Рычард Докінз
Псіхічная схільнасьць да рэлігіі
Ідэя аб псіхічных пабочных прадуктах натуральным чынам выцякае з дасьледаваньняў у важнай галіне навукі – эвалюцыйнай псіхалогіі, якая хутка разьвіваецца. Яшчэ адзін прыхільнік ідэі аб тым, што рэлігія зьяўляецца пабочным прадуктaм карысных псіхічных уласьцівасьцяў – псіхолаг Пол Блум – заўважыў, што ў дзяцей ёсьць натуральная схільнасьць да дуалізму. Паводле яго меркаваньня, людзі, а асабліва дзеці – прыроджаныя дуалісты і рэлігія зьяўляецца пабочным вынікам гэтага інстынктыўнага дуалізму.
Дуаліст лічыць, што паміж матэрыяй і сьвядомасьцю існуе карэннае адрозьненьне. Маніст, насупраць, лічыць сьвядомасьць спараджэньнем матэрыі (мазгавых тканак ці, магчыма, кампутара), ня здольным існаваць асобна ад яе.
Дуалісту ўяўляецца, што сьвядомасьць – гэта свайго роду бесцялесны дух, які жыве ў целе і тэарэтычна здольны пакінуць яго і перамясьціцца ў іншы прытулак. Дуалісты з гатовасьцю тлумачаць псіхічныя захворваньні “ўваходжаньнем нячыстай сілы”, то бок тым, што ў целе хворага часова ўладкаваліся злыя духі, якіх трэба “выгнаць”. Пры найменшай магчымасьці дуалісты персаніфікуюць неадухоўленыя фізічныя аб’екты і знаходзяць духаў і дэманаў у вадападах і аблоках.
Напісаны ў 1882 годзе раман Ф. Анстэя “Шыварат-навыварат” ня выклікаў бы зьдзіўленьня ў дуаліста, але, уласна кажучы, незразумелы такому, як я, маністу да мозгу костак.
Пан Балціцьюд і яго сын выяўляюць, што чароўным чынам памяняліся целамі. Бацька, да найвялікшай радасьці сына, павінен цяпер хадзіць у вобліку хлопчыка ў школу, а сын, у целе дарослага, ледзь не даводзіць няўмелым кіраўніцтвам бацькоўскую фірму да банкруцтва. Аналагічную задумку знаходзім і ў П.Г. Вудхаўза ў апавяданьні “Весялільны газ”, дзе граф Хавершот і дзяўчына-актрыса, адначасова ўсыплёныя ў суседніх крэслах зубнога лекара, прачынаюцца пасьля абмену целамі. Ізноў жа, сюжэт мае сэнс толькі для дуалістаў.
Падобна як і большасьць навукоўцаў, я не дуаліст, што, аднак, не перашкаджае мне любіць і “Шыварат-навыварат”, і “Весялільны газ”. Пол Блум растлумачыў бы гэта тым, што, нягледзячы на сьвядомую прыхільнасьць да навуковага манізму, я, тым ня менш – прадукт людскай эвалюцыі і на інстынктыўным узроўні застаюся дуалістам.
Ідэя аб існаваньні недзе па-за дасягальнасьцю людскіх пачуцьцяў “мяне”, здольнага, прынамсі ў мастацкай літаратуры, перамяшчацца ў чужую галаву, вельмі глыбока закаранёная ў нашай сьвядомасьці і не зьнікае цалкам нават у выпадку інтэлектуальнай прыхільнасьці да манізму.
Блум пацьвярджае гэта эксьперыментальнымі данымі, якія паказваюць, што дзеці, асабліва малыя, значна больш схільныя да дуалізму, чым дарослыя. З гэтага можна зрабіць выснову, што схільнасьць да дуалізму ўбудаваная ў чалавечы мозг, што, па меркаваньні Блума, стварае натуральную схільнасьць да ўспрыняцьця рэлігійных ідэй.
Блум таксама высоўвае гіпотэзу аб прыроднай схільнасьці людзей да крэацыянізму. Натуральны адбор цяжка зразумець на інтуітыўным узроўні. Як паказала ў сваім артыкуле “Дзеці – “інтуітыўныя тэісты”?” Дэбора Кэлеман, малыя схільны ўсяму прыпісваць мэту. Аблокі патрэбныя “для дажджу”. Вострыя абломкі скалаў – “каб зьвяры маглі пацерціся аб іх, калі ў іх зачэшацца скурка”. Наданьне ўсяму мэтазгоднасьці называецца тэлеалогіяй. Дзеці – прыроджаныя тэлеолагі й могуць заставацца такімі да канца сваіх дзён.
