Трагедыя чачэнскага народу і… “Захад” (частка 5а: невыбачальныя злачынствы “Расеі” на чачэнскай зямлі ў 1999-2000 гг.)

22 студзеня, 2014 | 4 каментарыя

Рэдакцыя.

10. Для таго, каб і сёньня адэкватна ўспрымаць падзеі ўнутры і вакол Чачні, неабходна ня толькі аб’ектыўна ацаніць, але і эмацыйна прачуць сітуацыю, у якой знаходзіцца ўвесь чачэнскі народ, пачынаючы з 1994 году. Сярод найцяжкіх злачынстваў расейскай імперыякратыі, зьдзейсьненых супраць яго за гэты час, варта назваць практычна татальнае разбурэньне інфраструктуры краіны, істотнае забруджаньне асяроддзя, сьмерць (часта пакутлівую), фізічнае і псіхічнае калецтва, а таксама эміграцыю дзясяткаў тысяч людзей у вайну 1994-96 гг. (1-е злачынства); адсутнасьць якой-кольвек дапамогі чачэнскаму народу з боку Расеі (ці хаця б элементарнай кампенсацыі нанесеных страт для аднаўленьня нармальнага мірнага жыцьця) ў перыяд 1996-99 гг. (2-е злачынства; зьвярніце ўвагу, пасьля насаджэньня ў Чачэніі сваіх васалаў – клану Кадыравых – расейская імперыякратыя штогод выдаткоўвае мільярды даляраў “на аднаўленьне Чачні”); грубае разарваньне ў 1999 годзе Дамовы “Аб міры паміж Чачэнскай рэспублікай Ічкерыя і Расейскай Федэрацыяй”, падпісанай у Крамлі ў 1997 годзе, у якой абяцалася надалей усе праблемы паміж Чачнёй і Расеяй вырашаць толькі мірным шляхам, і пачатак новай яшчэ больш жудаснай вайны (3-е злачынства); разнастайныя найцяжкія і маштабныя злачынствы-жахі, якія абрынуліся на чачэнскі народ з канца 1999 года, працягваюцца і сёньня (4-е злачынства). Для таго, каб лепш усьвядоміць, пра што ідзе гаворка хаця б у апошнім выпадку, давайце больш падрабязна пазнаёмімся з тым, што вырабляла і працягвае вырабляць на чачэнскай зямлі расейская імперыякратыя з дапамогай сваіх ланцуговых псоў-вайскоўцаў, для чаго няма тэрміну даўніны.

(Заўвагі:

– матэрыялы, якія будуць паданыя ніжэй, узяты ў асноўным з сайтаў www.chechenpress.com, www.kvestnik.org, www.kavkazcenter.com, “Новай газеты”, ІА “Даймохк”, праваабарончых ды іншых сайтаў;

– з сотняў старонак тэксту, якія назапасіліся ў нашым архіве пад рубрыкай “Чачня. Пакуты народу”, мы па рэдакцыйных й іншых аб’ектыўных прычынах узгадалі далей толькі невялікую частку;

– сёньня чытать Каўказ-Цэнтар ужо нельга – Расея і ў Беларусі перакрыла такую магчымасьць… (гл. застаўку зьлева; зьвярніце ўвагу, нам “Масква” ўжо забараняе знаёміцца зь інфармацыяй з сайта, сервер якога разьмешчаны ў Скандынавіі; беларусы-літвіны, інфармацыйная акупацыя ўжо ў наяўнасьці! што будзе далей?!); расейскіх імперыякратаў зразумець можна (ім хочацца схаваць свае злачынствы ад людзей), але прабачыць – нельга!).

Таму чытаем…

–

Сьведчаньні аб падзеях у Грозным 21 кастрычніка 1999 года, якія запісаў Майрабек Тарамаў (узята адсюль: http://www.kavkazcenter.com/russ/article.php?id=16888)

21 кастрычніка 1999 года, у 16 гадзін 30 хвілін расейская армія нанесла ўдар тактычнымі ракетамі класа «Зямля-Зямля» па самых густанаселеных раёнах Грознага. Пад ракетны абстрэл патрапілі Цэнтральны радзільны дом, Цэнтральны рынак, мікрараён «Алімпійскі», Галоўпаштамт, мячэт у пасёлку Калініна.

Сьведчаньні Малікі Юнусавай, якая жыве ў Заводскім раёне Грознага.

“Мы з мужам гандлявалі на Цэнтральным рынку Грознага з 1996 года, у асноўным прадуктамі. Месца было каля біржы. У мяне чацьвёра дзяцей ва ўзросьце ад 5 да 14 гадоў.

Недзе ў 16 гадзін 30 хвілін пачула шум – гук такі, што зьвініць у вушах. Гэта быў ня гром, а невядома што. Потым у паветры зьявілася труба, і зь яе вылецеў шар, чырвоны, як сонца на заходзе. І ён разарваўся на маіх вачах. І адразу такі страшны грукат, як моцны гром. Я спалохалася, мяне аглушыла. Затым месяцаў пяць у мяне была частковая страта памяці.

Труба ўпала прама на біржу, калі базар толькі пачаў разыходзіцца. Секунда – і людзі без галавы, без рук, без ног, з разарванымі жыватамі. Я нічога ня чула, я толькі бачыла ўсё гэта вачыма. Дапамагчы я нікому не магла, бо мая правая рука была зламаная. Там было не да дапамогі. Там усё запар – тых, хто праходзіў, стаяў, гандляваў – усё ляжалі. Адзін на аднаго падаў. Трое ляжалі на маім мужы. Яны ўсе трое памерлі, а ён застаўся жывы. Я не чула ні крыкаў, ні стогнаў, я бачыла, як разяўляліся раты, грымасы людзей. Ледзь-ледзь жывыя рухаліся, тут жа падалі.

Я шукала мужа. Адышла метраў 20. Пасьлізнулася, звалілася, качалася ў гэтай крыві. Паднялася, і ў пяці метрах ад майго стала ўбачыла мужа, які ляжаў у скураной куртцы. Я падышла, дакранулася, страсянула, ён паглядзеў на мяне. Мы зразумелі, што жывыя. Мы размаўлялі як нямыя людзі, якія нічога ня чулі абодва. Ён мяне схапіў абедзвюма рукамі. А вакол двое мужчын і жанчына былі ў кавалках…

Я думала, што ў мяне рукі ўжо няма. Мы беглі, ня ведаючы, куды. Базар стаяў на трамвайнай лініі. Мы жылі на прыпынку «Заводскі», за паваротам трамвайнай лініі. Прыбег сусед. Ён бег да рынку, даведаўшыся пра ўсё гэта. Сустрэў нас, злавіў машыну…

На прыпынку «Заводскі» стаяў жоўты аўтобус. Мяне адвезьлі на гэтай машыне. Калі мы пад’ехалі да 9-га клінічнага шпіталя, гэты аўтобус быў цалкам набіты. Але толькі адна жанчына, маленькі хлопчык і шафёр ледзь жывыя выйшлі адтуль. Астатніх потым выцягвалі, але яны ўсе былі мёртвыя. Аўтобус стаяў на прыпынку, усе людзі ў ім былі загінулыя. Я бачыла гэта сама. Я пра сябе забылася. Гэтых людзей выцягвалі і ўкладвалі на прыступкі, якія вядуць у 9-ы шпіталь.

У шпітілаі ўсё было занята – і прыступкі, і праход. Лекары ня ведалі, каго ўзяць, каму дапамагчы. Яны казалі: «Ня стойце! Забірайце ўсіх! Няма свабодных месцаў!»

За паўгадзіны людзі паміралі.

Потым мяне павезьлі ў Цэнтральны рэспубліканскі шпіталь. Туды я пасьпела да наплыву людзей. У мяне выцягнулі аськепкі нажыва. Потым пайшлі людзі. У неабходных выпадках ўключалі святло. Я не змагла пералічыць, колькі людзей там памерла…

На наступную раніцу бамбілі ўжо самалёты. Сваякі прыехалі за мной у 6 раніцы. Да сьвітаньня працягваліся паступленьні і аперацыі. Мне сказалі, што адвязуць мяне ў Назрань, але дарогі былі перакрытыя. Мяне адвезьлі дадому”.

Сьведчаньне Зелімхана Гірэева.

“Пасьля бамбёжак 12-га і 56-га ўчасткаў людзі пачалі зьязджаць з Грознага. Амаль кожны дзень над горадам лёталі самалёты, але не заўсёды бамбілі. Горад пусьцеў – 70% нашых суседзяў эвакуяваліся.

21 кастрычніка я, брат і знаёмы на машыне «Жыгулі» паехалі на Цэнтральны рынак назапасіць прадуктаў. Гэта было каля 4 гадзін 30 хвілін.

Людзей, як у мірны час, на базары было шмат. Асланбек адразу пайшоў у бок рыбных шэрагаў. Я ішоў па іншых шэрагах і пачуў выбухі – адзін за адным прагучала чатыры вельмі моцныя выбухі. Я павярнуўся на выбух і адчуў моцны сьвіст ў правым вуху. Я гэты сьвіст адчуваў потым каля тыдня. Пазьней, даглядаючы брата, я часам засынаў ля яго ложка, і гэты сьвіст будзіў мяне. Адначасна сотні аськепкаў зарыкашэцілі вакол. Я ўспомніў пра брата і пабег да яго. Вакол крычалі і плакалі жанчыны, паўсюль параненыя, адарваныя рукі, ногі, кроў. Я бачыў труп чалавека, якому аськепкам адарвала галаву. Цела ляжала асобна, галава – асобна. Мне здаецца, людзі не разумелі, што зь імі адбылося. Некаторыя параненыя з разарванымі канечнасьцямі стаялі зь нейкім дзіўна-спакойным выглядам. Некаторыя былі без прытомнасьці.

Мне было ня вельмі страшна, бо ў папярэднюю вайну [1994-96 гг .], калі я быў яшчэ хлапчуком, шмат чаго наглядзеўся.

