Інтэрвю Івана Сідзельнікава – рэжысёра-дакументаліста, кіраўніка Інстытута альтэрнатыўных тэхналогій (паводле vkrizis.ru/news.php?news=1565&type=rus&rub=anal; скарочана)
– Што значыць «Расея стамілася»?
– Пасля распаду савецкага блоку наша краіна апынулася ў сьвеце адкрытых межаў і глабальнай рынкавай эканомікі. Правілы гульні й паводзінаў тут пакуль што пішуць іншыя гульцы, яны ж – іх стала парушаюць, а мы – спрабуем падстроіцца, а не зьмяніць гэтыя правілы пад свае інтарэсы. Гэта з аднаго боку.
Зь іншага боку, Расія, як і любы іншы культурны ці эканамічны рэгіён сучаснага сьвету, мае свой набор канкурэнтных пераваг і недахопаў. Гэтыя перавагі й недахопы датычаць і тэрыторыі краіны, і яе насельніцтва. Так жа, як наша краіна ў цэлым – гэта унікальны набор ландшафтаў, прыродных рэсурсаў, інфраструктуры, тэхналогій, адкрыцьцяў, якія неўласьцівыя Захаду або Усходу, так і нашы суайчыньнікі ўмеюць прыдумляць, вынаходзіць і рабіць шмат такога, чаго не ўмеюць іншыя народы сьвету. Гэтыя асаблівыя, этнічныя ўласьцівасьці нацый і народаў, якія насяляюць розныя канцы сьвету, даўно выкарыстоўваюцца ў граматным і эфектыўным дзяржкіраваньні й прасторавым разьвіцьці канкрэтных краін.
Аднак ужо не ўпершыню ў гісторыі вышэйшае кіраўніцтва краіны неадэкватна ўспрымае краіну і людзей, якія дасталіся яму ва ўпраўленьне, і дамагаецца часовых посьпехаў неапраўдана высокім коштам. «Сваімі» лічацца толькі матэрыяльныя актывы Расеі, а насельніцтва – традыцыйнай нагрузкай на прыбытак «сваіх» карпарацый. Ад такіх ненатуральных адносін паміж вузкім слоем нібы «кіраўнікоў», а на самай справе, «валадароў» краіны і шырокім слоем тых, “хто жыве” – нас з вамі – Расея рэгулярна стамляецца і ўзьнікае чарговая рэвалюцыя.
– Хто сёньня здольны зьмяніць сітуацыю? Абудзіць народ, даць яму новыя сэнсы, ідэі?
– Я ўжо гадоў 6 езджу па краіне – шукаю людзей, якія здолелі стварыць прынцыпова новую сітуацыю ў розных сьферах, прыдумаць тэхналогію або спосабы, якія зьмяняюць дэпрэсіўныя абставіны і эфектыўна вырашаюць праблемы краіны. Для такіх тэхналогій прыдумалі гучным тэрмін – інавацыі [найперш патрэбныя гуманістычныя інавацыі. – Рэд.], а людзей, якія іх ствараюць і прасоўваюць, называюць вынаходнікамі, рэвалюцыянерамі, фантазёрамі й дзівакамі. Усяляк іх называюць, іншы раз і крыўднымі мянушкамі. Такіх людзей няшмат.
Так, напрыклад, чацвёртая серыя «Зь сёньня ў заўтра» нашага кіна-праекту «Руская карта» была прысьвечана «разведчыкам будучыні» – канструктарам і вынаходнікам, якія распрацоўваюць расійскія тэхналогіі XXI стагоддзя. Іх сапраўды прарыўныя распрацоўкі здольныя эфектыўна арганізаваць прастору краіны, палепшыць сацыяльнае жыцьцё, напоўніць новым сэнсам і зьместам расейскую эканоміку. Яны нясуць людзям ідэі і прынцыпы ўжо заўтрашняга дня. І на нашых вачах, а часта і з нашым удзелам, іх распрацоўкі праходзяць тры стадыі грамадскага ўспрыманьня: «гэтага ня можа быць», «у гэтым нешта ёсть» і «ды хто ж гэтага ня ведае». Сёньня той час, калі «апошнія» могуць стаць першымі – за кошт арыгінальнай думкі й сьмелай ідэі.