У пэўных умовах прыроджаны дуалізм і прыроджаная тэлеалогія схіляюць розум да рэлігіі, падобна, як безразважнае падпарадкаваньне матылька нябеснаму компасу схіляе яго да неадвольнага “самазабойства”. Уласьцівы для нас дуалізм дапамагае паверыць у “душу”, якая жыве ў целе, але не зьяўляецца яго складовай часткай. Пасьля гэтага ня так ужо і цяжка ўявіць сабе перамяшчэньне такога бесцялеснага духу ў іншы прытулак пасьля сьмерці цялеснай абалонкі. Таксама будзе лёгка ўявіць існаваньне боскай волі, якая зьяўляецца не ўласьцівасьцю складана арганізаванай матэрыі, а “чыстым” нематэрыяльным духам. Дзіцячая тэлеалогія зь яшчэ большай відавочнасьцю падштурхоўвае нас да рэлігіі. Калі ўсё мае мэту, дык хто яе ўсталяваў? Вядома, Бог.
Карыснасьць сьветлавога компаса для матылька відавочная, але ў чым выгада гэтых двух псіхічных асаблівасьцяў? Чаму натуральны адбор садзейнічаў дуалізму і тэлеалогіі ў сьвядомасьці нашых далёкіх продкаў і іх нашчадкаў?
Для выжываньня ў нашым сьвеце вельмі важна заранёў ведаць паводзіны навакольных аб’ектаў, і можна меркаваць, што натуральны адбор дасканаліў наш мозг для хуткага і эфектыўнага выкананьня падобнай працы. Ці могуць дуалізм і тэлеалогія неяк дапамагчы ў гэтым? Каб лепш разабрацца ў данай гіпотэзе, выкарыстаем запрапанаваны філосафам Дэніэлам Дэннэтам панятак “мэтавы, ці інтэнцыянальны, узровень”.
Дэннэт вылучыў тры ўзроўні, ці пазіцыі, на якіх працуе нашае мысьленьне пры спробе зразумець і, такім чынам, прадказаць паводзіны жывёлаў, механізмаў ці супляменьнікаў: “фізічны”, “праектны” і “мэтавы”.
Фізічны ўзровень, у прынцыпе заўсёды працуе незаганна, таму што ўсё атачэньне падпарадкоўваецца законам фізікі. Але прадказаньне паводзінаў аб’екта на падставе аналіза яго фізічных уласьцівасьцяў можа быць вельмі працяглай справай. На той час, як будуць разьлічаны ўсе ўзаемадзеяньні рухомых частак складанага аб’екта, прадказаньне яго паводзінаў, хутчэй за ўсё, нам ужо не спатрэбіцца. Для спраектаваных аб’ектаў накшталт пральнай машыны больш эканамічна працаваць адразу на праектным узроўні. Без аналізу фізічных дэталяў мы можам прадказаць паводзіны аб’екта на падставе яго дызайну. Паводле словаў Дэннэта, …амаль кожны можа кінуць хуткі позірк на стрэлкі будзільніка і прадказаць, калі той зазьвініць. Нам ня важна і не абавязкова ведаць, ці працуе ён на пружыне, батарэйках або сілкуецца ад сонца, ці мае ўнутры медныя шасьцяронкі або крамнёвую мікрасьхему – мы проста мяркуем, што ён сканструяваны так, каб зазьвінець у вызначаны на цыферблаце час.
Жывыя арганізмы ніхто не праектаваў, але, дзякуючы ўплыву натуральнага адбору, у дачыненьні да іх таксама можна рабіць прагнозы на праектным узроўні. Калі меркаваць, што сэрца “зроблена” для перапампоўваньня крыві, мы хутчэй разьбярэмся ў яго працы. На падставе меркаваньня аб тым, што яркая афарбоўка кветак “спраектавана” для прывабліваньня пчолаў, Карл фон Фрыш адкрыў каляровы зрок у апошніх (хаця да гэтага лічылася, што пчолы не адрозьніваюць колеры).
