nashaziamlia.org

Асьветна-адукацыйны, грамадазнаўчы сайт для беларусаў: аналіз, прагноз, сілы, інтарэсы, сьветагляды, ідэі, ідэалогіі, праграмы, мэты.

Запісы

У пошуках каранёў рэлігіі (частка 1)

26 мая, 2009 | 8 каментарыяў

Рычард Докінз (Richard Dawkins; раздзел з кнігі «Бог як ілюзія», 2008 г.; узята з http://elementy.ru/lib/430679, скарочана).

d094d0bed0bad196d0bdd0b7Р.Докінз – брытанскі навуковец-этолаг, папулярызатар навукі, лаўрэат мноства літэратурных і навуковых прэмій. Кнігі Докінза становяцца бэстсэлерамі (у 2006-м ён быў прызнаны аўтарам года па версіі Reader’s Digest), выклікаюць бурлівыя дыскусіі. Яго творы – гэта навуковыя працы, адрасаваныя шырокай аўдыторыі. У выданьні, вокладку якога вы бачыце, аўтар даказвае: каб быць шчасьлівым, неабавязкова шукаць найвышэйшае суцяшэньне за межамі нашага сьвету. Мы падаем урывак з гэтай кнігі з-за таго, што аўтар лічыць сябе маністам, і каб паказаць, што толькі такі сьветагляд дае магчымасьць без абмежаваньняў шукаць праўду (нагадваем, у адпаведнасьці з нашай сьветагляднай дактрынай сапраўдны Бог падае сябе ў форме праўды рэчаіснасьці). Аднак мы супраць фанабэрыстага стыля сп-ра Докінса. Мы аб гэтым абвяшчаем, а дзе-нідзе, там дзе гэта выглядала найбольш непрыстойна, скарацілі тэкст.

Рэдакцыя.


Імператыў Дарвіна

У кожнага ёсьць свая любімая тэорыя аб тым, адкуль зьявілася рэлігія і чаму яна прысутнічае ва ўсіх людскіх культурах. Рэлігія суцяшае, яднае чальцоў грамадства, задавальняе прагу пошуку сэнса жыцьця. Я яшчэ вярнуся да гэтага, але спачатку хачу больш падрабязна разгледзець іншае пытаньне, важкасьць якога для данага абмеркаваньня стане відавочнай надалей: дарвінаўскае пытаньне аб натуральным адборы.

Пасьля усьведамленьня таго, што мы зьяўляемся прадуктамі дарвінаўскай эвалюцыі, разгледзім, якога кшталту ціск (ці сума ціскаў) натуральнага адбору першапачаткова садзейнічалі ўзьнікненьню рэлігій. Данае пытаньне абавязкова трэба вырашыць яшчэ і таму, што тут відавочна парушэньне звычайнага патрабаваньня дарвінаўскай тэорыі аб эканоміі. На рэлігійныя абрады выдаткоўваецца велізарная колькасьць рэсурсаў, а дарвінаўскі адбор безупынна адсейвае лішнія выдаткі. Прырода – скнарны бухгалтар, які скрупулёзна падлічвае пенсы, сочыць за кожнай секундай, бязлітасна адсякае любы лішак. Няспынна, няўмольна, як пісаў Дарвін, “натуральны адбор штодзённа і штогадзінна дасьледуе па ўсім сьвеце найдробныя варыяцыі, адкідвае дрэнныя і захоўвае і складае добрыя, працуе нячутна і незаўважальна, дзе б і калі не натрапіўся да гэтага выпадак, над удасканаленьнем кожнай арганічнай істоты”. Калі дзікая жывёла стала выконвае некарысныя дзеяньні, натуральны адбор абярэ яе канкурэнта, які расходуе час і энэргію на выжываньне і размнажэньне. Прырода не падмацоўвае пустое забаўленьне. У ёй заўседы перамагае бязьлітасны ўтылітарызм, нават калі на першы погляд можа падацца, што гэта ня так.

Хвост паўліна пры павярхоўным разглядзе падаецца неаспрэчным прыкладам менавіта “пустога забаўленьня”, непатрэбнай раскошы. Не выклікае сумневу, што шанцаў на выжываньне ён свайму ўласьніку не павялічвае. Аднак гаспадар самага пышнага ўпрыгожваньня больш паспяхова, у параўнаньні з канкурэнтамі, распаўсюджвае свае гены. Хвост служыць рэкламай – яго існаваньне апраўдана ў вачах прыроднай эканоміі здольнасьцю прывабліваць самак. Тое ж самае можна сказаць пра час і высілкі, якія губляе птушка шалашнік на будаўніцтва шалаша; пабудова выконвае ролю своеасаблівага “хваста”, пабудаванага з травы, галінак, яркіх ягад , кветак, а калі здолеў адшукаць – і бусін, дробных забавак і бутэлечных покрывак.

У гэтым выпадку і здаровы сэнс, і асабліва дарвінаўская логіка сьцьвярджаюць, што калі б птушкі не паводзілі сябе так, статыстычная верагоднасьць распаўсюджаньня іх генаў паменшылася б, хаця мы і ня ведаем дакладнай прычыны гэтага [будаваньне шалаша – гэта тэст на функцыянальную паўнавартасьць, праз якую самец праходзіць перад экзаменатарам-самкай. – Рэд.].

Калі прынцып “адаптыўнасьці” можна сфармуляваць у адной фразе, хіба што лепш за іншых сказаў гарвардскі генэтык Рычард Левантын: “Мяркую, ніводнаму эвалюцыяністу не прыйдзе ў галаву аспрэчваць, што практычна немагчыма лепш прыстасавацца да вонкавага асяроддзя, чым гэта робяць яго жыхары”.

Для дарвініста натуральна меркаваць тое ж самае і адносна рэлігіі – менавіта таму я і завёў пра гэта размову.

З пункту гледжаньня эвалюцыяніста, рэлігійныя рытуалы так жа “кідаюцца ў вочы, як паўліны на залітым сонцам лузе”. Рэлігійныя паводзіны – людскі эквівалент паўлінавага хваста ці будаўніцтва “шалаша” [эквівалент толькі што да немэтазгоднасьці для выжываньня, а не ў плане падвышэньня пасьпяховасьці размнажэньня. – Рэд.]. На яго губляецца процьма часу і энэргіі, а яго праявы становяцца ня менш вычварнымі, чым пер’е райскай птушкі. З-за рэлігіі жыцьцё верніка і людзей з атачэньня можа апынуцца ў небясьпецы. Тысячы людзей былі паддадзены за веру катаваньням, часта ад рук фанатыкаў, чые перакананьні толькі вельмі нязначна адрозьніваліся ад вераваньняў іх ахвяр.