Аднак у дзяржаўных чыноўнікаў пакуль гэтыя праекты не знайшлі водгуку. Нашы чыноўнікі на месцах і самі жыхары Расеі пры слове «інавацыя» гатовыя позакрывать ўсе аканьніцы на сваіх будынках і абвясьціць каранцін.
– Чаму дзяржава не спрабуе рэалізаваць інавацыйныя інфраструктурныя праекты на аснове паказаных ў фільме распрацовак? Уся справа ў лабіраваньні ведамасных інтарэсаў, банальнай карупцыі або ў забітасьці ўласнікаў прадпрыемстваў?
– Часткова вы правы, але ня варта ўсё звальваць на карупцыю. Карупцыя была заўсёды і паўсюль, а сьвет тым часам неяк разьвіваўся. Паглядзіце на важныя інфраструктурныя праекты, праекты сусьветнага маштабу – яны ж усе не з нуля зьяўляліся. Напрыклад, Суэцкі канал пабудавалі толькі з чацвёртага раза, ды і з Панамскі каналам – карупцыя была максімальная. Да гэтага зьбіраліся акцыянерныя таварыствы, кралі грошы і лопаліся. А як у ЗША будавалі транскантынентальныя чыгункі – самі амерыканцы ня любяць успамінаць. Колькі там грошай зьнікла, колькі шэрыфаў і губернатараў перастраляна. Але ў выніку дарогі пабудавалі.
Таму не варта дэманізаваць карупцыю. Гэта вылячальная хвароба. Тыя ж ЗША ў 1930-я гады, падчас Вялікай дэпрэсіі, праходзілі паэтапна амаль тое ж самае, што мы праходзім ў сучаснай Расеі. Спачатку – пагалоўны бандытызм і перастрэлкі. Потым жудасная карупцыя, хабар бяруць літаральна ўсе: ад лекараў і сантэхнікаў да чыноўнікаў федэральных міністэрстваў. Але паступова жыцьцё зьмянілася: амерыканцы эканамічна пасталелі й вывелі з моды хабар. Цяпер вось ўзначальваюць глабалізацыю ў сусьветным маштабе. Так што сучасны ўзровень карупцыі ў Расеі – гэта хвароба росту, якую мы з часам пераадолеем.
– Цікава, якім чынам гэта адбудзецца?
– Расія – краіна зь вертыкальнай сацыяльнай арганізацыяй. У ёй асабліва вялікую ролю мае начальнік. Гэта значыць, што і мадэрнізацыя пачынаецца «зьверху», з прэзідэнцкай адміністрацыі. Я думаю, што ў адзін цудоўны дзень галоўны па краіне зробіць паказальную чыстку – пасадзяць чалавек 30 буйных чыноўнікаў. Тады людзі ва ўладзе зразумеюць, што правілы зьмяніліся і адразу пачнуць перастройвацца. Замест 50% адкату будуць браць 10%, і то па вялікіх сьвятах. І ўвогуле, каб заставацца на займанай дзяржпасадзе, трэба будзе рабіць нешта рэальнае. А хто не адаптуецца, не прыме новыя правілы, той выйдзе з гульні – на пенсію, на пагост або на нары з-за хабару. Такім чынам, клас кіраўнікоў паступова пачне абнаўляцца.
– Чаму ў сучасным кінематографе так шмат гвалту? Гэта ж вельмі ўплывае на псіхіку чалавека. Якая тэматыка фільмаў цяпер найбольш запатрабаваная гледачом?
– «Не бывае добрых навін. Не бывае добрых спраў. Бывае рэклама і піяр. А любая навіна, любая гісторыя павінна быць ператворана ў жах. Тады яна прадаецца» – прыкладна так сфармуляваў амерыканскую сістэму телекінапракату адзін вядомы прадзюсер. Сэнсу мяняць добра адладжаную ланцужок «зрабіў-прадаў», мабыць, няма. Спажывец зьнярвуецца.
За мяжой калегі па цэху даўным-даўно прыдумалі гістарычныя, геаграфічныя, навінныя і сацыяльныя каналы, якія карыстаюцца нават у нас шалёнай папулярнасьцю – «Дыскавэры», «Хістары чэнэл» і нават «Еўраньюс» або ВВС, дзе любыя навіны перадаюць ўзважана, аналітыка моцная , а сама сетка вяшчаньня ахоўвае спакой сваіх гледачоў ад сталых узрушэньняў.