Каля рэчавых латкоў стаяў мой брат. Левую руку, дакладней тое, што ад яе засталося, ён трымаў у правай руцэ. Ён быў увесь у крыві. Шыя і твар абгарэлыя, з абадранымі кавалачкамі скуры. На левай скроні адкрытая рана. На твары не было ні міліметра нармальнага колеру скуры – увесь твар у ранках. Кавалак ніжняй губы адарваны, у абодва вока патрапілі аськепкі. Я яго схапіў на рукі, сказаў яму, што гэта я (ён ужо нічога ня бачыў), і пабег да машыны праз кавалкі шыферу і дрэва, залітыя крывёй.

Мы павезьлі Асламбека ў 9-ы шпіталь. Па дарозе ён сказаў: «Ня мучце сябе і мяне, пакіньце мяне, дайце мне памерці». Ён ужо зразумеў, што асьлеп. Ён не стагнаў. У нейкі момант сказаў, што стаміўся і папрасіў мяне патрымаць яго параненую руку. А потым, вызваленай здаровай рукой сьхіліў маю галаву да свайго пляча. Напэўна, так яму было лягчэй.

У шпіталі лекары нават ня сталі нічога пытаць, адразу апрацавалі раздробленую костку, выцягнулі аськепкі з пляча, зашылі раны на твары. Калі мы ўжо перанесьлі Асламбека з аперацыйнай у палату, да шпіталя сталі пад’язджаць машыны і аўтобусы, напоўненыя параненымі людзьмі”.

–

Падзеі, якія адбыліся ў канцы сьнежня 1999 года ў адным з горных чачэнскіх сёл, якія апісаў сьведка Іслам Шаройскі (узята адсюль: http://www.kavkazcenter.com/russ/article.php?id=21845):

“Гэта было ў самым канцы сьнежня 1999 года. На працягу трох дзён запар сучаснымі рускімі вандаламі па вёсцы наносіліся ўдары усімі відамі зброі – артылерыя ўсіх калібраў, танкавыя гарматы, сістэмы залпавага агню. Выкарыстоўваліся ракеты «зямля-зямля», верталёты і бамбавікі, якія скідалі свой сьмяротны груз круглыя суткі. Ужываліся і суперсучасныя віды зброі: так званы «Змей Гарыныч» – ракета са шматмятровым хвастом з трацілу, якая дашчэнту спальвала ўсё вакол сябе. Абсалютна не было ніякай абароны ад так званага «бураціна», які ўяўляў сабой “бервяно” з трацілавым начыньнем, здольным ператвараць ў пыл нават шматслойныя бетонныя хованкі…

На 4-ы дзень наступіла крохкае зацішша і людзі выйшлі са сваіх хованак. Страшная карціна паўстала перад іх вачыма. Сяло гарэла, як у чэраве пекла. Дамы былі ў суцэльных друзах. То там, то тут валяліся трупы мірных вяскоўцаў. Амаль усе падвалы былі наскрозь прашытыя глыбіннымі бомбамі і ў іх было суцэльнае месіва з чалавечых целаў. Часам даводзілася зьбіраць трупы па частках… У крывавым месіве парэшткаў загінулых вяскоўцы шукалі сваіх блізкіх. Бачыў, як маці, якая пазнала свайго сына па радзімай плямцы на руцэ, абдымала труп, у якога замест твару адно крывавае месіва. Карціна была вельмі гнятлівай і жахлівай.

За кароткі перыяд часу на могілках зьявілася шэсьць шэрагаў сьвежых магіл, якія расьцягнуліся ў даўжыню амаль на сто пяцьдзесят метраў. Самае дзіўнае было ў тым, што там ніхто ня плакаў і не галасіў. Стаяла нейкая мёртвая цішыня.

Між іншым, пра тое, што на чачэнскіх могілках нават пры масавых пахаваньнях людзі ня плачуць, пісаў яшчэ сто пяцьдзесят гадоў таму рускі паэт Лермантаў пасьля чарговай «зачысткі» аднаго з чачэнскіх сёлаў сваім «эскадронам сьмерці», у складзе якога ён праславіўся як адзін з самых вынаходлівых катаў з творчым карным ухілам.

Немагчыма скарыць народ, чые жанчыны не плачуць, бачачы такія страшныя відовішчы. Можна толькі забіць усіх “асобаў мужчынскага полу чачэнскай нацыянальнасьці старэйшых за 10 гадоў”, але заваяваць іх нельга”.

–

Сьведчаньне аб расстрэле “гуманітарнага калідора” 29 кастрычніка 1999 года, апісанае Асэт Гехоевай у “Каўказскім весьніку”.

“З таго дню прайшло шмат часу. Але і сёньня гэты дзень сьвежы ў памяці, нібы гэта было ўчора.

27 кастрычніка я з сястрой і сяброўкай сабраліся выехаць у Назрань. Але ў гэты дзень пачалася бамбёжка горада Грознага, якая доўжылася да самага вечара.

28 кастрычніка, калі пачалі бамбіць [зноў], мы ўжо былі ў дарозе з горада ў вёску Гехі. Туды мы прыехалі, каб раніцай 29 кастрычніка выехаць у горад Назрань (Інгушэція). Але нас у гэты дзень нікуды не адпусьцілі браты, сказаўшы, што зьехаць мы яшчэ пасьпеем, што яшчэ невядома, адкрыюць дарогі ці не. Гэта, я думаю, выратавала нам жыцьцё.

Два тыдні ўсе СМІ Расеі аб’яўлялі, што 29 кастрычніка будуць створаныя “гуманітарныя калідоры» для жадаючых пакінуць Чачню, дзе ўжо на ўсю моц бушавала неабвешчаная вайна.

Да гэтага ўсе дарогі з Чачні былі зачыненыя. Затым 3-4 дні абъяўлялі: «Усе жадаючыя сысьці з рэспублікі ад бамбёжак будуць мець магчымасьць выехаць з 29 кастрычніка ва ўсе бакі». Гэта значыць, на Стаўрапаль, Дагестан, Інгушэцію. Таксама было сказана, што ўсе, што засталіся дома, будуць лічыцца бандытамі або іх памагатымі. Таму сотні тысяч людзей, сабраўшы ўсё самае дарагое, пацягнуліся на дарогі, імкнучыся пазьбегчы долі тых, хто заставаўся.

Але мы ўсё забыліся, што мы – чачэнцы. Гэта значыла, што ўвесь чачэнскі народ, ад малога да вялікага, быў залічаны ў бандыты – «народ – бандыт!». Мы па сваёй наіўнасьці яшчэ не разумелі гэтага.

Раніцай 29 кастрычніка 1999 г. на трасе Баку-Растоў ужо стаяла чарга з аўтамашын з людзьмі й скарбам у 3-4 шэрагі, працягласьцю 12 км. Так было на ўсіх дарогах Чачні, запруджаных машынамі. З сабой людзі бралі ўсё самае лепшае, самае каштоўнае. Многія, разумеючы, што будуць чэргі, начавалі на трасе.

Памятаю як сёньня – з раніцы стаяў густы туман. Сама не разумеючы чаму, я была вельмі радая яму. Затым туман расьсеяўся, і мая трывога чамусьці ўзмацнілася.

І вось у 11 гадзін у небе зьявілася два самалёты. Яны зусім нізка праляцелі над вёскай, і за ускраінай, сьпікіраваўшы, выпусьцілі кудысьці па дзьве ракеты. Затым ўзьвіліся ў неба, але, як аказалася, толькі для таго, каб у новым нападзе выпусьціць наступныя пары ракет. Затым яны паляцелі, але наступная пара самалётаў не прымусіла сябе доўга чакаць. Яны ляцелі ў бок вёскі Шамі-Юрт і было чуваць, як разрываюцца бомбы (наўпрост адлегласьць паміж сёламі Гехі й Шамі-Юрт 3-4 км).

Мая сяброўка расхвалявалася, бо яе брат зьехаў па той дарозе. Я супакойвала яе, як магла, кажучы, што страляць па дарозе яны не будуць, што гэта страляюць напэўна па палях і лясах. Хаця сама ведала, што дарогі часта абстрэльваліся самалётамі й да гэтага (па сваёй працы мне часта даводзілася бачыць расстраляных на дарогах людзей).

Але ў гэты дзень не хацелася верыць у такое, бо я ведала, што дарога ўся запоўненая машынамі й людзьмі.

А самалёты ўсё ляталі й бамбілі. Нам здавалася, што яны бамбяць «армію» Масхадава. Гадзін у 14-15 абстрэл спыніўся, а яшчэ праз паўгадзіны да нас дайшла страшная вестка: на трасе каля вёскі Шамі-Юрт расстраляная калона бежанцаў. Але, вядома, мы і блізка не маглі ўявіць сабе маштабы таго, што адбылося. Было забіта вельмі шмат людзей, яшчэ больш было параненых.

Вяскоўцы пасьля абстрэлу адвозілі параненых у шпіталі, а трупы забіралі ў мячэт, каб аддаць іх зямлі. Але многія самі забіралі трупы сваіх блізкіх, каб пахаваць на сваіх могілках. І мала хто даведаўся тады пра гэта злачынства. Дый мы таксама думалі, што гэта было нейкае страшнае непаразуменьне.

Але, як потым высьветлілася – гэта было далёка ня так, бо “страшнае непаразуменьне” на справе аказалася страшным злачынствам канца ХХ стагоддзя.

Гэтае злачынства было загадзя прадуманае і падрыхтаванае. Пра гэта кажуць неабвержныя факты:

– зачынілі ўсе выхады з Чачні, у той жа час падвяргалі абстрэлам ды бамбёжкам гарады і вёскі рэспублікі, задзейнічаўшы сярод іншага ракеты сістэмы «Зямля – Зямля» і «Скад».

– у той жа час і па тэлебачаньні, і па радыё пачалі перадаваць аб’явы, што менавіта 29 кастрычніка будуць адкрыты ўсе дарогі за межы рэспублікі. Як тады казаў В.Рыжкоў: «Хай бяруць самае неабходнае і сыходзяць ад бомбаў і снарадаў за межы рэспублікі, а мы будзем бамбаваць, каб зьнішчыць бандытаў». Людзей падрыхтавалі да таго, каб яны захапілі з сабой самае каштоўнае, неабходнае і пакінулі свае дамы ды рэспубліку, а вайскоўцаў – да таго, каб яны былі гатовыя перахапіць тое, што будзе ў гэтых людзей, не кажучы ўжо пра тое, што застанецца дома.