Мэтавы, ці інтэнцыянальны, узровень (узровень намераў) у параўнаньні з праектным зьяўляецца яшчэ больш эфектыўным спрашчэньнем задачы. Мяркуецца, што аб’ект ня толькі спраектаваны з пэўнай мэтай, але яшчэ і ўтрымлівае ў сабе нейкі актыўны пачатак, які накіроўвае яго дзеяньні да пэўнай мэты. Пры сустрэчы з тыграм лепш не задумвацца надоўга аб яго магчымых паводзінах. Ня важна, як узаемадзейнічаюць на фізічным узроўні яго малекулы, ня важна, як сканструяваны яго лапы, кіпцюры і зубы. Гэты коцік зьбіраецца вамі паабедаць і дзеля выкананьня свайго намеру ён самым спрытным і эфектыўным чынам выкарыстае і лапы, і кіпцюры, і зубы. Самым хуткім спосабам прадказаньня яго паводзінаў будзе забыць аб фізічным і праектным узроўні і адразу пераскочыць на мэтавы.
Падаецца вельмі падобным да праўды, што праца на мэтавым узроўні – гэта вартасны для выжываньня механізм працы мозга, які дазваляе паскорыць прыняцьце рашэньняў у выпадку небясьпекі ці ў складаныхз сацыяльных сітуацыях.
Мэтавы ўзровень, падобна да праектнага, дазваляе паскорыць прадказаньне паводзінаў навакольных аб’ектаў, а гэта, у сваю чаргу, дапамагае выжыць. Таму натуральны адбор садзейнічаў выкарыстаньню мозгам прадказаньняў на мэтавым узроўні для паскарэньня працы. Такім чынам, мы проста запраграмаваныя прыпісваць намеры аб’ектам, ад паводзінаў якіх залежыць наша існаваньне.
Праектны і мэтавы ўзроўні – гэта карысныя механізмы сьвядомасьці, якія дазваляюць паскорыць прадказаньне паводзінаў важных для выжываньня аб’ектаў, такіх як драпежнікі або патэнцыйныя партнэры. Але, падобна да іншых карысных прыстасаваньняў, гэтыя механізмы могуць даць асечку. Дзеці і прымітыўныя народы прыпісваюць мэтанакіраваныя паводзіны надвор’ю, хвалям, плыням, падзеньню каменьня. Мы актыўна займаемся пошукамі мэтанакіраванасьці й нечай волі там, дзе яе няма, і падазраем злосны ці добры намер у абыякавасьці прыроды.
Рэлігія можа быць пабочным прадуктам нейкага іррацыянальнага механізму, уласьцівага мозгу
Ці ня можа іррацыянальнае рэлігійнае пачуцьцё быць пабочным прадуктам іррацыянальных механізмаў, якія натуральны адбор убудаваў у наш мозг для таго, каб мы маглі закахацца?
Сапраўды, паводзіны ахопленага рэлігійнасьцю індывіда часта ўражвальна нагадваюць паводзіны, уласьцівыя для закаханых. Каханьне здольна задзейнічаць вельмі магутныя механізмы розуму. Філосаф Энтані Кэнні сур’ёзна і кранальна апісвае асалоду, якая чакае таго, хто здолее паверыць у таінства пераджыцьцяўленьня. Кэнні распавядае пра сваё рукапалажэньне, пасьля чаго, у якасьці каталіцкага сьвятара, ён мог служыць месу. Кэнні з жывасьцю ўспамінае “…захапленьне першых месяцаў пасьля атрыманьня міласьці божай чытаць месу. З прыроды сваёй па раніцах лянівы і сонны, я вельмі рана выскокваў тады з ложка, напоўнены бадзёрасьцю і захапленьнем ад думкі пра выключны чын, зьдзейсьніць які дазволіў мне лёс… больш за ўсё мяне захапляў момант дотыку да цела Хрыстова, блізкасьць сьвятара да Ісуса. Пасьля асьвячэньня я, як закаханы ў вочы нявесьце, зачаравана глядзеў на аблатку… Гэтыя першыя дні знаходжаньня ў сане запомніліся мне абсалютным, трапяткім шчасьцем; гэта было штосьці вельмі каштоўнае”.