У Расеі людзі таксама моцна фрагментаваліся, таму ўсё часьцей адыходзяць ад вялікіх телекнопак у бок тэматычных каналаў – музычных, спартовых або пазнавальных. А гвалт … адключыце тэлеканал, адмоўцеся ад білета на кінасеанс, дуйте на прыроду, у край няпужаных кароў [гэта вельмі кепская парада; усё заснавана на падсьвядомаснай частцы псіхікі масы, аб’ектыўны стан якой выкарыстоўваецца сацыяльнымі паразітамі, а маса нічога самастойна зрабіць ня можа; можа толькі сапраўды элітнае нацыянальнае кіраўніцтва... – Рэд.]. І акуніцеся ў гісторыю, геаграфію і культуру сваёй краіны. А калі гвалт прыйдзе да вас і паспрабуе адабраць кашалёк – дайце «яму» здачы.
– Чаго зараз не хапае расейскай медыя-індустрыі?
– Пасьля 1991-га ў краіне ідзе сваё жыцьцё, якое не жадаюць заўважаць цэнтральныя каналы: людзі ў рэгіёнах змагаюцца з крызісам, знаходзяць удалыя арганізацыйныя рашэньні, адкрываюць новыя вытворчасьці, ствараюць арыгінальныя тавары і тэхналогіі, сьмелыя праекты ва ўсіх сьферах дзейнасьці. На месцах вылучаюцца яркія, разумныя палітыкі, прадпрымальнікі, арганізатары мясцовага самакіраваньня і мэнэджэры. І што ж? Мы гэтага ня бачым. Рускія пазбаўленыя зносінаў адзін з адным, ня ведаюць аб каштоўным досьведзе і новых тэхналагічных рашэньнях. Наўзамен ім прапанаваны дэпрэсіўны і разбуральны вобраз краіны-памойки, краіны-магілы, края вечнай вайны, развалу і катастроф – з наборам адной і той жа маскоўскай «элітнай» тусоўкі. Трэба будаваць сістэму альтэрнатыўнага тэлебачаньня – на сеткавых прынцыпах. Звышновае рускае ТБ можа і павінна адначасова выступіць як прадпрыемства сучаснага бізнэсу, самаакупнае і пасьпяховае.
Трэба, каб, уключыўшы тэлевізар, глядач убачыў “Еўраньюс” у рускім варыянце. Так, каб мы маглі адчуць пульс ўласнай краіны. Не расьцярушаныя зводкі адрывістай інфармацыі, а вялікую праграму з саліднымі разьдзеламі, прысьвечанымі й грамадскаму жыцьцю, і палітычным навінам, і навукова-тэхнічнай тэматыцы, і эканоміцы, і культуры са спортам.
– Іншымі словамі, правільным ідэям патрэбна добрая ўпакоўка і ўмелыя дызайнеры. Ідэі й брэнды як матэрыяльны чыньнік – наколькі гэта эфектыўна для мадэрнізацыі краіны?
– «Механізмы зношваюцца. Людзі паміраюць. Брэнды працягваюць жыць.», – сьцьвярджае Гектар Лянь, кіраўнік карпарацыі United Biscuits. Азірніцеся навокал: у крамах, на вуліцах, на газетных палосах і ў Інтэрнэце нас атачаюць дзясяткі назваў рознага прызначэньня, з рознай гісторыяй і грамадскай значнасьцю. Многія зь іх перажылі стагоддзі – цэлыя эпохі, гістарычныя катастрофы і поўную зьмену тэхналагічных лінеек. І калі хутка вакол нас сёньня фармуецца «брэндшафт», любая грамадская або асабістая праблема можа быць найбольш эфектыўна ўспрынятая цяпер у брэндаваным, г.зн. упакаваным, фарматаваным і канцэнтраваным выглядзе. І няважна, аб чым мы гаворым – аб эканоміцы, палітыцы ці сацыяльных праграмах.