Так расейская ваенная машына проста зьдзяйсьняла сваё чарговае злачынства супраць чалавечнасьці.

Калоны бежанцаў у той дзень былі расстраляныя на ўсіх дарогах рэспублікі. Я магу дакладна сьцвярджаць, што расстрэльваліся ў той дзень менавіта калоны бежанцаў, а не выпадковыя машыны на дарогах. У размовах з пацярпелымі і сьведкамі тых падзей я прыйшла да высновы, што гэта быў загадзя прадуманы, цынічна і дакладна ажыцьцёўлены акт забойства простых людзей і наступнага іх рабаваньня.

Ахмед, у якога загінулі блізкія, распавядаў, што за два дні да гэтай падзеі ён вяртаўся дадому па Петрапаўлаўскай шашы, калі снарад разарваўся на дарозе наўпрост перад яго машынай. Ён яшчэ не пасьпеў зразумець, што адбываецца, як наступны снарад ледзь не трапіў у сустрэчную машыну. А трэці снарад упаў на ўзбоччы дарогі. Тады, вядома, ён нічога не зразумеў, але калі праз дзень, 29 кастрычніка, калі зьязджаў зь сям’ёй у Хасавьюрт, трапіў пад абстрэл ўжо ў калоне з бежанцамі ў тым жа самым месцы, Ахмед ўсё зразумеў – федэралы папярэдне прыстрэльваліся, рыхтуючыся да гэтага расстрэлу.

Сацыта, слухаючы на рыначку аповяд маладога расейскага салдата аб расстрэле калоны бежанцаў, яшчэ ня ведала, што зь іх сям’і там загінула 7 чалавек. Салдат са сьлязамі на вачах распавядаў чачэнскім падлеткам пра тое, што іх прымусілі расстрэльваць жанчын, дзяцей і старых, прамой наводкай з дальнабойных гармат пад пагрозай расстрэлу. Ён у чачэнцаў пытаўся: “як мне жыць далей, бо яны мне па начах сьняцца, яны моляць мяне аб дапамозе, я чую іх крыкі”.

Зіна, якая страціла там жа маці, казала, што яна 2 сьнежня 1999 года размаўляла з вайскоўцамі, якія першымі ўвайшлі ў г. Аргун аб тым расстрэле. Вайсковец у званьні маёра сказаў ёй, што гэта яны расстрэльвалі тую калону. Але ён не сказаў, хто аддаваў загад, ні нумар часткі, ні імя.

А мой муж са старэйшай дачкой і двухгадовым унукам цудам ацалеў у той дзень на Чарвленскім мосьце, дзе машыны зь людзьмі расстрэльваліся з верталётаў. У іх на вачах згарэлі дзьве машыны з людзьмі.

Да гэтага часу невядома, колькі людзей у той дзень загінула на дарогах Чачні.

Ні ААН, ні ПАСЕ, і ні адзін урад у сьвеце па сёньняшні дзень не сказалі ні слова ў асуджэньне гэтага страшнага злачынства.

Але чачэнскі народ цьвёрда верыць, што прыйдзе час расплаты для ўсіх вінаватых як у гэтым злачынстве, так і ў іншых ваенных злачынствах. Бо ваенныя злачынствы ня маюць тэрміну даўніны“.

–

Разьня-“зачыстка” ў Новых Алдах у лютым 2000 году (узята з http://www.kavkazcenter.com/russ/content/2006/02/04/41686.shtml)

5 лютага раніцай і днём у пасёлку Новыя Алды і прылеглых раёнах чачэнскай сталіцы прайшла “зачыстка”, праведзеная, мяркуючы па афіцыйных зьвестках вайсковай пракуратуры Паўночна-Каўказскай вайсковай акругі, фармаваньнямі АМАП г. Санкт-Пецярбурга і Разанскай вобласьці РФ. Аднак жыхары Алдоў, якія перажылі гэтую разьню, сьведчаць, што “зачыстку” ажыцьцяўлялі розныя падразьдзяленьні, якія належаць да розных фармаваньняў расейскіх акупантаў. Сьведкі паведамляюць, што ў «зачыстцы» прымалі ўдзел як маладыя салдаты, відавочна прызваныя на тэрміновую службу, так і ўзброеныя людзі больш сталага ўзросту ў камуфляжнай форме. Хутчэй за ўсё, гэтыя людзі былі альбо «кантрактнікамі», альбо супрацоўнікамі сьпецатраду МУС РФ. Па расказах сьведкаў і пацярпелых, забойствы мірных жыхароў зьдзяйсьнялі менавіта яны.

Забойствы ў гэты дзень, 5 лютага 2000 г., зьдзяйсьняліся ня толькі ў пасёлку Новыя Алды. У прылеглых да пасёлка кварталах Грознага ў гэты дзень у ходзе «зачысткі» расейскія акупанты таксама зьдзяйсьнялі масавыя забойствы мірных жыхароў. Напрыклад, у пасёлку Чарнарэчча былі забітыя, як мінімум, пяць яго жыхароў. У раёне Акружной, на бліжэйшай да пасёлка Новыя Алды вуліцы Падольская былі забітыя таксама пяць чалавек. Чацвёра зь іх – зь сям’і Эстаміравых, сярод якіх былі аднагадовае дзіця і жанчына на дзявятым месяцы цяжарнасьці.

На вуліцы Кірава ў Кастрычніцкім раёне Грознага АМАПаўцамі былі затрыманыя ў сваіх дамах і вывезеныя чатыры чалавекі: Магамед Габанчаеў, Зелімхан Джамалдаеў, Рустам Асуеў і Якуб Ізнаураў. Сьведкі гэтых падзей шматлікія – сваякі ды суседзі. Яны бачылі, як затрыманым дротам зьвязалі рукі за сьпіной, нацягнулі шапкі на твары, потым паставілі іх на калені на трамвайныя рэйкі. Усё гэта акупанты здымалі на відэакамеру. У далейшым гэтыя чатыры чалавекі бяссьледна зьніклі.

Ніжэй прыводзяцца вытрымкі зь некалькіх апавяданьняў жыхароў пасёлка Новыя Алды, апытаных супрацоўнікамі расейскага Праваабарончага цэнтра (ПЦ) «Мемарыял». Апытаньні праводзіліся як на тэрыторыі пасёлка Новыя Алды, так і ў Назрані, у прыёмнай ПЦ “Мемарыял”.

Паказаньні Асэт Чадаевай, 1967 г.н., якая працавала медсястрой.

«Я жыла ў пасёлку Новыя Алды з восені 1999 г. па люты 2000 г. Да 3 лютага людзі тут гінулі пад бомбамі, паміралі ад асколачных раненьняў. «Праца» расейскай авіяцыі даводзіла хранічных хворых і старых да інфарктаў ды інсультаў. Людзі паміралі ад пнеўманіі, бо яны месяцамі сядзелі ў сырых падвалах. Усяго на працягу двух месяцаў, да 5 лютага, мы пахавалі 75 чалавек.

4 лютага, калі людзі выйшлі з падвалаў, хадзілі па дварах, калолі дровы, прыбегла дзяўчына з «Акружной» [найбліжэйшы да Новых Алдоў раён Грознага] і кажа: «Салдаты ідуць да вас, я накіравала іх вакольным шляхам, вакол балота». Я пасьпела папярэдзіць некалькі сем’яў. Каб салдаты ад страху не пачалі страляць, я казала: «Па дварах не хадзіце, па-чачэнску не крычыце, дзяцей ня клічце – яшчэ падумаюць, што кагосьці папярэджваеце».

Калі першая група салдат – выведка – зьявілася на нашай вуліцы, мой бацька, брат і я стаялі перад варотамі дома. Яны ідуць моўчкі міма нас, і тут бацька мой сказаў: «А дзе ваша «Добры дзень»?!». Камандзір іх спыніўся і кажа: «Выбачай. Добры дзень, стары». Тут з групы выскачыў нейкі маленькі, падбег да брата, зрывае ў яго вопратку з пляча, глядзіць – ці няма сьлядоў ад нашэньня зброі. Сьмешна! Калі б ён быў баевіком, хіба выйшаў бы сам?

Яны нам сказалі: “Заўтра блізка да падвалаў не падыходзьце. Вось за намі прыйдуць сапраўдныя крутыя». Мы як сьлед і не зразумелі, што нас хочуць папярэдзіць.

5 лютага каля 12 гадзін дня я пачула на вуліцы першыя стрэлы. Мы з бацькам выйшлі й убачылі, як салдаты падпальваюць дамы. Наш сусед папраўляў дах, і я пачула, як салдат кажа: «Глядзі, Дзіма, дурань дах робіць». А той у адказ: «Здымі яго». Салдат падняў аўтамат, хацеў стрэліць. Я крыкнула: «Не страляй! Ён глухі!» Салдат павярнуўся і выпусьціў чаргу па-над нашымі галовамі.

Тут за намі выйшаў мой брат, 1975 года нараджэньня, і мы пайшлі насустрач гэтым фашыстам. Першае, што яны крыкнулі: «Адзначай ім, Шэры, зялёнкай ілбы, каб страляць зручней было». Брату адразу ж прыставілі аўтамат і спыталі: «У баях удзел прымаў?» Той адказаў, што не, – тады яны сталі зьбіваць яго.

На выпадак, калі будуць гвалтаваць, я загадзя прывязала да сябе гранату – яе можна было выменяць за чатыры пачкі цыгарэт “Прыма”.

Нам загадалі сабрацца на перакрыжаваньні. Я сабрала людзей з нашай вуліцы, каб усім быць разам. Толькі ў нашым маленькім завулку дзяцей да 15 гадоў было 10 чалавек, самаму малодшаму – усяго 2 гады. Салдаты зноў пачалі правяраць пашпарты, адзін кажа: «Высяляць вас будзем. Вам калідор, сволачы, давалі?!» Усё гэта суправаджалася нецэнзурнай лаянкай.