Паглынутыя рэлігіяй рэсурсы часам дасягаюць каласальных памераў. У сярэднявечную эпоху будаўніцтва сабора патрабавала соткі чалавекастагоддзяў працы, аднак вынік не служыў ні ў якасьці жытла, ні для якой-небудзь іншай утылітарнай мэты. Ці не зьяўляўся ён своеасаблівым архітэктурным паўлінавым хвастом? Калі так, дык на каго скіравана падобная рэклама? Большая частка таленавітых індывідаў эпохі Адраджэньня стварала рэлігійныя музычныя і мастацкія творы. Вернікі паміралі і забівалі за сваіх багоў; бічавалі сябе да крыві, асуджалі на пажыцьцёвую бясшлюбнасьць і маўчальніцтва – і ўсё дзеля рэлігіі. Навошта? У чым яе карыснасьць?

У дарвінізме пад “карыснасьцю” звычайна разумеецца паляпшэньне шанцу генаў індывіда на выжываньне. Аднак такое азначэньне не зьяўляецца поўным; у ім ня ўлічваецца, што дарвінаўская “карыснасьць” можа выяўляцца ня толькі ў адносінах асобнага арганізма.

“Карыснасьць” можа быць скіравана таксама на тры іншыя магчымыя мэты. Адна зь іх зьвязана з тэорыяй групавога адбору. Другая праява карыснасьці зьвязана з тэорыяй, апісанай мною ў кнізе “Расшыраны фенатып”, а менавіта: даны арганізм можа ажыцьцяўляць некія дзеяньні не таму, што гэта карысна яму самому, а таму, што ім маніпулююць гены іншага арганізма, магчыма – паразіта. Дэн Дэннэт нагадвае, што ва ўсіх людскіх грамадствах непазьбежна прысутнічае ня толькі рэлігія, але і прастуда, аднак ніхто не сьцьвярджае, што прастуда карысная людзям. Існуе мноства прыкладаў маніпуляцыі паводзінамі жывёлаў паразітамі дзеля больш лёгкага распаўсюджаньня ад аднаго гаспадара да іншага. Па-трэцяе, у цэнтральную тэарэму замест паняцьця “гены” можна падставіць больш агульнае паняцьце “рэплікатары”. Факт паўсюднай прысутнасьці рэлігій можа азначаць, што яна сапраўды прыносіць карысьць, але зусім не абавязкова нам ці нашым генам. Рэлігія, магчыма, прыносіць карысьць толькі самім рэлігійным ідэям [падобнае цьверджаньне выходзіць за межы дарвінаўскай тэорыі эвалюцыі. – Рэд.], якія паводзяць сябе ў даным выпадку як рэплікатары, у пэўнай ступені падобныя да генаў. Мы пагаворым пра гэта больш падрабязна ў раздзеле “Увага – не наступі на мае мемы”.

Пакуль жа вернемся да больш традыцыйнага для дарвінізму разуменьня “карыснасьці” як выгады для выжываньня і размнажэньня індывіда.

Жыцьцё народаў, якія займаюцца паляваньнем і зьбіральніцтвам, такіх як плямёны аўстралійскіх абарыгенаў, відаць, вельмі падобныя да ладу жыцьця нашых аддаленых продкаў. Новазеландска-аўстралійскі філосаф навукі Кім Сцірэлні паказвае на дзіўную супярэчнасьць у іх жыцьці. З аднаго боку, абарыгены з уражвальным мастацтвам выжываюць ва ўмовах, якія патрабуюць выключных практычных навыкаў. З іншай, гэтыя ж людзі ў той жа час забіваюць сабе галовы відавочнымі бязглуздзіцамі, назваць якія проста “непрыдатнымі” было б занадта шчодра. Сцірэлні запрашае чытача задумацца, чаму мы адначасова такія разумныя і такія дурныя.

Нягледзячы на адрозьненьні сусьветных культур, не вядома ніводнай, дзе не было б таго ці іншага варыянта рэлігіі, якая паглынае час і рэсурсы, выклікае спрэчкі і спараджае пустыя выдумкі. Некаторыя адукаваныя людзі апасьля адыходзяць ад рэлігіі, але выхоўваюцца яны ва ўлоньні той ці іншай веры, ад якой потым сьвядома вырашаюць адмовіцца.

“І ўсё ж ты пратэстанцкі атэіст ці каталіцкі?” – у гэтым старым паўночнаірландскім жарце ўсьць горкая праўда [бываюць яшчэ “праваслаўныя атэісты”; і гэта ня жарт. – Рэд.]. Рэлігійную сьвядомасьць можна назваць агульналюдскай у тым жа сэнсе, у якім агульналюдскімі зьяўляюцца гетэрасэксуальныя паводзіны.

Карыснасьць сэксуальных паводзінаў патлумачыць паводле Дарвіна няцяжка – яно вядзе да зьяўленьня нашчадкаў. А як патлумачыць рэлігійныя паводзіны? Чаму людзі посьцяць, схіляюць калені, падаюць ніц, катуюць сябе, па-вар’яцку ківаюць, утаропленыя ў сьценку, адпраўляюцца ў Крыжовыя паходы ці зьдзяйсьняюць іншыя зьнясільвальныя дзеяньні, здольныя паглынуць, а часам і спыніць іх існаваньне.

 

Наўпроставыя перавагі рэлігіі

Існуюць пэўныя падставы меркаваць, што рэлігійныя вераваньні ахоўваюць людзей ад хваробаў, якія выклікаюцца стрэсам. Гэтыя факты правераныя не да канца, але было б ня дзіўна, калі б яны аказаліся праўдай, як і здзяйсьненьне час ад часу “цудоўных ачуняньняў” вернікаў. Думаю, ня варта нават нагадваць, што падобныя станоўчыя здарэньні ні ў якай ступені не даказваюць ісьціннасьць рэлігійных пастулатаў.

