістам стаў, але джын ужо быў выпушчаны.
– Вялікую зацікаўленасьць у вывучэньні зьяваў, зьвязаных з наступствамі Чарнобыльскай катастрофы, праяўляюць французы. Ці не вынікае гэта з таго, што Францыя – адна з буйнейшых ядзерных дзяржаваў? Як вы думаеце, ці не зьвязаны інтарэс, у прыватнасьці, да вашых дасьледваньняў, з тым, што, разьвіваючы ядзерныя тэхналогіі, у гэтай краіне адначасова шукаюць сродкі, як засьцерагчы людзей ад магчымых наступстваў, даведацца, чым гэта можа пагражаць?
– Я думаю, што трэба ўлічыць менталітэт французскага грамадства. Я таксама над гэтым шмат думаў. Вядома, там сканцэнтраваная асноўная моц, амаль 80% энергетыкі краіны – атамная, будуецца магутнейшы сучасны атамны рэактар пад патранажам дзяржавы. Але ў іх грамадзянская супольнасьць, проста так закрыць рот людзям, якія маюць іншае меркаваньне, там не атрымаецца. Там людзі зацікаўленыя ў ведах адносна небясьпекі, якую можа несьці ядзерная энергія чалавеку. Цікавасьць да гэтага каласальная, і яна працягвае ўзрастаць. І калі б французскія ўлады ці нейкія іншыя структуры спрабавалі афіцыйна аказваць ціск на тых людзей, што спрабуюць вывучаць радыяцыйныя наступствы, то гэта б выклікала вялікі выбух у грамадстве. Так, яны, магчыма, лічаць, што сёньня, у гэтым пакаленьні, не адмовіцца ад ядзернай энергетыкі, але яны спрабуюць даведацца, што трэба рабіць, каб аслабіць яе ўзьдзеяньне. Калі сыходзіць з гэтага пункту гледжаньня, тады мае дасьледваньні абсалютна дарэчы. Ад катастрофы не застрахаваны ніхто. Велізарная колькасьць рэактараў, і яны недасканалыя ў некаторай ступені кожны па-свойму. У гэтай сітуацыі неабходна ведаць выразна, што трэба рабіць, каб пазьбегнуць таго невуцтва, што было ў нас у 1986-м годзе. Камуністы заўсёды ўтойвалі свае недапрацоўкі, яны б схавалі і Чарнобыльскую трагедыю, калі б не міжнародная грамадскасьць, якая пра гэта даведалася і паведаміла. Тады савецкія ўлады пачалі мітусіцца. І аказалася, што ў іх нічога няма: ніякіх сур’ёзных распрацовак. Грошы ў асноўным ішлі на будаўніцтва станцыяў, якія тыкалі ў густанаселеных раёнах, абсалютна ня думаючы пра тое, што можа адбыцца, калі нешта здарыцца. Выбухнуў Чарнобыль, і пачалася паніка. Заглушыць яе, замаўчаць, як гэта было раней у Семіпалацінску, ужо нельга было. Пачалася хлусьня, выкручваньне.
Адносіны да Чарнобылю – гэта ўвогуле візітная картка камуністычнага ладу. Усе, хто абараняе той лад, паглядзіце: што рабілі пасьля Чарнобылю, як замоўчвалі тое, што адбывалася. Я лічу, што Савецкі Саюз разваліўся ў тым ліку з-за таго, што здарылася гэтая катастрофа. Іншая справа, у што гэта трансфармавалася. Пакуль форма пачварная.
Для мяне грамадства ацэньваецца па адносінах да здароўя. Я доктар і ведаю: калі дзяржава, грамадства кепска ставяцца да здароўя сваіх грамадзянаў, то казаць пра разьвіцьцё гэтага грамадства не выпадае.
– Вядома, што CRIIRAD спрабуе арганізаваць лабараторыю ў Беларусі, каб вы мелі магчымасьць працягнуць свае дасьледваньні. Што ўжо зроблена ў гэтым кірунку?
– Я ўдзячны тым людзям, якія зьбіраюць сродкі, абсталяваньне для яе. Я сьвядома не пішу вельмі багатым людзям, не хачу трапляць у залежнасьць ад іх, ставіць іх вышэй за тых людзей, якія могуць даць толькі рубель. Ёсьць абвесткі ў прэсе, інфармацыйных агенцтвах, на сайце CRIIRAD, на маім сайце. Як лабараторыя будзе функцыянаваць – я пакуль ня ведаю, усё будзе залежаць ад таго, ці ўвогуле дазволяць у Беларусі ўлады яе адчыніць ці не.
Дакументы падрыхтаваныя і пададзеныя ў Мінюст. Першасную эксьпертызу яны прайшлі, зараз будзем чакаць, пакуль гэта будзе прадстаўлена Камісіі па рэгістрацыі. Нягледзячы на тое, што шмат хто гаворыць, што нічога не дазволяць, я аптыміст. Бо калі ня будзеш верыць у сваю працу, то навошта яе ўвогуле пачынаць? Зараз мы чакаем адказу з боку афіцыйных структураў. Я мяркую, што гэтыя людзі разумеюць, што ад іх рашэньня будзе залежаць рэакцыя на гэты адказ. Гэта ня так ужо і проста. Са мною цяжка працаваць гэтым людзям, бо я ўжо шмат бачыў кепскага, мяне не напалохаеш. Для іх гэта праца, а для мяне – жыцьцё. Розьніца ёсьць. Акрамя таго, CRIIRAD, які падтрымаў гэтую ідэю – вельмі ўплывовая грамадская арганізацыя, у якой больш за 4 тысячы сяброў у Францыі і Еўропе. Яна дакладна вызначыла мэты: мы ня ўмешваемся ні ў якія палітычныя структуры [а мы ў рэдакцыіі, наадварот, ведаем, што без вырашэньня палітычных праблем у Беларусі ніякіх іншых праблем не вырашыць. – Рэд.].