Салдат, правяраючы маю сумку, убачыў там медыкаменты, танометр. Ён спытаў, кім я працую. Я адказала: «Медсястрой». Мяне падвялі да камандзіра. Ён размаўляў зь кімсьці па маленькай рацыі, у адказ на нейкае паведамленьне пачаў крычаць у яе: “Вы што там, усе з глузду зьехалі?!» – і далей нецэнзурна. Непадалёк чулася страляніна. Адтуль падбег вялізнага росту мужчына ў форме, нахіліўся да камандзіра, стаў нешта казаць, камандзір у адказ крычаў… Было бачна, што яны моцна ўзбуджаныя.

Я баялася, што яны, не разабраўшыся, пачнуць вакол страляць, і каб іх супакоіць, сказала: «Вы не бойцеся, тут няма каму ў вас страляць, калі вы самі адзін у аднаго не пачнеце». У адказ ён сказаў: «Калі толькі хто-небудзь стрэльне мне ў сьпіну або ў каго-небудзь трапяць, я тут усіх пакладу, нікога не пашкадую!»

У гэты час на хуткасьці пад’ехаў БТР. Камандзір зноў пачаў па рацыі зь кімсьці гаварыць, потым падышоў да мяне. Брат выскачыў наперад, захіляючы мяне, але той кажа: «Я не крану, ня бойся. Ты – медработнік. Арганізуй як мага хутчэй пахаваньне забітых. Тут хлопцы ў запарцы вашых старых паклалі».

Толькі я адышла ад скрыжаваньня, зноў пачуліся стрэлы. Жанчыны закрычалі: «Ася, Руслан паранены, забінтуй яго!»

Руслан Эльсаеў, 40 гадоў, пасьля праверкі стаяў каля свайго дома, паліў. Двое салдат без усялякай прычыны стрэлілі ў яго. Адна куля прайшла навылёт праз лёгкае у двух сантыметрах ад сэрца, другая – трапіла ў руку. Мне цудам ўдалося спыніць крывацёк, яму тэрмінова была патрэбна кваліфікаваная дапамога хірурга. Але паказаць яго рускім было ўсё роўна што забіць.

Мы з братам зноў выйшлі на вуліцу і зноў пачулі дзікія крыкі: суседка Руміса вядзе дзяўчынку. Гэта была 9-гадовая Лэйла, дачка Кайпы, уцякачкі зь сяла Джалка. Кайпу я некалькі месяцаў ведала, ціхая такая жанчына. Яны жылі ў Авала Сугаіпава разам зь яшчэ дзьвюма мужчынамі – бежанцамі з Грознага. Лэйла ў гістэрыцы па́дала, каталася па зямлі, рагатала і крычала па-чачэнску і па-руску: «Маму маю забілі!» Брат узяў яе на рукі, аднёс да нас дадому, я ўкалола ёй транквілізатар. Яна не супакойвалася, крычала, і мы аблілі яе вадой – зь цяжкасьцю супакоілі.

Калі я скончыла аказваць ёй дапамогу, салдаты ўжо сышлі з нашай вуліцы. Я пабегла ў двор Сугаіпава – там ляжала Кайпа ў лужыне крыві, ад якой на марозе яшчэ пар ішоў. Я хацела падняць яе, а яна развальваецца – кавалак чэрапа адвальваецца. Напэўна, чарга з ручнога кулямёта перарэзала яе…

Побач у двары двое мужчын ляжаць, у абодвух велічэзныя дзіркі ў галаве. Мабыць, ва ўпор стралялі. Дом ужо гарэў, заднія пакоі. У першай жа гарэў забіты Авал. Мабыць, на яго вылілі нейкую гаручую вадкасьць і падпалілі. Я падцягнула саракалітровую пляшку з вадой – ня ведаю, як падняла – і выліла ваду. Шчыра кажучы, я не хацела бачыць цела Авала, хай лепш у памяці застанецца жывы – выключна добры быў чалавек. Прыбеглі суседзі, таксама сталі тушыць пажар. 12-гадовы Магамед хадзіў па двары, паўтараў: «Навошта яны гэта зрабілі?!» Ад паху крыві проста было невыносна…

Я назад пабегла па цэнтральнай вуліцы, там маглі ў любую хвіліну стрэліць, трэба было дварамі перасоўвацца. Я ўбачыла Магамеда Гайтаева – ён быў інвалід, у маладосьці ў аварыю трапіў, у яго носа не было, ён сьпецыяльныя акуляры насіў. Ён ляжыць, яму прастрэлілі галаву і грудзі, а гэтыя акуляры вісяць на плоце.

Расейскія салдаты дабівалі маіх хворых, параненых мірных людзей, старых і жанчын [! – Рэд.].

Лема Ахтаеў, 1968 года нараджэньня, цудам застаўся жывы, калі 11 студзеня зь мінамёта патрапілі ў іх дом – тады забіла траіх, а яго цяжка параніла. У той дзень іншага майго суседа, Ахматава Ісу, 1950 года нараджэньня, спалілі. Мы знайшлі потым косткі, сабралі іх у рондаль. І любая камісія, любая эксьпертыза можа даказаць, што гэта чалавечыя косткі (але нікому справы няма да гэтых забітых).

Быў спалены таксама Шамхан Байгіраеў, яго забралі з дому.

Братоў Ідзігавых прымусілі спусьціцца ў склеп і закідалі гранатамі – адзін застаўся ў жывых, іншага разарвала на кавалкі.

Я бачыла Гулу Хайдаева, забітага старога. Ён ляжаў на вуліцы ў лужыне крыві.

Салдаты забілі 80-гадовую Ахматаву Ракіят – спачатку паранілі, потым ляжачую дабілі. Яна крычала: «Не страляйце!». Гэтаму ёсьць сьведкі.

Эльмурзаев Рамзан, 1967 года нараджэньня, інвалід, быў паранены 5 лютага днём, а потым уначы памёр ад перытаніту.

Усяго ў той дзень мы недалічыліся 114 чалавек. Знойдзена 82 трупа.

Усіх немагчыма пералічыць, патрэбны час і нейкая сьледчая група, каб усталяваць, што ж здарылася 5 лютага. Але якімі словамі гэта назваць?

10 лютага ў нашым пасёлку зноў праводзілі праверку – вядома, усе мы былі напалоханыя. На нашай вуліцы каля БТРа стаяла група салдат, і я вырашыла падысьці да іх, даведацца, што да чаго. Яны не п’яныя былі, нармальныя. Пытаюцца: «Чаго вы ўсе тут такія насьцярожаныя? Праверка была ўжо?» Я кажу: «Была. Старых забівалі». – «А колькіх забілі?» – «82 чалавекі». – «Нічога сабе. Што, сабак на вас спусьцілі? Калі гэта было?» – «Сабак – ня ведаю. Такія ж рускія былі, як і вы. Не памятаю дакладна, калі», – кажу. А ён мне: «5-га чысла гэта было». Так што ведалі яны ўжо, што і калі тут адбылося».

Паказаньні Малікі Лабазанавай.
«… Мы ўсе гэтыя месяцы жылі ў падвалах. Бо бесперапынку і дзень, і ноч горад бамбілі самалёты. Калі за вадой хадзілі да крыніцы, ад бомбаў і снарадаў хаваліся пад абрывы. Потым выходзілі й зноў цягнуліся з гэтай вадой.

На маіх вачах нізка над дамбай праляцеў самалёт і скінуў бомбу. Там машына была, а ў ёй хлопец заставаўся 18 гадоў. Мужчына з двума дзецьмі (хлопчык і дзяўчынка, сямі і дзесяці гадоў) пабег пад дамбу. Самалёт і па іх ракету пусціў. Усе яны былі забітыя, галаву хлопчыка так і не знайшлі.

4 лютага, дзесьці пасьля абеду, у наш пасёлак увайшлі расейскія вайскоўцы. Ім было гадоў па 25 і больш. Вайскоўцы загадалі людзям выходзіць з сутарэньняў. Яны правяралі пашпарты, глядзелі плечы у мужчын –ці не насіў хто зь іх аўтамат. Абшукалі наш дом, пры гэтым наперадзе сябе пускалі гаспадароў. Пыталіся, чаму многія жыхары знаходзяцца не ў сваіх дамах, а ў суседзяў. Мы ім тлумачылі, што людзі зьбіраліся разам у надзейных падвалах. На гэта яны сказалі: «Заўтра тут будзе «зачыстка». Каб усе былі ў дамах па сваіх адрасах!» Яны не рабавалі, не лаяліся, не зьневажалі. Мы ўзрадаваліся, што ўсё скончылася. Мы рады былі і чакалі прыходу расейскіх войскаў. Чэсна. І не баяліся «зачысткі», якую абяцалі на наступны дзень.

5 лютага мы былі дома. Каля 11 гадзін раніцы да мяне ў двор зайшлі чацьвёра вайскоўцаў, ім было гадоў па трыццаць. Яны павіталіся, праверылі пашпарты і пайшлі ў суседні двор. Калі зьязджалі, суседзі пакінулі ключы ў мяне, таму я пайшла за імі. Не хацела, каб ламалі дзверы. Я ім патлумачыла, што суседзі выехалі да пачатку баявых дзеяньняў, і яны, агледзеўшы ўсё, сышлі.

Пасьля іх сыходу я дварамі пабегла да сваякоў мужа Абулханавых. Яны жывуць на вуліцы Мазаева. Хацела даведацца, як у іх прайшла “зачыстка”. Калі я ўвайшла, у двары сядзеў Ахмед, яму было 70 зь лішнім гадоў. І ён кажа: «Да нас прыходзілі тройчы, у нас на вуліцы трупы ляжаць». Я бягом да брамы, адкрываю яе, а там..