Частка лекарскай дапамогі заключаецца ў суцяшэньні і ўзбадзёрваньні ўрачом пацыента. Даны факт ня варта скідаць з рахунку. Эфект намаўленьня добра вывучаны і ня лічыцца такім ўжо загадкавым. Даказана, што бутафорскія таблеткі (без утрыманьня якіх-небудзь лекаў) могуць адметным чынам палепшыць стан хворага. З гэтай жа прычыны ўзьнікае ілюзія эфектыўнасьці гомеапатычных прэпаратаў, нягледзячы на тое, што іх порцыі настолькі разбаўленыя, што колькасьць актыўнага інгрэдыенту ў іх роўная яго колькасьці ў бутафорскім прэпараце, а менавіта – нулю малекул.

Можа быць, рэлігія таксама зьяўляецца бутафорскім сродкам – плацэба, якое падаўжае жыцьцё за кошт зніжэньня стрэсу? Магчыма, хаця на шляху гэтай тэорыі стане нямала скептыкаў, якія адзначаюць, што часта рэлігія не здымае стрэс, а, наадварот, стварае. Амерыканская камедыйная актрыса Кэйці Лэдман заўважыла: “Якую рэлігію ні вазьмі, усе сьцьвярджаюць, што ты паўсюль вінаваты, толькі сьвя́ты ў іх розныя”.

Як бы ні было, мне здаецца, што адным эфектам плацэба немагчыма растлумачыць паўсюдную, усеахопную прагу людзей да рэлігіі. Занадта дробна. Поўнае тлумачэньне такога буйнога феномена, як рэлігія, па сілах толькі буйной тэорыі.

У некаторых тэорыях эвалюцыйнае тлумачэньне зусім адсутнічае. Я вяду гаворку аб цьверджаньнях накшталт “рэлігія заспакойвае нашу цікавасьць што да Сусьвету і нашага месца ў ім”. Аднак тут жа ўзьнікае пытаньне: навошта ў працэсе эвалюцыі ў мозгу замацаваліся здольнасьці знаходзіць суцяшэньне ў зыходна ілжывым вераваньні? У мароз чалавеку не дапамогуць намаўленьні ў тым, што яму цёпла; пры сустрэчы са львом падарожнік не ўратуецца, калі ўявіць ільва бясшкодным трусом”.

Не задавальняюць дарвіністаў і палітычныя тлумачэньні, напрыклад, такія: “Рэлігія – гэта прылада кіроўнага класу для падпарадкаваньня масаў”. Не выклікае сумневу, што абяцаньне пазасьмяротнай асалоды суцяшала чарнаскурых рабоў у Амерыцы, прыглушала іх абурэньне ўмовамі жыцьця і такім чынам патурала рабаўладальнікам. Пытаньне пра адмысловае вынаходжаньне рэлігіі цынічнымі сьвятарамі ці ўладарамі цікавае з гістарычнага пункту гледжаньня, але само па сабе адносінаў да эвалюцыі ня мае. Навукоўцу-дарвіністу па-ранейшаму трэба зразумець: чаму людзі так лёгка падпадаюць пад чары рэлігіі й аказваюцца ахвярай сьвятароў, палітыкаў і каралёў.

Пры сустрэчы са спробай цынічнага маніпулятара выкарыстоўваць сексуальнае прыцягненьне як прыладу палітычнага ўздзеяньня [выкарыстаньне сексуальнай цягі ў палітычных мэтах (для адуважваньня і дэзарыетацыі мас) сёньня сапраўды сустракаецца вельмі часта і гэта сапраўды адзін зь відаў маніпуляцыі масамі. – Рэд.], мы тым ня менш павінны растлумачыць з эвалюцыйнага пункту гледжаньня, чаму яму гэта ўдаецца. У выпадку сексуальнай цягі тлумачэньне простае: людзі атрымліваюць асалоду ад сэксу, таму што ў норме ён вядзе да зьяўленьня нашчадкаў.

З гэтай жа мэтай палітык можа выкарыстоўваць катаваньні. І зноў жа, эвалюцыяніст павінен патлумачыць, чаму катаваньні вядуць да патрэбнай мэты, чаму людзі гатовыя на ўсё, каб пазьбегнуць моцнага болю. Тлумачэньне і тут вельмі банальнае, але давайце выразім яго з дарвінаўскага пункту гледжаньня: натуральны адбор стварыў здольнасьць успрымаць боль у якасьці сігнала аб нанясеньні арганізму шкоды, каб мы максімальна яго пазьбягалі.

Але незалежна ад таго, ці была рэлігія вынайдзена цынікамі ці зарадзілася самаадвольна, як даць вычарпальнае эвалюцыйнае тлумачэньне апантанай цягі да багоў?

 

Групавы адбор

Некаторыя прапанаваныя вычарпальныя тлумачэньні аказваюцца напраўду цьверджаньнямі, угрунтаванымі на тэорыі групавога адбору. Групавы адбор – гэта спрэчная ідэя, згодна з якой натуральны адбор ідзе на ўзроўні відаў ці іншых групаў асобін. Кэмбрыджскі археолаг Колін Рэнфр’ю высунуў гіпотэзу пра тое, што выжываньню хрысьціянства зь яго ідэямі дапамогі адзінаверцам і хрысьціянскай братняй любові спрыяў механізм, аналагічны групавому адбору, у выніку якога больш рэлігійныя групы атрымлівалі перавагу ў параўнаньні з групамі менш рэлігійнымі.

Дарвін найбліжэй падышоў да ідэі групавога адбору менавіта пры абмеркаваньні першабытных плямёнаў: “Калі два плямёны першабытных людзей, якія жылі ў адной і той жа краіне, уваходзілі паміж сабою ў спаборніцтва, дык (пры іншых роўных умовах) адольвала і брала верх тое племя, дзе было больш мужных, натхнёных любоўю да бліжніх, верных адзін аднаму сябраў, якія заўсёды гатовыя папярэджваць адзін аднаго аб небясьпецы, аказваць дапамогу і абараняць адзін аднаго… себялюбныя і непрыязныя людзі ня могуць зьяднацца, а без яднаньня мала чаго можна дасягнуць[!!! – Рэд.].

Аднак у тэорыі групавога адбору існуюць важкія пярэчаньні. Некаторыя біёлагі блытаюць сапраўдны групавы адбор і тое, што на самой справе зьяўляецца або крэўным адборам, або ўзаемным (рэцыпрокным) альтруізмам.