У сучаснай гісторыі чалавецтва два самых моцных брэнда – «USA» і «СССР». Расія, будучы спадчыньніцай СССР, пакуль не сфармавалася як брэнд.
– Якія менавіта ідэі сёньня трэба прасоўваць?
– Пасьля 1991 года Расія спыніла быць краінай, якая вырабляе тавары. Яна ператварылася ў краіну постіндустрыяльнай эканомікі – стала ў масавым парадку вырабляць паслугі. Аб якасьці паслуг памаўчым, але ўспомнім і тое, што з часоў брэжнеўскага «застою» ў нас захавалася залежнасьць ад сыравіннага сектара – ён і забяспечвае да 80% экспартнай выручкі. Захавалася і жахлівая цэнтралізацыя – ад манаполій жыльлёва-камунальнай гаспадаркі й энергазабесьпячэньня да механізму прыняцьця рашэньняў і дзяржаўнага кіраваньня.
Але ўжо відавочна, што структуру эканомікі трэба сур’ёзна трансфармаваць – разгортваць ў бок росту малога і сярэдняга бізнесу, турызму, транспартнага транзіту, «зялёнай індустрыі», распрацовак высокіх тэхналогій у пэўных сектарах – космасе, сувязі, транспарце. Структуру кіраваньня – і краінай, і гаспадаркай – трэба прыводзіць у адпаведнасьць з рынкавай эканомікай – бо дэмакратычная форма праўленьня толькі адлюстроўвае эканамічную ерархію, таксама як аўтарытарная – цэнтралізаваную эканоміку. Калі больш гандлю, прыватнага бізьнесу, вольнага перацяканьня працы і капіталу – больш дэмакратыі; калі больш залежнасьць краіны ад двух-трох звышманаполій і галін – больш жорсткай ёсьць цэнтралізацыя рэсурсаў, нагляд, прымус…
– Цяпер шмат гавораць пра мадэрнізацыю, інавацыю ды іншых прарывах, але як гэтага дасягнуць?
– Вядома, словы гэтыя – вельмі правільныя і дакладныя, але іх неабходна напоўніць і агульным разуменьнем, і канкрэтным сэнсам, і «залегендзіраваць», г.зн. стварыць прывабную інфармацыйную абалонку. Трэба зразумела, даходліва патлумачыць, і людзі зразумеюць, з чым звязаны іх персьпектывы ў Расеі ў недалёкай будучыні [у расейскай імперыі толькі адна персьпектыва – немінучы распад. – Рэд.]. Аднак з нашымі людзьмі рэдка размаўляюць, яшчэ радзей тлумачаць сутнасьць пераменаў [сутнасьць перамен у тым, каб яшчэ багацей сталі абрамовічы і дзерыпаскі; натуральна, такую сутнасьць ніхто тлумачыць ня будзе. – Рэд.], і расеяне па інэрцыі працягваюць майстраваць праславуты «міжзоркалёт у напаўразбураным гумне».
Як казаў сур’ёзны эканаміст і рэфарматар Пётр Сталыпін? «Дайце мне 20 спакойных гадоў, і вы не пазнаеце Расею». Спадар прэм’ер-міністр выдатна ведаў прадмет і разьлічваў на ўнутраныя рэсурсы і сілу народу.
Нягледзячы на тую сумнеўную палітыку, якая праводзіцца сёньня, спадзяюся, гэтыя два дзесяцігоддзі ў нас ёсьць.
У Расеі такая ж самая мафіёзная вертыкаль, толькі двухгаловая. “Праваахоўныя” ворганы мала чым адрозневаюцца ад бандытаў. Суды – ветка вертыкалі. СМІ – сістэма прамывання мазгоў і абыдлячвання. І гэтак далей. Адрозненні толькі ў імпэрскай свядомасці, большай ступені дэградацыі (больш подласці, алкагалізму, агрэсіі,… на пабытовым узроўні), больш жорскія “правілы гульні”. І самае галоўнае – няма свабоды, заблакаваны механізмы зменаў. Расея – шматнацыянальная імпэрыя, дзе Масква – метраполія, а рэгіёны – калоніі. Гэтая імпэрыя мае велізарны ўплыў на Беларусь.
Разважанні Івана Сідзельнікава здаюцца наіўнымі.