Першы забіты, якога я ўбачыла, быў Азуеў Айндзі, стары 80 гадоў. Падчас абстрэлаў мы зь ім у адным склепе хаваліся. У некалькіх метрах ад яго, ля брамкі, ляжала Кока (Бісултанава), маладая яшчэ жанчына. Крыху далей – Аймані, прозвішча якога я ня ведаю. Ведаю толькі, што яна газай гандлявала. У Аймані дачка ў жывых засталася, пасьпела сысьці агародамі, але гэта потым толькі высьветлілася. Ляжаў 50-гадовы Альва Хаджымурадаў. Я вярнулася і сказала Ахмеду, што трупы трэба зацягнуць у дом, інакш коткі й сабакі могуць спакусіцца. «Салдаты загадалі не чапаць, яны могуць яшчэ вярнуцца», – адказаў той.

Я пайшла да сябе ў двор. Акрамя нас з мужам там яшчэ жылі яго брат і сястра – Абдулмежыдавы Хусэйн і Зіна. У іх свой дом, але двор у нас быў агульны. Абодва яны – людзі ва ўзросьце. Я кажу Зіне, што нядрэнна было б спусьціцца ў склеп, бо салдаты не шкадуюць нікога, ні старых, ні жанчын. А яна мяне супакойвае, маўляў, нас ужо праверылі і нічога ўжо ня будзе. Распавяла я аб тым, што здарылася, і мужу. Але і ён не пагадзіўся сысьці ў склеп.

У тую раніцу федэралы забралі Тасуева Султана [па пашпарце ён – Абдурахман]. Сам ён жыў у Чарнарэччы, але пасьля таго, як разьбілі яго дом, перайшоў да родных у Новыя Алды. Калі яго вялі, салдаты запатрабавалі грошы. Мы сабралі, але ім, мабыць, гэтага падалося мала. З грашыма ў руках яго і павялі. Нікому не дазволілі ісьці сьледам…

Мой муж дастаў яшчэ грошай для Тасуевых – ён спадзяваўся вызваліць Султана. Зь імі і сышоў на суседнюю вуліцу. А я засталася дома. І вось празь некаторы час чую ў сябе ў двары крыкі, мат жудасны. Я адкрываю дзверы, бачу: салдаты, і зь імі – Абулханаў Ахмед. На ганак выйшлі й Зіна з Хусэйнам. Адзін з вайскоўцаў (ён быў у белым маскхалаце) павярнуўся да мяне, паглядзеў, як цяпер памятаю, шклянымі вачыма і спытаў, што я тут раблю. Я сказала, што жыву тут. Ён паклікаў мяне, і ў гэты момант стары (увесь такі бледны, вусны ў яго былі сінія) просіць мяне: «Маліка, яны зараз грошы запатрабуюць, ідзі ў каго-небудзь вазьмі». Я да салдат: «Хлопцы, у нас няма грошай. Калі б былі, мы б зьехалі, як усе”.

І тады яны пачалі страляць. Крычалі пры гэтым, што ў іх загад забіваць усіх. Я пабегла да суседзяў, стукала ў вароты – ніхто не адчыняў. Толькі Дзеніеў Алу выйшаў на грук і прынёс мне тры паперкі па сто рублёў. Нясу я гэтыя грошы, падыходжу да сваіх варот і бачу: котка мая ідзе, у яе вантробы вываліліся. Яна ідзе і спыняецца, ідзе і спыняецца, а потым памірае. У мяне ногі так і падкасіліся, я думала, што ўсіх у нас у двары забілі…

Калі я працягнула гэтаму, у белым маскхалаце, 300 рублёў, ён толькі пасьмяяўся. «Хіба гэта грошы? У вас ва ўсіх ёсьць грошы і золата, – сказаў ён. – У цябе зубы таксама залатыя». Я ад спалоху зьняла завушніцы (іх мне мама на 16-годдзе купіла), аддаю іх і прашу не забіваць. А ён крычыць, што забіваць загадана ўсіх [! – Рэд.].. Кліча салдата і кажа яму: «Завядзі ў дом і там яе патрасі».

Калі я паднімалася да сябе на ганак, Абулханаў Ахмед усё яшчэ стаяў у двары.

У доме я адразу кінулася ў кацельню, там за печкай і схавалася. Гэта было адзінае, што я змагла зрабіць у той сітуацыі. І той, які суправаджаў мяне, выйшаў назад. Ён шукаў мяне. Не знайшоўшы, вярнуўся зноў у дом. І тут пачалася стральба ў двары. Я кінулася да салдата, стала прасіць, маліць яго, каб не забіваў. «Цябе не заб’ю, заб’юць мяне», – сказаў ён. І такі страх мяне ахапіў, што і бамбёжкі, і абстрэлы, – усё, што было да гэтага дня, усё я гатовая была наноў перажыць, толькі б ён, гэты салдат, адвёў наведзены на мяне аўтамат.

Ён стаў страляць: у столь, у сцены, прастрэліў газавую пліту. І тады я зразумела – ён не застрэліць мяне. Я схапіла яго за ногі й падзякавала, што не забіў. А ён: «Маўчы, ты ўжо мёртвая…”.

Я потым даведалася, што першым застрэлілі старога Абулханава Ахмеда. Зрабіў гэта, відаць, той, што быў у белым маскхалаце. У сябе дома загінулі Зіна і Хусейн. Я чула, як крычаў Хусейн: “Зіна, прынясі дакументы». Ён быў інвалідам і думаў, напэўна , што пашкадуюць, калі ўбачаць яго дакументы. Потым я зьбірала яго костачкі. У Хусэйна быў разбіты чэрап, і ён ляжаў у пакоі. Труп Зіны знаходзіўся каля парога, на ёй было 8 альбо 9 кулявых раненьняў.

Я маліла Бога, каб на крыкі і стрэлы не прыбег мой муж. Ён жа побач быў, у Тасуевых. Яны праз тры дома ад нас жывуць. І раптам чую, што ён кліча мяне. Я выскокваю з пакоя і крычу па-чачэнску: «Ідзі, ідзі…» Мне пашанцавала, што сьледам за мной выйшаў салдат, які захаваў мне жыцьцё. Ён ня стаў ні пра што дапытвацца, задаволіўся адказам, што яны салдатаў прайшлі… Потым мне сказалі: разам з мужам на стрэлы ды крыкі прыбег і Тасуеў Шамхан. Яны абодва былі на валасок ад гібелі…

Вайскоўцы падпалілі дом Абулханавых й іх хлеў, які ўшчыльную прымыкае да нашага двара. Каровы, авечкі – усё згарэла ў гэтым полымі. Толькі пасьля гэтага яны сышлі.

А Султана Тасуева вызваліць не атрымалася. Ён быў забіты каля дома, у якім ляжалі яшчэ тры забітыя чалавекі, у тым ліку і жанчына. Мой муж і Тасуеў Шамхан натрапілі на іх… Прозьвішчы забітых я не памятаю. Ведаю толькі, што жанчына была… руская».

Паказаньні Юсупа Мусаева, 1940 года нараджэньня, які жыве па вуліцы Варонежскай.

«4 лютага да мяне зайшлі расейскія салдаты тэрміновай службы. Яны прайшлі без усялякіх эксцэсаў. Я сам ня чуў, але людзі казалі, быццам яны папярэджвалі, каб людзі на наступны дзень не выходзілі з хаты: “Заўтра будуць галаварэзы”.

5 чысла, гадзін у 11 раніцы, у суседні дом №111 па Варонежскай вуліцы заскочылі салдаты. Тут [да нас] забегла суседская бабулька і сказала: «Ідуць салдаты, і на дарозе ляжаць двое забітых». Стрэлаў было чуваць вельмі шмат, і я адразу занепакоіўся аб сваіх братах, якія за пяць хвілін да гэтага прайшлі па нашай вуліцы. Акрамя таго, раніцай за вадой сышлі два маіх пляменьніка.

У гэты момант у наш двор заскочылі салдаты, нас паклалі тварам на зямлю. Яны лаяліся нецэнзурна: «Сукі, кладзіся, скаціна!» Стрыечнаму брату Мусаеву Хасану прыставілі аўтамат да вуха, ляжаў і Андз Ахмадаў, яго трымалі пад прыцэлам. Далей ляжалі хлопчык і я. Мне прыставілі аўтамат паміж лапатак. А бабульцы сказалі: «Бабуля, ты можаш ня класьціся». Затое яе завялі ў падвал. Там быў «дыпламат» з рознымі квітанцыямі ды іншымі дакументамі. Яны прымусілі яе адкрыць гэты дыпламат, потым прайшліся па ўсіх пакоях. Яны зразумелі, што мы слабыя старыя, і зьнялі нас з прыцэлаў.

Потым салдаты пайшлі далей па дварах, дзе чуліся стрэлы. Я думаў пра братоў, пайшоў паглядзець на вуліцу і тут жа знайшоў іх… [забітымі] І яшчэ чатырох чалавек – Ганаева Альві, двух яго сыноў – Сулумбека і Асланбека, чацьвёрты – Хакімаў. Калі мы пачалі зацягваць трупы ў двор, вайскоўцы з-за вугла пачалі страляць. У гэты момант па вуліцы ішлі маці тых дваіх забітых хлопцаў, яе суседка і Рамзан, хворы мужчына гадоў сарака. Яны ішлі за трупамі [забітымі роднымі]. Яго потым застрэлілі на Хоперскай вуліцы (Рамзан Эльмурзаеў быў паранены на вуліцы і неўзабаве памёр у сваім доме).

Увечары прыйшоў мой стрыечны брат. Сказаў, што знайшоў яшчэ 9 трупаў. Сярод іх – двое маіх пляменьнікаў…».

Паказаньні жанчыны, якая прасіла не называць яе імя.

«5 лютага а палове адзінаццатай я пачула выбух ад падствольніка (выбух гранаты ад падствольнага гранатамёта) і выбегла на вуліцу.

Там былі салдаты тэрміновай службы, двое зь іх зайшлі да нас у двор. Адзін мне сказаў, што на суседняй вуліцы ўсіх расстрэльваюць. Я папрасіла іх дазволіць мне пайсьці на тую вуліцу – у мяне там сястра засталася. Мне сказалі: «Ідзіце».

Я пабегла на вуліцу Маташа Мазаева. Гляджу – ляжаць расстраляныя людзі. На вуліцы стаялі толькі вайскоўцы. Я пабегла назад, а яны крычаць мне: «Стой!» Я бегла, а ў мяне стралялі.