Тыя навукоўцы, якія скептычна ставяцца да групавога адбору, прызнаюць, што, у прынцыпе, ён можа існаваць. Пытаньне ў тым, ці зьяўляецца ён істотнай эвалюцыйнай сілай. У многіх канкрэтных выпадках – напрыклад, калі групавым адборам спрабуюць патлумачыць ахвярнасьць асобных людзей – адбор на ніжэйшых узроўнях, відаць, больш эфектыўны. Уявіце, напрыклад, у нашым гіпатэтычным племені, сярод гатовых да сьмерці й пасьлясьмяротнай асалоды герояў, аднаго эгаіста. Ад яго рашэньня трымацца збоку і ратаваць уласную скуру шанцы племя на перамогу паменшацца нязначна. Гераічная ахвярнасьць аднапляменьнікаў прынясе больш карысьці яму, чым любому зь іх. Адпаведна, у наступных пакаленьнях імкненьне да гераічнай сьмерці будзе памяншацца.

 

Рэлігія як пабочны вынік чагосьці іншага

Дазвольце цяпер перайсьці да майго ўласнага погляду на каштоўнасьць рэлігіі для выжываньня ў працэсе натуральнага адбору. Магчыма, што падчас разважаньняў аб каштоўнасьці чагосьці для выжываньня мы няправільна фармулюем пачатковае пытаньне. Магчыма, яго трэба задаць трошкі інакш. Можа выявіцца, што разгледжаны феномен (у даным выпадку рэлігія) ня мае ўласнай каштоўнасьці для выжываньня, а зьяўляецца пабочным прадуктам іншага, важнага для выжываньня феномена. Дазвольце патлумачыць ідэю пабочнага прадукту прыкладам з галіны маёй сьпецыялізацыі – паводзінаў жывёлаў.

Часта можна назіраць палёт матылькоў на агонь зьнічкі, і нельга сказаць, што іх паводзіны выпадковыя. Яны робяць шмат намаганьняў, каб кінуцца ў полымя і ператварыць свае цельцы ў паходню. Можна назваць падобныя паводзіны “самаспаленьнем” і пад уражаньнем гэтай шматзначнай назвы разважаць, зь якой дзіўнай прычыны натуральны адбор мог замацаваць падобныя паводзіны. Я ж прапаную, перад тым як пачынаць пошук адказу, па-іншаму задаць само пытаньне. Перад намі – не самазабойства. Тое, што выглядае як самазабойства, узьнікае як незнарокавы пабочны эфект чагосьці іншага. Чаго менавіта? Вось адно з магчымых тлумачэньняў.

Штучнае сьвятло зьявілася ў начной цемры параўнальна нядаўна. Да гэтага адзінымі крыніцамі сьвятла ўначы былі Месяц і зоркі. Паколькі яны знаходзяцца ад нас на велізарнай адлегласьці, ад іх ідуць паралельныя сьветлавыя промні й іх можна выкарыстоўваць у якасьці компаса. Вядома, што насякомыя так і робяць, каб пры палёце дакладна прытрымлівацца аднаго напрамку.

Аднак сьветлавы компас правільна працуе толькі ў тым выпадку, калі крыніца сьвятла знаходзіцца вельмі далёка. Калі ж накіроўвальнай крыніцай сьвятла будзе ня Месяц і ня Сонца, а запаленая зьнічка, дык такая інструкцыя непазьбежна прывядзе насякомае па спіральнай траекторыі ў полымя.

Нягледзячы на сумны сыход у даным прыватным выпадку, вышэйапісаныя паводзіны ў цэлым для матылькоў карысныя, таму што бачная ім крыніца сьвятла значна часьцей аказваецца месяцам, чым запаленай зьнічкай. Мы не заўважаем мірыяды выпадкаў пасьпяховага палёту да сваёй мэты матылькоў; мы бачым толькі тых, што спальваюцца ў палымі зьнічкі, і задаем няправільна пастаўленае пытаньне: што штурхае матылькоў да самазабойства? Замест гэтага трэба было б спытаць: чаму іх нярвовая сістэма выкарыстоўвае ў якасьці компаса напрамак сьветлавых промняў – тактыку, якую мы заўважаем, толькі калі яна дае збой. Варта было замяніць пытаньне – і таямніца зьнікла. Ніякага самазабойства не было. Мы напаткалі згубны пабочны эфект навігацыйнай сістэмы, якая ў нармальным выпадку цалкам эфектыўная.

Паспрабуем цяпер выкарыстаць атрыманы ўрок у дачыненьні да рэлігійных паводзінаў. У сьвеце існуе велізарная колькасьць людзей – якая дасягае ў многіх раёнах ста адсоткаў – чые вераваньні цалкам супярэчаць навуковым фактам, падобна як і ўяўленьням канкурэнтных рэлігій. Гэтыя людзі ня толькі апантана вераць, але і выдаткоўваюць масу часу ды рэсурсаў на марнатраўныя дзеяньні, якіх патрабуюць ад іх гэтыя вераваньні. Чаму яны так робяць? – азадачана пытаем мы.

Але я лічу, што памылка заключаецца ў пастаноўцы пытаньня. Рэлігійныя паводзіны могуць быць прыкрым пабочным прадуктам нейкай больш глыбіннай псіхічнай асаблівасьці, якая зьяўляецца ці зьяўлялася ў мінулым сапраўды вартаснай для выжываньня. Гэтая асаблівасьць, падтрыманая натуральным адборам у нашых продкаў, сама па сабе ня ёсьць рэлігія; яна мае нейкую іншую каштоўнасьць для выжываньня, і толькі пры пэўных абставінах яна праяўляецца ў выглядзе рэлігійных вераваньняў. Каб зразумець рэлігійныя паводзіны, іх давядзецца перанайменаваць.

Калі рэлігія – гэта пабочны прадукт, дык пабочны прадукт чаго? Што ў даным выпадку зьяўляецца аналагам звычкі матылькоў арыентавацца па нябесных сьвяцілах? Што гэта за выключна карысная ўласьцівасьць, якая праяўляецца ў зьмененым выглядзе рэлігійнага вераваньня?