У кнізе “Шэсьць неверагодных справаў з самага ранку” біёлаг Льюіс Волперт выказвае меркаваньне, якое можна разглядаць як абагульненьне ідэі канструктыўнай іррацыянальнасьці. На яго думку, іррацыянальная моцная перакананасьць ахоўвае ад няпэўнасьці, уласьцівай разуму: “Калі б карысныя для выжываньня веды і ўяўленьні не захоўваліся цьвёрдай рукой, гэта было б нявыгадна на раньніх этапах эвалюцыі чалавека. Напрыклад, падчас паляваньня ці вытворчасьці прыладаў працы сталыя хістаньні і перамена рашэньняў былі б шкоднымі”. З аргумента Волперта сьледуе, што, прынамсі, у некаторых сітуацыях, больш выгадна працягваць прытрымлівацца іррацыянальных перакананьняў, нават калі новыя даныя ці абставіны даюць падставы іх перагледзець.
Каханьне можна разглядаць як прыватны выпадак “канструктыўнай іррацыянальнасьці”, якая, у сваю чаргу, уяўляе зь сябе яшчэ адзін прыклад карыснай псіхічнай уласьцівасьці, здольнай спарадзіць у якасьці пабочнага прадукту іррацыянальныя рэлігійныя паводзіны.
Антраполаг Ліянэл Тайгер робіць аналагічныя заўвагі ў кнізе “Аптымізм: біялогія надзеі”. У раздзеле аб “абарончым блакаваньні ўспрыманьня” знаходзім сувязь з абмеркаванай вышэй канструктыўнай іррацыянальнасьцю: “Людская сьвядомасьць мае тэндэнцыю прымаць жаданае за сапраўднае. Людзі, у літаральным сэнсе слова, не заўважаюць непрыемныя для іх факты, але з гатовасьцю бачаць усё пазітыўнае. Напрыклад, словы, якія выклікаюць трывогу, паддосьледныя могуць прачытаць толькі пры адносна больш яркім асьвятленьні”.
Сувязь веры ў жаданае з рэлігійным мысьленьнем не патрабуе тлумачэньня.
Тэорыя аб тым, што рэлігія зьяўляецца выпадковым пабочным прадуктам – прыкрай праявай чагосьці карыснага, уяўляецца мне найбольш пераканаўчай. Ня важна, якой бязглуздзіцай заразіцца дзіцячая сьвядомасьць. Але, раз заражаны, дзіцёнак вырасьце і заразіць гэтай бязглуздзіцай наступнае пакаленьне.
Пэўная агульнасьць уласьцівасьцяў людскай псіхікі абумоўлівае прысутнасьць ў розных рэлігіях падобных істотных рысаў. Многія рэлігіі, напрыклад, утрымліваюць аб’ектыўна неверагодныя, але суб’ектыўна пажаданыя дактрыны аб захаваньні нашай духовай істоты пасьля фізічнай сьмерці. Ідэя несьмяротнасьці жыве і распаўсюджваецца дзякуючы сваёй прывабнасьці. А прывабнасьць працуе дзякуючы амаль паўсюднай тэндэнцыі людскай сьвядомасьці верыць у тое, што хочацца (“Бацькам той думкі было жаданьне тваё”, – як сказаў сыну кароль Генрых IV у Шэксьпіра ў “Кароль Генрых IV”).
Не выклікае сумневу, што многія атрыбуты рэлігіі садзейнічаюць яе выжываньню, падобна як і выжываньню саміх гэтых атрыбутаў, у віры людскай культуры. Рэлігійныя лідары ў стане прыдумаць улоўкі, якія садзейнічаюць выжываньню веры. Марцін Лютэр добра ўсьведамляў, што найгалоўным ворагам рэлігіі зьяўляецца розум, і нястомна засьцерагаў аб яго небясьпецы: “У асобе розума рэлігія мае самага страшнага ворага; ён ніколі не дапамагае нам у духовых пытаньнях, але значна часьцей змагаецца з богавым Словам”. І наступнае: “Той, хто жадае стаць сапраўдным хрысьціянінам, павінен вырваць вочы ў розуму”. Лютэр ня меў бы цяжкасьцяў разумна распрацаваць неразумныя, неабходныя для выжываньня асьпекты веры. Але гэта яшчэ не азначае, што ён ці нехта іншы гэта зрабілі. Даныя асьпекты цалкам маглі разьвіцца ў выніку (негенетычнага) натуральнага адбору.