Калі я да сябе вярнулася, адзін салдат прысеў і кажа: «Як бы мне вас выратаваць? Я не хачу, каб вас забілі. Вы на маю маму падобная». Ён паклікаў сваіх хлопцаў, і яны сядзелі з намі [нават сярод расейскіх зьвяроў сустракаюцца людзі… – Рэд.].

Ужо а дванаццатай гадзіне я папрасіла аднаго салдата пайсьці са мной на тую вуліцу – паглядзець, дзе сястра. Мы пайшлі. Ён сказаў, што калі ён са мной, то нічога са мной ня будзе.

На вуліцы я ўбачыла целы… Дога, іншы сусед – стары, усе ляжаць. Адкрыла вароты – там ляжалі маці 18-гадовай дзяўчыны, якая была ў мяне, і яшчэ адна старая.

Мы пайшлі назад.

Гэтыя салдаты выратавалі нас. Таго, які са мной хадзіў, клікалі Валера. Потым яны сышлі. Тыя, якія расстрэльвалі людзей – гэта была адна каманда, а тыя, якія нам дапамагалі – іншая.

Уначы мы трупы занесьлі ў дамы. Я бачыла 28 трупаў – усе нашы суседзі.

Я абмывала трупы. У асноўным стралялі ў галаву – у вочы, у рот. У Гадаевай было кулявое раненьне ў патыліцу».

Паказаньні Мархі Татаевай.

«5 лютага мы сядзелі з суседкай Анютай. Я бачыла раніцай салдат. Яны хадзілі, але нікому нічога не казалі. Потым мы з суседкай вырашылі пайсьці за вадой, але мне спачатку трэба было памыць посуд. Раптам пачалася стрэляніна. Стала прыбіраць талерку, а яна ў мяне высьлізнула з рук і разьбілася. Узяла астатнюю – яна таксама разьбілася. Анюта кажа: “Няхай гэта будзе да добрага» . А потым раптам – гучная стральба і мужчынскі рогат [зьверы – гэта тыя, хто сьмяецца ў час людскай бяды. – Рэд.].

Анюта зірнула на вуліцу. Я пытаюся: «Што там?» Яна кажа: «Там людзей расстрэльваюць», – і пачала плакаць.

Выходжу, а там стаіць наш сусед Абдурахман Мусаеў і крычыць: «Ну, сука, што стаіш – страляй!» Салдаты сьмяюцца, Мусаеў крычыць: «Сука, страляй, давай! Ну, што стаіш, пачвара, – страляй!» Ён, аказваецца, наткнуўся на свайго ўнука, які ляжаў там, расстраляны.

Гэта былі кантрактнікі. Адзін быў з наколкамі, а ззаду ў яго на шапцы быў лісіны хвост. Ён стаяў і сьмяяўся. Потым мяне убачыў і з аўтамата проста ў мяне! Анюта схапіла мяне і запхнула ў дом, і ён у нас ня трапіў. Мы дварамі ўцяклі ў дом Анюты, там дзве гадзіны праседзелі. Потым я вырашыла пайсьці дадому, хоць яна прасіла не сыходзіць.

Зайшла ў дом, і хвілін праз пяць мой сабака ляціць і брэша на ўсю моц. Усё, ідуць. Я малітву прачытала. Потым надзела сьпяцоўку, каб жалосна выглядаць. Адкрываю дзьверы, толькі паварочваюся, а ён на мяне з аўтаматам: «А ну, сука, ідзі сюды!» Я падыходжу, хачу дакументы паказаць – наогул, не разгубілася. А ён шукае зачэпку, каб я разгубілася: «Снайперша ты, баявікам дапамагала. Чаму дома засталася? Чаму ня зьехала? Што ты тут рабіла? Дзе бацькі твае, у доме, так?» Я кажу: «Не, яны зьехалі». – «Куды зьехалі? Што гэта ў цябе?» Кажу: «Дакументы». А ён: «Не патрэбныя мне, б…дзь, твае дакументы!» – Бярэ і шпурляе іх. У мяне там было рублёў 35. «Гэта таксама табе ня трэба! Да сьценкі! Расстраляць яе, і ўсё!» Ён аўтамат зараджае, на мяне наставіў…

Тут іншы рукой махнуў яму: «Пакінь яе, ня трэба! Хай дзеўка схаваецца. А то гэтыя знойдуць яе, ператрахаюць [згвалцяць] і забьюць ўсё роўна. Лепш дзеўку выратаваць, шкада, яна ж маладая!» [зноў бачым, што нават сярод расейскіх зьвяроў сустракаюцца людзі… – Рэд.] А той усё сваё: «А мне, б…дзь, навошта? Лепш яе расстраляю, і ўсё!» Другі ўсё ж такі кажа, каб я схавалася. А першы зноў: “Хай лепш яна апранецца, пойдзе з намі, а ўвечары мы яе прывязем». Яны зноў заспрачаліся. Потым той, што мяне шкадаваў, зайшоў са мной у дом і сказаў, каб я дзьверы адчыніла, таму што ўсё роўна ўзламаюць, і апранулася. «Можа, з намі пойдзеш?» Апранула кажух, выходжу.

Чацьвёра іх напарнікі пілі гарэлку. Яны мяне ня бачылі, вось так я і засталася жывая. Ідзем мы ўніз, а там два трупы ляжаць у лужыне крыві – гэта, напэўна, былі Сулейман і Абдурахман Мусаевы .

Ён мне кажа: «А ты спакойная, ты чо не хвалюешся?» Я кажу: «А чаго мне хвалявацца, я ўсю вайну дома была, усё гэта бачыла, чым мне зьдзіўляцца? Вось забілі вы людзей нявінных…» – «А ты не выпендрывайся, затыкніся!» – кажа ён мне. Я кажу: «Можна, я да дзядзькі пайду?» – «Няма твайго дзядзькі, расстралялі яго! Тут вас усіх расстрэльваюць. Наперад!» Мацюкаюцца яны на ўсю моц. Тут трое іхніх выходзяць з брамы, і той, што мяне шкадаваў, кажа: «Схавай дзеўку!»

Завялі мяне ў двор. Потым завялі туды брата Анюты, Тазуркаева Мусу, да пояса распранулі – правяраюць. Хацелі расстраляць, але жанчыны, якія там былі, пачалі плакаць: «Ня трэба яго расстрэльваць, ён жа хворы. Паглядзіце, які ён худы». А тыя крычаць: «Заткніся! Напэўна, снайпершамі тут былі? Пачвары, вы ўсё баявікам дапамагалі!» Але вырашылі Мусу не расстрэльваць.

Потым той першы кажа: «Няхай дзеўка з намі пойдзе». Другі яго адгаворвае: «Ну навошта мы будзем за сабой яе цягаць? Навошта яна нам патрэбна? Гэтыя знойдуць – усё роўна адбяруць яе ў нас». – «Не, няхай яна пойдзе з намі». Я кажу: «Але ж вы мне сказалі схавацца!» – І пачала плакаць.

Яны сышлі, а я кажу Анюце: «Я ўжо не магу, я схавацца хачу» . А куды хавацца? Мы ў шафе селі. Чуем – дзьверы адкрываюць, ідуць. Анюта кажа: «Усё, дзявацца нам няма куды». А яны ў двары страляюць з аўтамата, крычаць на ўсю моц: «Сукі, выходзьце!» Калі яны ражок разрадзілі, я думаю – ну ўсё, я больш маці не ўбачу, нікога не ўбачу. Вось тут і я пачала плакаць.

Як нас пранесла, я не ведаю, але яны сышлі. Мы засталіся ў жывых.

Але мой дом падпалілі, мы гадзіны тры яго тушылі.

Затым сталі зьбіраць трупы. Там лужыны крыві былі. У аднаго чалавека яны цэлы ражок разрадзілі.

Потым яны яшчэ 6-7 лютага прыязджалі да Мусаевых. Рабавалі – гаспадароў ставілі да сьценкі, загружалі рэчы і зьязджалі. Гэта былі тыя ж самыя, якія забівалі, – той жа «Урал» заязджаў».

Паказаньні Макі Джамалдаевай, якая жыве на вуліцы Цымлянскай.

«Мы бедныя людзі – у нас нічога няма. Багатыя ўсе зьехалі – у каго грошы ёсьць, хто можа зьехаць. А тут – нічога, ні ежы, ні пітва, ні жыльля, нічога не засталося. Усё разьбілі: самалёты – бомбамі, салдаты – гарматамі, кулямётамі білі, людзей забівалі. Мы ў падвалах сядзелі, галодныя, халодныя. Есьці не было чаго. Ледзь-ледзь аджылі сваё.

5 лютага сказалі, што ідуць на праверку пашпартоў. Мы ўсе са склепа выйшлі, знаходзіліся ў хаце – сядзелі, чакалі праверкі. Потым стрэляніна пачалася, моцная. Мы, вядома, спалохаліся. Нам было вельмі цяжка. Выходзіць баяліся, не выходзілі. Нам сказалі не выходзіць, таму мы сядзелі дома. І калі гэтая праверка падыходзіла бліжэй і была стрэляніна, нам было цяжка – мы ня ведалі, што там робіцца. Стральба падыходзіла бліжэй да суседзяў, у суседзяў шум быў, крык. Кожны ўгаворваў, прасіў: «Не забівайце, хлопцы!» Не было ніякай магчымасьці ім дапамагчы. Калі да нас зайшлі – нам таксама дапамагчы не было каму.

Паставілі нас чацьвёра: мужа, мяне, сына і ўнучку (яна побач са мной стаяла). Мацюкаліся, як хацелі, казалі, што хацелі. Людскай мовай не размаўлялі, ад іх гарэлкай сьмярдзела невыносна. Да таго былі п’яныя – на нагах ледзь стаялі. Калі мужу сказалі: «Дзед, давай грошы, даляры, што ёсьць», – ён выцягнуў тысячу зь лішнім рублёў і аддаў гэтыя грошы. Калі ён грошы лічыў, той сказаў: «Дзед, калі яшчэ не дасі, я цябе застрэлю», і нецэнзурна лаяўся на яго, на старога чалавека. «А ты, бабка, такая-сякая…», – я зараз не магу казаць, як ён нас абражаў. «Залатыя зубы зараз выб’ю табе, хана табе», – кажа па-руску нецэнзурна. Я кажу: «Сынок, у мяне пратэз, гэта простыя зубы, – выцягнула я, – забяры». А ён кажа: «Схавай, такая-сякая…». Потым на сына: «А табе, такі-сякі, я зараз у вока стрэльну і заб’ю. Ты падобны на баевіка», – ён кажа. Мой сын не быў баевіком ніколі. Па нашай вуліцы ні аднаго баевіка не было, ні адзін хлопец не ваяваў з нашай вуліцы.