Мая ўласная гіпотэза датычыцца дзяцей. Больш чым у якога-небудзь іншага віду наша выжываньне залежыць ад накопленага папярэднімі пакаленьнямі досьведу і перадачы яго дзецям дзеля забесьпячэньня іх абароны і дабрабыту. Дзеці, у прынцыпе, могуць і на ўласным досьведзе пераканацца, што ня варта падыходзіць занадта блізка да краю абрыва, есьці незнаёмыя ягады, купацца ў поўнай кракадзілаў рацэ. Але відавочна, што большы шанец на выжываньне будзе ў дзіцёнка, мозг якога аўтаматычна, як у матылька, падпарадкоўваецца правілу: “бясспрэчна вер у тое, што гавораць старэйшыя”. Слухайся бацькоў, слухайся старэйшын, асабліва, калі яны гавораць строгім, пагрозьлівым тонам. Давярай старэйшым без развагаў. Для дзіцёнка гэта, як правіла, выігрышная стратэгія. Але, як і ў прыкладзе з матылькамі, у ёй ёсьць слабыя месцы.

Ніколі не забуду жахлівае казаньне, якое мне давялося пачуць у малодшым класе школы. Гэта зараз яно здаецца мне жахлівым: у той час мой дзіцячы мозг успрыняў яго ў поўнай адпаведнасьці з намерамі сьвятара. Ён распавёў нам пра атрад салдатаў, якія праходзілі страявое навучаньне непадалёк ад чыгуначных шляхоў. У нейкі момант сяржант, які праводзіў страявое навучаньне, адуважыўся і забыў аддаць каманду спыніцца. Салдаты былі настолькі добра вымуштраваны, што без развагаў працягвалі маршыраваць наўпрост на рэйкі, пад колы блізкага цягніка. Цяпер я, вядома, ня веру ў гэтую казку, як, спадзяюся, ня верыў і той сьвятар, што распавёў яе нам. Але дзевяцігадовым дзіцёнкам я ў яе паверыў, таму што пачуў з вуснаў аўтарытэтнага дарослага. А сьвятар, па-за залежнасьцю ад таго, верыў ён сам ці не, хацеў, каб мы, дзеці, захапляліся рабскім і неразважлівым падпарадкаваньнем салдат загаду вышэйшага начальства, якім бы бязглуздым ён ні быў.

Цяпер, ужо як дарослы, я з цяжкасьцю магу паверыць, што дзіцёнкам сур’ёзна разважаў аб тым, ці хапіла б у мяне мужнасьці выканаць свой абавязак і парадным крокам пайсьці пад цягнік. Але можаце верыць ці ня верыць, а я помню, што мысьліў тады менавіта так. Без сумневу, гэтае казаньне моцна паўзьдзейнічала на мяне, калі я так трывала яго запомніў, а цяпер пераказаў і вам.

Калі казаць шчыра, ня думаю, што сьвятар намагаўся намовіць нам тады рэлігійнае пачуцьцё. Гэта было больш падобна на вайсковую, а не рэлігійную агітацыю [псіхалагічна – гэта адно і тое ж. – Рэд.]. З пункту гледжаньня вышэйшага камандаваньня было б бязглуздым дазваляць кожнаму асобнаму салдату абмяркоўваць мэтазгоднасьць выкананьня таго ці іншага загада. Нацыя, якая дазваляе шарагоўцам падобную раскошу, хутчэй за ўсё, праігрывала б войны. Для нацыі бясспрэчнае падпарадкаваньне салдат, нават нягледзячы на асобныя індывідуальныя трагедыі, зьяўляецца выгаднай мадэльлю. Салдат муштруюць да таго часу, пакуль яны ня стануць падобнымі да аўтаматаў ці кампутараў.

Кампутары выконваюць каманды карыстальніка. Яны без развагаў сьледуюць уведзеным на мове праграмаваньня інструкцыям. У выніку атрымліваюцца тэкставыя дакументы, бухгалтарскія разьлікі. Аднак пабочным прадуктам такога бяздумнага падпарадкаваньня зьяўляецца здольнасьць з той жа лёгкасьцю выконваць шкодныя каманды. Камп’ютары ня ў стане адрозьніць карысныя каманды ад шкодных. Падобна да салдатаў, яны проста падпарадкоўваюцца. Карыснасьць камп’ютараў шмат у чым вызначаецца такім безразважным падпарадкаваньнем, але яно ж – прычына іх непазьбежнай чульлівасьці да камп’ютарных вірусаў і “чарвякоў”. Спраектаваць адначасна паслухмяны гаспадару і нечульлівы да вірусаў камп’ютар вельмі складана, калі ўвогуле магчыма.

Калі я дастаткова зьвязна выкладаю сваю думку, вы, напэўна, ужо здагадаліся, да чаго схіляе аргумент аб мозгу дзіцёнка і рэлігіі. Натуральны адбор садзейнічаў выжываньню дзяцей, мозг якіх схільны давяраць меркаваньню бацькоў і старэйшын племені. Такая даверлівая паслухмянасьць дапамагае ацалець; яно аналагічнае арыентацыі матылькоў па сьвятле нябесных целаў. Аднак зваротным бокам паслухмянасьці зьяўляецца неразважлівая лёгкавернасьць. Аўтаматычным наступствам гэтага зьяўляецца няздольнасьць адрозьніць добрую параду ад дрэннай. Дзіця ня ў стане зразумець, што “не купайся ў поўнай кракадзілаў Лімпопо” – гэта разумнае папярэджаньне, а “ў поўню трэба прынесьці казу ў ахвяру багам, іначай будзе засуха” – у лепшым выпадку губляньне часу і козаў. Для яго абодва выказваньні гучаць аднолькава важка. Абодва ідуць з аўтарытэтнай крыніцы і прамаўляюцца сур’ёзным тонам, які выклікае павагу і давер.

Тое ж тычыцца і меркаваньняў аб будове Сусьвету, аб маралі й людскай натуры. І хутчэй за ўсё, у сьпелым узросьце гэты дзіцёнак перакажа ня менш сур’ёзным тонам усё пачутае – мудрасьць, перамешаную з бязглуздзіцай – уласным дзецям.