Нягледзячы на верагодны ўдзел звычайнага дарвінаўскага адбору ў фармаваньні псіхічнай схільнасьці да стварэньня рэлігіі як пабочнага прадукту, малаверагодна, што генетычны адбор меў значную ролю ў афармленьні канкрэтных дэталяў рэлігіі. Вышэй ужо адзначалася, што пры спробе выкарыстаньня тэорыі адбору для тлумачэньня гэтых дэталяў трэба апераваць ня генамі, а іх культурнымі эквівалентамі.
Адсюль, ці ня можа аказацца, што рэлігіі зроблены з такога матэрыялу, як мемы?
Асьцярожна, не наступі на мае мемы
У пытаньнях рэлігіі праўда – гэта той пункт гледжаньня, якому ўдалося выжыць.
Оскар Уальд
Дазвольце пачаць гэты разьдзел з нагадваньня аб тым, што натуральны адбор цярпець ня можа марнатравіць рэсурсы і таму любая ўніверсальная для віду ўласьцівасьць – як, напрыклад, рэлігія – павінна забясьпечваць хоць якую перавагу, іначай яна б даўно зьнікла. Аднак, яшчэ раз адзначым, гэтая перавага зусім не абавязкова павінна садзейнічаць выжываньню ці размнажэньню таго самага індывіда, у якога назіраецца гэтая ўласьцівасьць. Як мы ўжо бачылі, распаўсюджанасьць прастуды сярод прадстаўнікоў нашага віду пераканаўча тлумачыцца выгадай, якую атрымліваюць гены віруса гэтай агіднай хваробы.
Але атрымальнікамі выгады не абавязкова павінны быць гены – прыдасца любы рэплікатар. Гены – гэта толькі самыя вядомыя ўзоры рэплікатараў. У якасьці іншых кандыдатаў можна назваць камп’ютарныя вірусы і прадмет данага раздзела – мемы як адзінкі культурнага спадкаваньня [далей “мемы” – гэта рэлігійныя ідэі. – Рэд.].
Некаторыя рэлігійныя ідэі, падобна да некаторых генаў, маглі выжыць дзякуючы ўласным перавагам. Некаторыя рэлігійныя ідэі выжываюць па прычыне сумяшчальнасьці зь іншымі, ужо шырока распаўсюджанымі ў пуле мемамі, то бок як частка мемплексу. Ніжэй падаецца пералік рэлігійных мемаў, выжываньне якіх можна патлумачыць або ўласнымі перавагамі, або сумяшчальнасьцю з наяўным мемплексам.
– Вы перажывеце ўласную сьмерць.
– Пасьля пакутніцкай сьмерці вы трапіце ў самую лепшую частку раю і атрымаеце ў сваё распараджэньне семдзесят дзьве нявіньніцы (паспачувайце лёсу няшчасных нявінніцаў).
– Е́расьнікаў, зьневажальнікаў Бога і адступнікаў трэба забіваць (ці караць іншым чынам, напрыклад, выгнаньнем зь сям’і).
– Вера ў Бога зьяўляецца вышэйшай дабрадзейнасьцю. Калі яна пахіснулася, неабходна прыкласьці ўсе намаганьні для яе аднаўленьня і маліць пры гэтым Бога выкараніць нявер’е.
– Вера (недаказальная ўпэўненасьць у чымсьці) зьяўляецца дабрадзейнасьцю. Чым мацней вашая вера перад тварам доказаў зваротнага, тым больш вашая дабрадзейнасьць. Асабліва высока ўзнагароджваюцца рэлігійныя віртуозы, якія здольны верыць у зусім бязглуздыя, непацьверджаныя і, па сутнасьці, непацьвяржальныя рэчы насуперак усім фактам і здороваму сэнсу.
– Любы, нават няверуючы чалавек павінен аўтаматычна і без развагаў паважаць рэлігійныя вераваньні больш, чым ён паважае любыя іншыя перакананьні.
– Існуюць дзіўныя рэчы (такія, як троіца, пераджыцьцяўленьне, богаўцяленьне), якія нам не прызначана разумець. Лепш нават не спрабаваць, бо спроба зразумець можа прывесьці да іх разбурэньня. Называйце іх таінствам і навучыцеся задавальняцца гэтым.