І тады я выцягнула свае завушніцы і аддала яму: «На, калі ласка, гэта, забяры і пакінь нас жывых». Ён зноў на сына кажа: «Цябе цяпер у вока застрэлю». Калі ён так сказаў, бацька сказаў: «Сынок, у яго шэсьць дзяцей маленькіх, не забівай, ён у мяне адзіны». А той: «Калі яшчэ адзін грам золата не дасьцё, то мы вас ўсіх расстраляем». У сына былі каронкі, ён выдаліў іх і мы яму аддалі. А той толькі сказаў матам, павярнуўся і пайшоў. Быў п’яны, ледзь-ледзь выйшаў з нашага двара…

Як мы жывымі засталіся, растлумачыць не магу. Алах нас жывымі пакінуў».

–

Ганна Паліткоўская. “Чужыя катаваньні бліжэй да цела” (артыкул з “Новай газеты”; узяты адсюль: http://www.kavkazcenter.com/russ/article.php?id=21182)

“Да якой ступені нам [тут і далей пытаньне: каму гэта “нам”? – Рэд.] цікавыя катаваньні амерыканскіх турэмшчыкаў над ірацкімі палоннымі – і да такой жа ступені да ліхтара катаваньні айчынных вертухаяў над палоннымі чачэнскімі баевікамі.

Нагадаю, пра што гаворка. Фэдэралы ў Чачні, як і амерыканцы ў Іраку, часта здымаюць home video – для сябе і сваіх блізкіх. Традыцыя.

Менавіта так стваралася відэатэка злачынстваў часоў другой чачэнскай вайны. Больш за месяц таму мы апублікавалі кадры з адной з такіх відэастужак, якія апынуліся ў распараджэньні рэдакцыі.

За гэты час у рэдакцыю не патэлефанаваў ні адзін тэлежурналіст або прадстаўнік хаця б аднаго тэлеканала, які працуе ці ў Маскве, ці ў Расеі, з просьбай даць ім плёнку. Нават не для паказу – ну, хаця б для архіва…

Адзіная такога роду просьба была ад аднаго з прыватных французскіх каналаў, ды і тыя паводзілі сябе дзіўна – паўшчувалі мяне за тое, што запіс выкананы… непрафесійнай тэлекамерай.

Натуральна, гэта ня скарга на жыццё, а проста назіраньне…

Я працягвала рассьледаваньне, сустракалася са сьведкамі й відавочцамі, спрабавала высьветліць далейшыя лёсы захаваных на плёнцы людзей.

Сёньня – аповяд відавочцы. Назаву яго Арсьбі. Ён быў зьняволеным у Чарнакозава – чачэнскім СІЗА – калі туды звозілі палонных і амніставаных баевікоў з-пад Камсамольскага. Мы сустрэліся па маёй просьбе ў адной зь еўрапейскіх сталіц, дзе Арсьбі цяпер бежанствуе. Спачатку я прасіла, каб ён паспрабаваў пазнаць каго-небудзь на нашай стужцы. Але потым гутарка выйшла далёка за гэтыя межы:

“Я быў у Чарнакозава з 12 красавіка 2000 года. Ахоўваў нас Мінюст (атрад сьпецназа МЮ з Варонежа -. А.П.). Аднаўлялі турму вязьні, прывезеныя са Стаўрапольскага краю. Ім дзень ішоў за тры. У камеры былі палонныя з-пад Грознага. З групы “Джыхад”. Так яны сябе называлі. Вахабіты. У іншай камеры – а там увесь час ператасоўвалі склад камер, каб не пасьпявалі згаварыцца – я сядзеў з баевікамі з Камсамольскага. Але ва ўсіх лёс быў адным. Я не ваяваў – але мяне білі гэтак жа, як і астатніх.

З Чарнакозава я вынес на сябе майку. На адваротным баку знутры запісваў тых, зь кім сядзеў. Потым майку апрануў на сябе і выйшаў – ахова не падумала, што там інфармацыя. Майку вырашыў захаваць для гісторыі.

Сярод баевікоў у камеры №10 быў рускі – Аляксандр Лісьнякоў. 1961 года нараджэньня. Зь Пермскай вобласьці. Прыехаў у Чачэнію паміж войнамі. Прыняў іслам па перакананьні. Застаўся ваяваць добраахвотна. Трапіў у палон. Мы з Сашам былі ў адной камеры каля трох тыдняў.

У Чарнакозава яго білі вельмі моцна, але ён быў цьвярдзей духам, чым чачэнцы.

Быў я і ў Пяцігорскай турме – два месяцы. Дык вось, у Чарнакозава зьнішчалі асобу. Чалавек лічыўся горш за быдла. Нават калі ў камеры – нельга было размаўляць адзін з адным. Глядзець адзін на аднаго. Глядзець на дзьверы з вочкам. І маліцца было забаронена. Павінен сядзець з апушчанымі вачыма і галавой. Усё іншае прыраўноўвалася да ўцёкаў.

Маліліся таемна, па чарзе, ціха-ціха перасоўваліся па камеры так, каб той, хто моліцца, апынаўся сьпіной да вочка і мог варушыць вуснамі. У Чарнакозава надзея толькі на Бога – я да турмы не маліўся, а ў турме стаў маліцца. Сукамернікі мяне і навучылі.

Раз у дзень выводзілі на шпацыр – мы жартавалі паміж сабой: “Давайце апранаць бронекамізэлькі”. Шпацыр – гэта рукі за галаву, галава апушчана, каманда “пайшоў”, і ты павінен бегчы. Запавольвацца нельга. Бегчы трэба і па калідоры, і па двары. Упадзеш, запаволіш бег – бьюць…

Калі прагулка, увесь персанал Чарнакозава зьбіраўся ў двары. Стаялі напагатове ў шахматным парадку. І ва ўсіх нешта ў руках. Тронкі рыдлёвак, палкі, дубінкі… Каб біць. Гэта галоўнае забаўка ў дзённы час. Ты бяжыш, як па лабірынце да шпацырнага панадворка, і кожны цябе бье. Там таксама трэба бегчы, але ўжо па крузе. Калі хтосьці падаў, яго білі проста страшна. Але адзін ўпадзе – і ўсё на яго, таму што нікому нельга запавольвацца і ніхто добра ня бачыць, што наперадзе – галава павінна быць апушчана. Адзін падае, усё на яго – і пачынаюць усіх біць. Прынцып: чым здаравей чалавек, тым білі мацней.

У камеры № 2 быў з Магамедам Умаравым – ён ваяваў за Камсамольскае, 1978 нараджэньня. Вахабіт. Быў паранены ў нагу. Лупілі яго страшна. З Умаравым прасядзеў тыдні чатыры, потым мяне перавялі.

Ахоўнікі называлі вахабітаў ” вахамі”. Яны крычалі: “Ты – Ваха?”. Чалавек, не разумеючы спачатку, што маецца на ўвазе, адказваў: “Не, я Магамед”. Ахоўнікі злаваліся і зьбівалі.

Памятаю 16- гадовага Айндзі з паселішча Валерык . Ён быў з тых, каго бі-бі, але ён не ламаецца. Айндзі быў зусім неадукаваны. Не хадзіў у школу ніколі. Калі ўвайшоў у камеру, уся верхавіна была ў шнарах. Ён ваяваў у Камсамольскім. У групе Гелаева.

Яшчэ ў Чарнакозава сядзеў з гантаміраўцамі. У іх была арт. 105 – забойства. Гэта былі тыя гантаміраўцы, якія штурмавалі Грозны, першымі туды ўварваліся, былі героямі, а потым ахоўвалі блокпост, побач зь якім загінуў сергіевапасадаўскі АМАП. Гантаміраўцы распавядалі, што за некаторы час [да падзей] на двух БТРах прыехалі салдаты. Сказалі, што ідзе група баевікоў, пераапранутых ў федэральную форму, і трэба іх зьнішчыць. Гантаміраўцы ахоўвалі блокпост, а федэралы стаялі каля бетоннай сьцяны. Першыя стрэлы былі з “калоны”, якая падышла, а гантаміраўцы наогул не стралялі. Казалі: “Мы ўцяклі”. Федэралы засталіся ваяваць зь федэралам. Потым арыштавалі… гантаміраўцаў.

У Чарнакозава бачыў жанчын – 12 чалавек. Зэчак. Была руская – жонка палявога камандзіра. Яе расстралялі. Зь ёй была дачка – дзяўчына гадоў 16. Але жанчын ня білі. Толькі расстрэльвалі. Лена крычала з камеры кожны раз, калі было чуваць, як б’юць іншых: “Фашысты! Зьвяры! Пакіньце гэта!”. У дзьверы тарабаніла. І яе расстралялі быццам пры спробе ўцёку.

У камеры № 3 сустрэў Аляксея Белякова з Караганды. Ён меў мусульманскае імя Салман. Ваяваў. Казаў, што некалі быў алімпійскім чэмпіёнам па біятлоне. Потым трапіў у групу рэкеціраў у Карагандзе. Зь імі апынуўся ў Чачні. Прыняў іслам, ваяваў, трапіў у палон. Што зь ім стала далей, ня ведаю.

Аднойчы прывезьлі моцна пабітых. Нас выгналі з камеры цягаць іх. Пабітыя былі вельмі брудныя. Але яшчэ жывыя. Частка была ў прытомнасьці. Размаўляць нельга, толькі абменьваліся поглядамі. Сказалі згружаць ў пакой. Штабелямі. Потым яны памерлі.