Калі прытрымлівацца гэтай мадэлі, трэба чакаць, што ў розных рэгіёнах сьвету разам з карыснымі крупінкамі народнай мудрасьці, такімі як карыснасьць угнаеньня палёў, з пакаленьня ў пакаленьне ня меш апантана будзе перадавацца вера ў разнастайныя адвольныя, пазбаўленыя фактычнага грунту перакананьні. Трэба таксама чакаць, што забабоны й іншыя не падмацаваныя фактамі вераваньні будуць з цягам часу эвалюцыянаваць, мяняцца ці праз выпадковае распаўсюджаньне варыянтаў (дрэйф), ці за кошт механізмаў, аналагічных дарвінаўскаму адбору. У выніку ў розных групах людзей урэшце разаўюцца мясцовыя варыянты вераваньняў, якія значна адрозьніваюцца ад першакрыніцы. Ва ўмовах геаграфічнай падзеленасьці па ўплыве нейкага часу з адной зыходнай мовы ўтвараюцца новыя. Тое ж самае, відаць, адбываецца і з перадаванымі з пакаленьня ў пакаленьне адвольнымі здагадкамі і пазбаўленымі фактычнага грунту вераваньнямі, распаўсюду якіх, магчыма, нямала дапамагае тая карысная для выжываньня лёгкасьць, з якой дзіцячы розум паддаецца праграмаваньню.

Рэлігійным лідарам добра вядома падатлівасьць дзіцячага мысьленьня і важнасьць намаўленьня дактрынаў у раньнім ўзросьце. “Дайце нам дзіцёнка ў першыя сем гадоў жыцьця – і мы зробім зь яго чалавека”, – выхвальна заяўлялі езуіты.

 

Этолаг Роберт Хайнд у кнізе “Чаму багі ўпарцяцца”, антраполаг Паскаль Бойер у працы “Вытлумачэньне рэлігіі” і Скот Этран у “Верым у багоў” незалежна адзін ад аднаго высунулі ідэю рэлігіі як пабочнага прадукта нармальных псіхалагічных характарыстык.

Бойер вывучаў камярунскае племя фанг, чальцы якога вераць, што

… у вядзьмарак ёсьць дадатковы ўнутраны орган, падобны да жывёлы, які ўначы лятае і псуе ўраджай суседзям ці атручвае іх кроў. Лічыцца таксама, што вядзьмаркі часам зьбіраюцца на велізарныя піры, дзе яны зьядаюць сваіх ахвяр і замышляюць новыя шкодніцтвы. Многія могуць пацьвердзіць, што знаёмыя іх знаёмых бачылі ўначы вядзьмарку, якая ляцела па-над вёскай на бананавым лісце і кідала ў засьпетых зьнянацку ахвяраў чароўныя дроцікі.

Далей Бойер пераказвае выпадак з уласнага жыцьця:

Аднойчы, калі я распавядаў пра гэтыя й іншыя дзіўнасьці падчас абеду ў кембрыджскім коледжы, адзін з гасьцей, вядомы кембрыджскі тэолаг, павярнуўся да мяне і заявіў: “Думаю, што антрапалогія менавіта таму такі цікавы і складаны прадмет. Вам даводзіцца знаходзіць тлумачэньні таму, як людзі могуць верыць у падобную лухту”. У мяне мову заняло, а калі я дастаткова апрытомнеў, каб даць адпаведны адказ, размова ўжо перайшла на іншае.

Калі кембрыджскі тэолаг – хрысьціянін стандартнага толку, дык сам ён, відавочна, верыць у тую ці іншую камбінацыю наступных цьверджаньняў:

– У спрадвечныя часы дзяўчына нарадзіла сына без умяшальніцтва мужчыны.

– Гэты сын, які ня меў біялагічнага бацькі, наведаў памерлага сябра зь імем Лазар, ад якога ўжо сыходзіў трупны смурод, і той адразу ж ажыў.

– Гэты ж чалавек, які ня меў бацькі, вярнуўся да жыцьця праз тры дні пасьля ўласнай сьмерці і пахаваньня.

– Праз сорак дзён гэты чалавек узышоў на вяршыню гары і яго цела ўзьнеслася на неба.

Калі без агучваньня пракручваць думкі ва ўласнай галаве, дык гэты чалавек і яго “бацька” (які адначасна зьяўляецца ім самім) пачуюць іх (думкі) і, магчыма, неяк адрэагуюць. Ён у стане адначасна праслухоўваць думкі усіх людзей, якія жывуць у сьвеце.

– Калі вы робіце нешта дрэннае ці добрае, дык чалавек без бацькі гэта бачыць, нават калі гэта больш нікому не вядома. Вы атрымаеце адпаведнае пакараньне ці ўзнагароду; магчыма, гэта адбудзецца пасьля вашай сьмерці.

– Нявіньніца-маці, якая нарадзіла гэтага чалавека, ніколі не памірала; яе цела ўзьнеслася на неба.

– Хлеб і віно, якія атрымалі дабраславеньне сьвятара, “становяцца” целам і крывёй гэтага чалавека…

Якія высновы зрабіў бы бесстаронны антраполаг, які прыехаў у эксьпедыцыю ў Кембрыдж дзеля вывучэньня вераваньняў мясцовага насельніцтва?

 