– Прыгожая музыка, мастацтва і Сьвятое Пісаньне зьяўляюцца такімі выражэньнямі рэлігійных ідэй, якія самі тыражуюцца.
Некаторыя зь пералічаных ідэй, магчыма, маюць дастатковую вартасьць для ўласнага выжываньня, каб дасягнуць посьпеху ў любым мемплексе. Але, у аналогіі зь генамі, некаторыя мемы выжываюць толькі ў групе зь іншымі мемамі, у выніку чаго ўтвараюцца альтэрнатыўныя мемплаксы. У якасьці двух альтэрнатыўных мемплексаў можна разглядаць дзьве альтэрнатыўныя рэлігіі. Іслам, напрыклад, можна параўнаць з сукупнасьцю генаў драпежнікаў, будызм – з сукупнасьцю генаў траваедных. Калі казаць строга, ідэі адной рэлігіі ня “лепш” за ідэі іншай, падобна як гены драпежнікаў ня “лепш” генаў траваедных. Ад рэлігійных мемаў не патрабуецца абсалютная здольнасьць да выжываньня; ім толькі трэба добра працаваць у прысутнасьці іншых мемаў сваёй рэлігіі, але ня мемаў іншых рэлігій.
Арганізаваныя рэлігіі арганізуюцца людзьмі: сьвятарамі, япіскапамі, імамамі, аяталамі. Але яшчэ раз прыгадваю прыклад з Марцінам Лютэрам і хачу падкрэсьліць: гэта не азначае, што рэлігіі былі людзьмі прыдуманыя і “спраектаваныя”. Нават калі трымальнікі ўлады эксплуатуюць рэлігію і маніпулююць ёю паводле ўласных мэтаў, існуе значная верагоднасьць таго, што большая частка дэталяў кожнай рэлігіі зьявілася ў выніку несьвядомай эвалюцыі. Прычына гэтаму – не генетычны натуральны адбор – ён праграмнае забесьпячэньне ніжэйшага ўзроўню, неабходнае для ажыцьцяўленьня меметычнага адбору. Зьдзейсьнены ў даным асяроддзі меметычны натуральны адбор прапануе рацыянальнае тлумачэньне дэталяў разьвіцьця канкрэтных рэлігій.
Эвалюцыя ўласьцівая большасьці рэлігій. Якой бы тэорыі эвалюцыі рэлігій мы ні прытрымліваліся, яна павінна быць здольнай патлумачыць уражвальную хуткасьць працэсу рэлігійнай эвалюцыі ў спрыяльных умовах. Разгледзім гэта на прыкладзе.
Ка́рга-культуры
У фільме “Жыцьцё Браяна по Монці Пайтону” адной з мноства верна зацемленых дэталяў зьяўляецца тое, зь якой уражвальнай хуткасьцю можа ўзьнікнуць той ці іншы рэлігійны культ. Ён зьяўляецца літаральна імгненна, замацоўваецца ў культурным жыцьці і з застрашвальнай хуткасьцю пачынае выконваць усё больш важную ролю. Самымі вядомымі з рэальных прыкладаў падобных культаў зьяўляюцца карга-культуры ціхаакіянскай Меланэзіі й Новай Гвінэі. Яшчэ сьвежая ўся гісторыя гэтых культаў – ад зьяўленьня да згасаньня. У адрозьненьне ад культу Ісуса, даставерных сьведчаньняў аб зараджэньні якога не захавалася, у даным выпадку ўсе падзеі разгортваліся ў нас навідавоку. Культ хрысьціянства амаль напэўна зарадзіўся падобным жа чынам і распаўсюджваўся спачатку ня менш імкліва.
Мая галоўная крыніца ведаў аб карга-культурах – кніга дэвіда Атэнбора “Пошукі ў раі”. Усе культы – ад самых раньніх, дзевятнаццатага стагоддзя, і да больш вядомых, якія ўзьніклі ўжо пасьля заканчэньня Другой сусьветнай вайны, – сьледавалі адной і той жа сьхеме.