Па начах нас часта выганялі з камер. Пачыналася самае “цікавае”, як казалі ахоўнікі. Адчыняюць дзверы – на парозе чалавек шэсьць. Бьюць, заганяюць у свае пакоі – і там бьюць. Да сьценкі тварам, кайданкі – і драўлянымі малаткамі, куды хочуць. Гэтымі ж малаткамі накіроўвалі бег з камер у пакоі. Накіроўвалі, як жывёл: бьюць па правым баку – бяжы налева, па левым – направа. Галава павінна быць апушчана. Так прыбягаеш кудысьці, дзе сядзіць чалавек, які проста атрымлівае задавальненьне ад таго, што катуе. Пытаецца: “Дзе Масхадаў?”. Адказ: “Я ня ведаю”. І тады па-ўсялякаму: абцугамі, токам да ўсіх месцаў, пісталет на ўзвод ставіць. Кажа: “Скажаш, дзе Масхадаў, будзеш жыць. Не – памрэш цяпер”.

Быў там адзін маленькі такі, рыжы. Зьдзекаваўся. Асабліва балюча стараўся зрабіць. Так моцна хацелася яго ўдарыць у адказ – і памерці адразу…

Калі кагосьці забіралі з камеры ў пакоі, астатнія пачыналі маліцца. Самае цяжкае – чуць, як кагосьці бьюць. Стогны, крыкі. Крыкі вельмі добра былі чутны. Асабліва цяжка, калі маладых білі. Але чалавека да ўсяго прывучаюць…

Неяк нас выгналі з камер і патрабуюць: “Крычыце: Алах – сьвіньня!”. Крычалі…

Саша Лісьнякоў да Чарнакозава быў у Ханкале, казаў: “Тут лепш”. Там ён, голы, у лютым сядзеў у яміне прама на трупах. Казаў: “Спачатку ня мог, а потым сеў і сяджу на трупах – падзецца няма куды. Выцягвалі зь ям – білі трубамі па нагах”.

Мы там у сьне хлеб бачылі – галадалі моцна. Цёплая вада ў місцы і кавалак хлеба раніцай. У абед – крупы на вадзе. Вечарам – проста гарачая вада.

Цяпер жыву, каб жыць. Гэта ж вялікая ўдача, што жывы, а астатнія мёртвыя. Гэта трэба цаніць.

Адпусьцілі мяне 5 кастрычніка 2000 г. Пратакол аб вызваленьні складзены быў на два тыдні раней. Сказалі падпісаць, што прэтэнзіяў няма…”.

–

Ваха Банжаев: “Цішыню ў лагеры парушалі стогны ды крыкі вязьняў…” (Урус-Мартан, 2000-ы год; узята адсюль: http://www.kavkazcenter.com/russ/article.php?id=15761).

“Жонка Аліева Ліда апавядае: “Гэта здарылася ў час зачысткі [нашай] вёскі. Усе яе жыхары ўжо даўно спалі.

Я прачнулася ад нейкіх незразумелых гукаў, якія ўсё ўзмацняліся. Выбегшы на двор, я ўбачыла БТР і тузін салдат, што гаспадарылі ў нас у двары.

– Што здарылася? Што вы шукаеце? – зьдзіўлена спытала я. Але салдат, які стаяў наперадзе, нядбайна штурхнуў мяне аўтаматам, і накіраваўся ў дом зь яшчэ некалькімі. Мой муж, Дауд, аточаны адразу некалькімі вайскоўцамі, стаяў каля сьцяны з рукамі за галавой. Салдаты зрабілі ў нашым доме сапраўдны хаос. Я вельмі баялася за мужа.

– Ты паедзеш з намі, апранайся, – скамандаваў старшы зь іх [майму мужу].

Я стала плакаць, маліць: «Родненькія, ён жа вам у бацькі гадзіцца, нідзе ня ўдзельнічаў. Навошта, куды?». Але ўсе мае просьбы і сьлёзы былі марныя. Яго, як я потым даведалася, павезьлі ў фільтрацыйны лагер «Інтэрнат». І Ліда пачала плакаць усё мацней і мацней.

– Можа, вы апавядзеце пра тое, што з вамі здарылася? – пашкадаваўшы рыдаючую Ліду, спытаў я [Банжаеў] ў яе мужа.

– Мне здаецца, я прайшоў праз «калідор сьмерці», – пачаў свой аповяд Дауд. – Трымалі нас у камеры, дзе знаходзіліся больш за 35 чалавек. Было ўсяго 10 ложкаў, усім іншым даводзілася спаць на бетоннай падлозе. На суткі давалі нам на ўсіх 5 л вады і толькі бохан хлеба.

– Зьверы. Яны нават нашы перадачы не аддавалі ім, – умяшалася плачучы Ліда.

– Так, не аддавалі, – працягваў Дауд, – Ведаеце, я нават дзіўлюся, што застаўся ў жывых пасьля таго, што мне прыйшлося выпрабаваць: зьбівалі да страты прытомнасьці, білі па інтымных месцах, ламалі канечнасьці, па нырках наносілі ўдары дубінкамі.

Праз тыдзень нас, чалавек 16, павезьлі (гэта мы даведаліся потым) у лагер Чарнакозава. Там была ня лепшая карціна. Сустрэлі нас ударамі дубінак, без усялякіх пытаньняў. Хто падаў, не стаяў ужо на нагах, быў падвергнуты больш жорсткаму зьбіцьцю.

Так пачалося наша лагернае жыцьцё ў Чарнакозава. Мне здавалася, я ўжо ніколі ня ўбачу сваіх родных. У думках я ўжо разьвітаўся і зь імі, і з жыцьцём. Кожная новая гадзіну для мяне і маіх сукамернікаў была загадкай. Мы думалі: «А што цяпер? Чыя ж чарга? Хто наступны?». Федэралы проста марылі нас голадам.

Перадачы, адрасаваныя нам ад нашых родных, яны везьлі на базар і мянялі на гарэлку, якую яны так любілі. А ноччу пачыналіся ўсе зямныя жахі. Мы проста баяліся наступленьня ночы. Ня ведалі, якога сюрпрызу чакаць ад іх у кожную новую ноч.

Начную цішыню ў фільтрацыйным лагеры парушалі стогны, крыкі зьняволеных, а часам сьмех [зноў сьмех. – Рэд.] «балдеючых», п’яных расейскіх салдат.

Дауд цяжка ўздыхнуў. На імгненьне ён задумаўся пра нешта. Яго думкі нібы панесьліся ў прастору.

– Шмат хто з маіх сукамернікаў так і не ўбачылі сваіх родных, – працягнуў свой аповяд Дауд, а я вось – выжыў, хоць і стаў інвалідам.

– А за што? За што? – з пытаньнем у вачах глядзела на мяне Ліда, – За што? Хто адкажа за гэтую несправядлівасьць? Хто заплаціць за тыя пакуты, праз якія прайшоў мой муж. А вы ўявіце сабе, як цяжка сядзець і чакаць дома мужа, і мучыцца пытаньнямі штохвілінна, ці вернецца ён, ці вернуць яго жывым? Але, дзякаваць Богу, усё абышлося. Цяпер самае галоўнае – мы зноў разам. Хоць ніколі не забыцца ні яму, ні мне, праз што нам давялося прайсьці…”.

–

Ад рэдакцыі:

У завяршэньне гэтай часткі данага матэрыяла хочам прывесьці адзін урывак з аповесьці Льва Талстога “Хаджы-Мурат”, які, пачынаючы з 1999 года, можна было часта прачытаць на чачэнскіх сайтах.

«Садо, у якога спыняўся Хаджы-Мурат, сыходзіў зь сямьёй у горы, калі рускія падыходзілі да аула. Вярнуўшыся ў свой аул, Садо знайшоў сваю саклю разбуранай: дах быў правалены, дзьверы і слупы галерэйкі спаленыя, і нутро агажана. Сын жа яго, той прыгожы, зь бліскучымі вачыма хлопчык, які захоплена глядзеў на Хаджы-Мурата, быў прывезены мёртвым да мячэта на пакрытай буркай кабыле. Ён быў праткнуты штыком у сьпіну. Паважная жанчына, якая служыла Хаджы-Мурату падчас яго наведваньня, цяпер была ў парванай на грудзях кашулі, якая адкрывала яе старыя, абвіслыя грудзі, стаяла з распушчанымі валасамі над сынам, драпала сабе ў кроў твар і няспынна выла. Садо зь кіркай і рыдлёўкай сышоў з роднымі капаць магілу сыну.

Стары дзед сядзеў ля сьцяны разваленай саклі і, страгаючы палачку, тупа глядзеў перад сабой. Ён толькі што вярнуўся са свайго пчэльніка. Былыя там два стажкі сена былі спалены; пасаджаныя старым і выгадаваныя абрыкосавыя ды вішнёвыя дрэвы былі паламаныя і абпаленыя. І, галоўнае, спаленыя былі ўсе вульлі з пчоламі.

Выцьцё жанчын чулася ва ўсіх дамах і на плошчах, куды былі прывезены яшчэ два целы. Малыя дзеці раўлі разам з маці. Раўла і галодная скаціна, якой не было чаго даць.

Больш дарослыя дзеці не гулялі, а спалоханымі вачыма глядзелі на старэйшых.

Фантан быў загаджаны, мусіць, знарок, так што вады нельга было браць зь яго. Гэтак жа быў запаганены і мячэт. І мула з муталімами ачышчаў яе.

Старыя сабраліся на плошчы і, седзячы на кукішках, абмяркоўвалі сваё становішча. Аб нянавісьці да рускіх ніхто і не казаў. Пачуцьцё, якое адчувалі ўсе чачэнцы ад малога да вялікага, было мацней нянавісьці. Гэта была не нянавісьць, а непрызнаньне гэтых рускіх сабак людзьмі і такая агіда, гадлівасьць і недаўменьне перад недарэчнай жорсткасьцю гэтых істот, што жаданьне вынішчэньня іх, як жаданьне зьнішчэньня пацукоў, атрутных павукоў і ваўкоў, было такім жа натуральным пачуцьцём, як пачуцьцё самазахаваньня».