8 каментарыяў

  1. Andryk кажа:

    Паважаная рэдакцыя, спробамі навязаць свой маністычны погляд Вы робіце марную справу.
    Ня тым займаецеся і не туды Вас занесла, спадарове. Ужо 2000 гадоў розныя смертныя разумнікі спрабуюць зняважыць дзею Хрыста. Але марна. У каго Хрыстос у сэрцы, таму ня трэба нічога даводзіць. Ня трэба занадта ўскладаць спадзеў на свой розум, які на дадзены момант здаецца вам усеабдымным. І ня блытайце веру з рэлігіяй. Сапраўдная вера выяўляецца у духоўным стане (ня блытаць з душэўным) чалавека (адчуванне сувязі з Богам), а ня проста ў веры ў нешта (Розум, Абсалют і г.д.).
    Вы скажаце, ну, дык-жа веру вашу нельга памацаць ці давесці. На гэта я Вам дам такі прыклад. Давесці слушнасць беларускасці (літвінства) таксама амаль немагчыма, гэта надаецца на нейкім няўсвядомленым узроўні. Тым жа людзям, якім гэта ня дадзена, вы можаце прыводзіць 1000 аргументаў, але яны часцей ня пачуюць вас. І зразумейце адно, што калі напрацягу беларускай гісторыі імя Хрыста выкарыстоўвалася часам у нядобрых справах, дык гэта ня значыць што Хрыстос услаўляў усе гэта. Там дзе няпраўда, Бога няма. У Добрай Весці ясна напісана, што ня ўсім хто выкарыстоўвае імя Хрыстовае будзе ўратаваны. І больш таго, шмат якія людзі “хрысціяне” пачуюць ў Дзень Суду, што “адыдзіце ад Мяне, Я ніколі ня ведаў Вас”. Што значыць, што яшчэ пры зямным жыцьці Хрыста ня было ў сэрцы чалавека і ў цэркве таксама. І даводзіць, што вось такія і такія канфесіі ня спрыялі ці ня спрыяюць беларусізацыі, ня зусім слушна, бо гэта чалавек не спрыяе, а не Бог, які стварыў беларуса і нягледзячы на яго бязбожносць і бяспамяцтва ўсё яшчэ працягвае руку на ўратаванне.
    Ну, а вяртанне да паганства зусім выглядае смешна, бо якія духоўныя карані можна ўзяць з сівых вякоў, каб палемным цяперашняга чалавека. Толькі выкарыстанне таго факту, што некалі дзесьці нашыя супляменьнікі былі на высокім па тым часе ўзроўні арганізацыі, нічога станоўчага ня дасць для стану знявечанай душы беларускага народу. Хіба што толькі крыху гонару, што не з 1917 году паходзім, ня больш таго.
    Наастачу, гэта вядома Ваша справа, які светагляд развіваць. Але для шмат якіх праўдзівых беларусаў-хрысціян некаторыя Вашыя паставы будуць адштурхоўваць ад Вашага руху. А нам гэты цяпер зусім ня трэба. Ва ўсім астатнім Ваша праўда і Вы робіце добрую справу. Дзякуй.

  2. VITAL кажа:

    чарговы “навуковы” ідыёт… правільна сказана–за 2000 гадоў такіх “навукоўцаў” было…

  3. Siarhiej кажа:

    Хрысціянская вера (не блытаць з “бізнесам на Хрысце”) выконвае ў грамадстве шматлікія функцыі. Напрыклад, калі чалавек лічыць сябе “рабом Бога”, то ён ня можа ўжо быць рабом (халуём, падначаленым…) іншага чалавека і гэта робіць яго (больш) свабодным. Не гледзячы на некаторыя супярэчнасці з навукай, напрыклад фізікай, Біблія ўтрымлівае шмат мудрасці і разумных парад. Гэта бесконцая тэма. Хрыстос быў першым, хто на практыке ажыццяўляў тое, што называецца сённа “правы чалавека”.

  4. Белоснежка кажа:

    Пан Andryk знает, что раннее христианство это ИУДЕЙСКАЯ СЕКТА, одна из многих, в религиоведческом понимании?

    История христианства – это непрерывная замена одних догматов другими, и особенно отличились Савл, Августин и Аквинат. Вы их тоже назовёте “смертнымi разумнікамi, якiя спрабуюць зняважыць дзею Хрыста”?

  5. Безумоўна, што рэлігія гэта вельмі складаная тэма.
    Рэдакцыя сайту яшчэ не выклала сваёй светапогляднай дактрыны наконт рэлігіі, а толькі выкладае розныя погляды на гэты конт. Гэта не значыць, што рэдакцыя стаіць на баку той ці іншай думкі. Але гэта не будзе правільным, калі мы толькі будзем разглядваць адно хрысціянства. А тады як быць з беларускім паганствам? Усе беларускія святы і прысвяткі носяць паганскі характар, усе рытуалы і абрады – гэта таксама ўзята з паганства. Напрыклад, ўзяць пахаваньне: на пахаваньні абавязкова гатуюцца рытуальныя стравы – канун, боршч, каша, кісель, бліны; радуніца, дзяды – гэта ёсць паганскія рытуальныя святы. Я на сайце “Радзіма – мая Беларусь” кожны дзень пішу аб абрадах і звычках ў гэты дзень. Усе яны носяць паганскі характар. Памяшчаю інфармацыю і аб хрысціянскіх падзеях за кожны дзень. Калі ў гэты дзень успамінаецца нейкі чалавек, як святы, з ранніх хрысціянаў я яшчэ пішу. Ну, а калі гэта нехта з маскалёў, якія зверствалі на нашай зямлі, у мяне рука не паднімаецца, каб пісаць, што гэта святы чалавек. І вось скажыце мне, калі ласка, што гэта ўсё трэба выкінуць з нашага жыцця. Што ж тады застанецца ў нашай культуры? Гомікі, целек, гарэлка, сэкс, наркотыкі, Сталін, партызаны, браткі і Лукашэнка. Што яшчэ?
    Я выхавана ў народнай культуры, якая сваімі каранямі уваходзіць ў паганства. Я не магу ад гэтага адмовіцца, гэта тое ж самае, што сказаць я адмаўляюся ад сваіх продкаў. У маім жыцці у мяне ужо быў выпадак, калі мне казалі, каб я адмовілася ад сваёй нацынальнасці – беларускі. Гэта было ў 16 гадоў, ў 1966 годзе. Тады у мяне быў шок, як гэта я павінна адмовіцца ад беларускі. Для мяне гэта было, як прапанова здрадзіць сваім родным. Тады я не разумела чаму ў горадзе вучаць дзяцей на рускай мове. Цяпер мяне таксама не зразумела чаму я павінна лічыць святым нейкага рускага манаха, а не родную зямлю-карміліцу, якая сапраўды нам дае ўсё для жыцця. Так, цяпер гэтую зямлі так загадзілі, так спаганілі, што слоў не знаходзіцца, каб выразіць сваё негадаванне. Лепш бы яна была святой, як у тыя далёкія паганскія часы. А як забрудзілі рэчкі, раўчукі, крыініцы, што жах нават падумаць. А для паганца – гэта ўсё святыя рэчы. У Беларусі практычна усе дрэвы адносяцца да святых (проста так нельга секчы і ламаць), а колькі зёлак, а птушак, а жывёлы. Колькі аб іх клопату, колькі уходу? Цэлыя святы. А хіба толькі аб прыродзе адін клопат? У нашых продкаў самае святое была маці, жонка, сям’я, род і свой народ. А якія адносіны да мужа, да мужчыны, да хлапчукоў? А цнатлівасць дзяўчыны і вернасць жонкі? А што значыла свая хата? Каб ўсё гэта ўразумець – патрэбна гэта ўсё ведаць.
    Паганства ніколі не адмаўляла Бога. Як аказалася і Біблія, і Каран і іншыя рэлігійныя кнігі ў асноўным спісаны з адной крыніцы ведаў. І вось першакрыніцу мы абавязкова павінны ведаць.
    І яшчэ адно важкае пытанне: Бог-навуковец і Бог-цемрашал. На карысць якога Бога мы павінны зрабіць свой выбар? Калі мне кажуць сведкі Іеговы, што нельга рабіць пераліванне крыві, бо гэта вялікі грэх, дык я гляжу на іх, як на цемрашалаў. Ці руская царква кажа, што цар Мікалай і яго сям’я святыя (толькі на той аснове, што яны памерлі пакутніцкай смерцю), то гэта цемрашальства. Так, яны пакутнікі, але не святыя. Такіх пакутнікаў у былой Расейскай імперыі міліёны, але іх ніхто не прыпісваў да святых, а магчыма іх смерць была яшчэ больш цяжкай. І такіх прыкладаў вельмі шмат.
    Але, калі кажуць, што гэта крынічка святая, бо яна лечыць, а там і сапраўды лячэбная вадзічка, то чаму б там і хрэсны ход не зрабіць, чаму б там і малітву не пачытаць, калі гэта яшчэ і дапамагае?
    І вось пытанне: чаму руская царква не зрабіла святым К. Каліноўскага? Ён жа памёр пакутніцкай смерцю – падняўся супраць каланізацыі сваёй краіны, супраць рабства.
    А чаму я павінна лічыць святым цара Давыда (а ён на кожным кроку ў Бібліі успамінаецца), які пусціў пад малатарні тысячы палонных людзей?
    Буду рада пачуць вашы думкі на гэты конт.