Відаць, у кожным выпадку абарыгены былі глыбока ўражаны цудоўнымі прыладамі, якія належалі белым прыхадням – адміністратарам, салдатам, місіянерам. Магчыма, яны сталі ахвярамі Трэцяга закона Артура Кларка: “Любую дастаткова разьвітую тэхналогію немагчыма адрозьніць ад чараўніцтва”.
Жыхыры астравоў заўважалі, што белыя ўладальнікі гэтых цудаў ніколі не выраблялі іх самі. Для рэпараваньня іх адсылалі прэч, а новыя прылады зьяўляліся ў якасьці “грузу” на караблях і, пазьней, на самалётах. Ніхто ніколі не бачыў белага чалавека, які займаўся вытворчасьцю ці рэпараваньнем чагосьці; больш за тое, белыя людзі ўвогуле не займаліся якой бы ні было карыснай дзейнасьцю (сядзеньне за сталом і перабіраньне паперак яўна было нейкім рэлігійным рытуалам). Звышнатуральнае паходжаньне “грузу” не выклікала сумневу. Быццам у пацьверджаньне гэтай гіпотэзы, некаторыя дзеяньні белых людзей можна было расцаніць толькі як рэлігійныя цырымоніі: “Яны будуюць высокія мачты і замацоўваюць на іх дрот; сядзяць і слухаюць маленькія кардоначкі, якія мільгацяць агеньчыкамі й выдаюць загадкавыя гукі ды прыглушаныя галасы; угаворваюць мясцовае насельніцтва апранаць аднолькавае адзеньне і крочыць назад-наперад – больш бессэнсоўнага занятку і ўявіць сабе нельга. І раптам туземцы знайшлі адгадку таямніцы. Усе гэтыя незразумелыя дзеяньні – і ёсьць рытуалы, пры дапамозе якіх белы чалавек пераконвае багоў прысылаць “груз”. Туземцу, каб атрымаць “груз”, таксама трэба рабіць гэтыя дзеяньні”.
Уражвае, што падобныя карга-культуры незалежна зарадзіліся на астравах, аддаленых адзін ад аднаго ня толькі геаграфічна, але і ў культурным плане. Дэвід Атэнбора піша, што “антраполагі зафіксавалі два асобныя выпадкі ў Новай Каледоніі, чатыры – на Саламонавых астравах, чатыры – на Фіджы, сем – на Новых Гебрыдах і больш за сорак – у Новай Гвінэі. Прычым, як правіла, яны ўзьніклі цалкам незалежна адзін ад аднаго. У большасьці гэтых рэлігій сьцьвярджаецца, што ў дзень апакаліпсісу разам з грузам прыдзе нейкі месія”.
Незалежнае зараджэньне такой колькасьці ніяк не зьвязаных, але падобных культаў паказвае на пэўныя асаблівасьці людскай псіхікі ў цэлым.
Адзін добра вядомы культ на востраве Танна архіпелагу Новыя Гебрыды (з 1980 года мае назву Вануату) існуе да гэтага часу. Цэнтральная фігура культу – месія зь імем Джон Фрум. Першыя спамінаньні аб Джоне Фруме ў афіцыйных дакументах датаваныя 1940 годам, аднак, нягледзячы на моладасьць гэтага міфа, нікому не вядома, ці існаваў Джон Фрум на самой справе. Адна зь легендаў апісвае яго як апранутага ў паліто з бліскучымі гузікамі невысокага чалавека з тонкім голасам і бялёсымі валасамі. Ён рабіў дзіўныя прароцтвы і прыкладаў усе намаганьні дзеля таго, каб настроіць насельніцтва супраць місіянераў. Урэшце ён вярнуўся да продкаў пасьля таго, як паабяцаў свой трыюмфальны другі прыход, які будзе суправаджацца багатым “грузам”. У яго бачаньні канца сьвету фігураваў “вялікі катаклізм: упадуць горы і засыплюцца даліны, старыя зноў стануць маладымі, зьнікнуць хваробы, белыя людзі будуць назаўсёды выгнаныя з вострава, а “груз” прыдзе ў такой колькасьці, што кожны зможа ўзяць, колькі пажадае.