– Добра, калі лабараторыя будзе зарэгістраваная і пачне працаваць. А калі не?
– Калі ў Беларусі ня будзе ўмоваў для працы, мяне таксама тут ня будзе. Калі ў мяне будзе магчымасьць выбіраць, я буду працаваць там, дзе будзе магчымасьць. І справа тут ня ў тым, што ў мяне няма патрыятызму, але калі грамадства [няўжо грамадства? – Рэд.] не жадае ўспрымаць тое, што яму гаворыць член гэтага грамадства і турбавацца пра захаваньне сябе самога, я нічога не магу зрабіць. Навука павінна належаць сёньня ўсім тым людзям, якія хочуць ведаць праўду і мець інфармацыю дзеля таго, каб далей жыць. Калі будуць такія прапановы – я прыму іх. Але пакуль я знаходжуся ў сітуацыі зьняволенага гэтай дзяржавы [няўжо дзяржавай, зь яе рэкамі, азёрамі, палямі, лясамі, людзьмі? – Рэд.], я ня маю права за яе межы выехаць.
Я ўжо шмат што сказаў, таму нават свае кнігі не друкую тут, каб не ствараць ажыятажу, не правакаваць. Грамадства не сасьпела [пад уплывам аўтарытарнай, дэструктыўнай улады “грамадства” хутчэй памрэ, але так і не “сасьпее”; гэта паліталагічная аксіёма; патрэбнае змаганьне; але адныя ахвяруюць усім дзеля свайго народу, а іншыя – псеўда-рацыянальна абгрунтоўваюць нежаданьне змагацца… – Рэд.], яно ня хоча гэтым займацца, не жадае гэтага чытаць. Я не хачу, каб мае кнігі чыталі пад коўдрай. Прыйдзе час – будуць чытаць легальна.
– Паколькі зайшла размова пра кнігі, не магу не спытаць: што вы чытаеце?
– У апошні час я мала чытаю. Мне зараз хапае таго сьвету, з якім я кантактую і які мяне псіхалагічна падтрымлівае. Да таго ж у выніку ізаляцыі і стрэсу я шмат што забыў. Толькі навука, якая заставалася ў маёй галаве, мяне выратавала. Кантакт з той літаратурай, з архівам, які я нядаўна разьбіраў, дае мне вялізную колькасьць эмоцыяў. Шмат часу павінна прайсьці, каб я змог гэта ўсё пераварыць і паставіць на месцы. Спрабаваў чытаць сучасную белетрыстыку – не ідзе. Ёсьць вялікае жаданьне дакрануцца да той класікі, якую я закладаў як падмурак – іншага я чытаць не магу. За перыяд знаходжаньня ў турме я сфармаваў багатую гаму ўражаньняў ад кантакту з французскай літаратурай, няхай адразу ня мог усё перакласьці – Бальзак, Заля, Экзюперы і іншыя – гэта давала каштоўную пазітыўную энергію. З турмы я вывез ня толькі вялікую колькасьць лістоў, але і кніг. Калі б яны былі на рускай мове, я б аддаў у зэкаўскую бібліятэку, але яны французскія. Ды і навошта яны там? А для мяне гэта вельмі важная памяць.
– Існуе панславісцкая тэорыя, якая ў агульных рысах заключаецца ў тым, што Чарнобыль – гэта падзея, у выніку якой адбудуцца пэўныя мутацыі і сфармуецца “адзіная моцная славянская нацыя”, здольная кіраваць сьветам. Што вы на гэта скажаце?
– Ні пра якое ўмацаваньне славянскай нацыі ад узьдзеяньня радыяцыі і размовы ня можа ісьці. Была тэорыя нізкадозавых выпраменьваньняў з эфектам гермезісу, якую падтрымлівалі шэраг расійскіх навукоўцаў. Заключаецца яна ў тым, што быццам бы малыя дозы ўмацоўваюць стан жывога арганізму. Я запярэчыў адразу: дык чаму вы за 50 гадоў разьвіцьця ядзернай энергетыкі, хімічных і іншых тэхналогіяў прыйшлі да таго, што сьмяротнасьць у два разы перавысіла нараджальнасьць і зьявілася вялікая колькасьць дзяцей з прыроджанымі парокамі разьвіцьця? Чаму вы гэтыя дадзеныя ўтойваеце, чаму іх так складана атрымаць? Яны ж усё роўна праскокваюць праз дэмаграфію. Вы сёньня выступаеце, што будуеце кардыяцэнтры, аперыруеце дзіцячыя сэрцы – лепш рабіце, каб гэтыя парокі не зьяўляліся. 50 гадоў улады атаму ў Савецкім Саюзе прывялі да жахлівых наступстваў, і трэба аб’ектыўна пра гэта сказаць. Я доктар, і гэтыя праблемы ня могуць мяне не хваляваць. Дзеля гэтага я жыву і працую.
Менск.
Верасень-кастрычнік 2005 году.