  6. Дарафей кажа:

    На мой погляд, заслугоўвае ўвагі роля рэлігіі ў групавым адборы. Аўтар закрануў гэту тэму ўскользь. Але, мне здаецца, тут ёсць даволі рацыянальная думка, якую трэба крыху развіць. Пад “групай” трэба разглядаць пэўныя народы ці этнасы. Тая група людзей ( той народ народ), які мае агульную рэлігію (ці пэўную самабытнасць сваіх рэлігійных традыцый), якая адрознівае іх сярод іншых народаў, мае куды больш шансаў захаваць свае культурныя традыцыі, а апасрэдавана, у некаторай ступені, і свае гены. Такім чынам рэлігія, як фактар кансалідацыі грамадства, працуе толькі тады, калі яна захоўвае сваю самабытнасць у дачыненні да канкрэтнага народу. Таму небяспечнай з’явай лічу рускі уплыў у беларускай праваслаўнай царкве і польскі на беларускі касцёл. Што датычыцца пратэстанскай царквы, то царква , якая не нясе нацыянальнай самабытнасці, з’яўляецца правадніком глабалізацыі,- таксама нясе пагрозу. Таму дамінуючае на Беларусі хрысціянства, у той форме, у якой яно існуе сёння, не можа выконваць ролю таго духоўнага сцержня, на якім будуецца нацыянальная дзяржава, а можа выкарыстовацца дзеля расколу грамадства ці быць правадніком імперскіх інтэрэсаў суседзя. Выйсце- СВАЯ УЛАСНАЯ БЕЛАРУСКАЯ ЦАРКВА, захаванне уласных хрысціянскіх традыцый. Падругое, уражваюць спробы барацьбы з паганскім мінулым Беларусі-Літвы, няўжо не зразумела, што паганства глыбока увайшло ў нашы культурныя і рэлігійныя традыцыі. Цесна пераплялося з беларускім хрысціянствам. І таму, той хто імкнецца “ачысціць ” царкву ад “паганскіх перажыткаў”,- змагаецца з нашай адметнасцю і самабытнасцю.

  7. Малайчына, Дарафей. Вельмі дакладна сфармуляваў задачу.
    Справа ў тым, што для беларусаў існуе рэальная пагроза – каланізацыя і вечнае рабства. Гэтага дапусціць нельга, але каб абараніць сябе ад гэтай пагрозы, у першую чаргу, патрэбна аб’яднацца супраць гэтай пагрозы і пачаць будаваць новае жыццё. Немагчыма аб’яднацца, калі ў нас такія розныя светапогляды. Для пачатку патрэбна выключыць ўсё тое, што нас раз’ядноўвае і аб’яднацца на тым, што аб’ядноўвае увесь народ. У першую чаргу, нас аб’ядноўвае культура. Пакуль яшчэ жывы беларускія святы, рытуалы, звычаі, павер’і, то і патрэбна ісці да народа і разам з народам на гэтай глебе знайсці паразуменне. У нас цяпер не атрымаецца ні чыстага паганства, ні чыстага хрысцінства. Будуць тыя і іншыя элементы культур. Але, у любым выпадку у нас павінна быць свая царква, якая б служыла на карысць нам, а не чужынцам. І мы не павінны вывучаць гісторыю толькі с узнікнення на нашай зямлі хрысціянства, бо мы тады застаемся сляпымі і намі маніпуліруюць чужынцы. Каб стаць суб’ектам, а не быць аб’ектам, патрэбна быць абсалютна упэўненым ў тым хто ты ёсць і чаго жадаеш. Пры такім разуменні знаходзіцца і план рашэння пастаўленых задач.
    На вялікі жаль, на сёняшні дзень ў асобе Лукашэнкі і яго атачэння мы бачым феадалаў і памагатых каланізатараў (здраднікаў), а ў асобе апазыцыі – малаграматных цынікаў. Калі я кажу незаслужаную абразу, то няхай пакажуць сваю працу на карысць Бацькаўшчыны. Папяровыя заявы і громкія словы нічога не значаць. Пакажыце справы.

  8. Ігар кажа:

    Погляд кабалы на тэму ўзьнікненьня рэлігій:
    http://www.laitman.ru/kabbalah-religion/2964.html

Пакінуць каментар

  • Старонкі

  • Катэгорыі

  • Апошнія запісы

  • Архівы