Трохі пазьней распаўсюдзілася новая дактрына, якая абвяшчала, што Джон Фрум – кароль Амерыкі. Як быццам знарок, прыблізна ў гэты час на Новыя Гебрыды прыбылі амерыканскія войскі, і – вось дык цуд – сярод салдатаў былі чарнаскурыя людзі, якія не былі жабракамі, як туземцы, але “…мелі “груз” у такой жа вялікай колькасьці, як і белыя салдаты. Хваля радаснага ўзбуджэньня захлынула Танну. Апакаліпсіс непазьбежна павінен быў вось-вось адбыцца. Здавалася, усе рыхтаваліся да прыезду Джона Фрума. Адзін са старэйшын аб’явіў, што Джон Фрум прыляціць з Амерыкі на самалёце, і сотні людзей пачалі расчышчаць кустоўе ў цэнтры вострава, каб яго самалёту было дзе прызямліцца”.
На аэрадроме ўсталявалі дыспетчарскую вышку з бамбуку, у якой сядзелі “дыспетчэры” з драўлянымі навушнікамі на галовах. На “ўзлётна-пасадачнай паласе” пабудавалі макеты самалётаў, якія павінны былі завабіць на пасадку самалёт Джона Фрума.
Лічыцца, што Джон Фрум вернецца 15 лютага, але год яго вяртаньня невядомы. Штогод 15 лютага вернікі зьбіраюцца на рэлігійную цырымонію, каб павітаць яго. Вяртаньне яшчэ не адбылося, але яны не падаюць духам. Дэвід Атэнбора неяк сказаў аднаму прыхільніку Фрума зь імем Сэм:
– Але, Сэм, прайшло ўжо дзевятнаццаць гадоў з таго часу, як Джон Фрум сказаў, што “груз” прыдзе. Ён абяцаў і абяцаў, а “груз” усё роўна не прыходзіць. Дзевятнаццаць гадоў – ці ня надта доўга вы чакаеце?
Сэм адарваў позірк ад зямлі і паглядзеў на мяне:
– Калі вы можаце чакаць Ісуса Хрыста дзьве тысячы год, а ён не прыходзіць, дык я магу чакаць Джон Фрум больш, чым дзевятнаццаць гадоў.
Не хачу рабіць з карга-культаў Паўднёвай Акіяніі далёкія высновы. Тым ня менш, яны ўяўляюць вельмі цікавую сучасную мадэль зараджэньня рэлігіі амаль на пустым месцы. Што асабліва важна – яны выяўляюць чатыры асаблівасьці паходжаньня рэлігій увогуле. Па-першае, гэта ўражвальная хуткасьць, зь якой можа ўзьнікнуць новы культ. Па-другое, хуткасьць, зь якой губляюцца дэталі ўзьнікненьня культу (Джон Фрум, калі ён увогуле існаваў, жыў зусім нядаўна. Нягледзячы на гэта, цяжка высьветліць, ці жыў ён увогуле). Трэцяя асаблівасьць – незалежнае ўзьнікненьне падобных культаў на розных астравах. Сістэматычнае вывучэньне гэтага падабенства можа выявіць новыя даныя аб людскай псіхіцы і яе чульлівасьці да рэлігійнай веры. Чацьвертае, карга-культуры падобныя ня толькі адна на адну, але і на больш раньнія рэлігіі.
Можна меркаваць, што хрысьціянства й іншыя старажытныя рэлігіі, цяпер распаўсюджаныя па ўсім сьвеце, зарадзіліся як мясцовыя культуры, падобныя да культу Джона Фрума. Некаторыя навукоўцы выказвалі меркаваньне аб тым, што Ісус быў адным з многіх палымяных прапаведнікаў, якія зьявіліся ў тыя часы ў Палестыне і былі аточаныя падобнымі легендамі. Ад большай часткі гэтых культаў не засталося і сьледу. Сёньня мы маем справу з тым зь іх, які здолеў выжыць. На працяну стагоддзяў у выніку наступнай эвалюцыі (ці меметычнага адбору) ён ператварыўся ў складаную сістэму – ці нават у разгалінаваны набор нашчадкавых сістэм, які пануе ў наш час на большай частцы зямнога шара.
Гібель такіх прывабных фігур сучаснасьці, як Хайле Селасе, Элвіс Прэслі й прынцэса Дыяна, таксама дазваляе дасьледаваць хуткае ўзьнікненьне культаў й іх меметычную эвалюцыю.
Вось і ўсё, што я хацеў сказаць аб вытоках узьнікненьня рэлігіі як такой.
