Янка Трацяк
1. Бiблейскае паходжанне этнасу
Падставай для выпрацоўкі нацыянальнай ідэалогіі, як вядома, з’яўляюцца сацыяльна-эканамічныя і палітычныя аспекты народу ў яго культурна-гістарычным развіцці. Пры больш дакладным і поўным абгрунтаванні нацыянальнай ідэі неабходна ўлічваць рэлігійны фактар, а менавіта: наколькі апраўдваюцца нацыянальныя пошукі і адпаведная праца ў кірунку рэалізацыі нацыянальнай ідэі згодна з тэкстамі Святога Пісьма і іх каментарамі, тэалагічных і філасофскіх даследаванняў, а таксама з пункту гледжання царкоўных канонаў і пастановаў.
Пры такой пастаноўцы праблемы ўзнікаюць наступныя пытаннi: 1) якая роля належыць рэлiгii ў паходжаннi этнасаў i іх культурным жыццi? 2) як суадносяцца нацыянальныя праблемы з хрысцiянскай мараллю i наколькi адпавядае агульначалавечым нормам рэлiгiйны сэнс у нацыянальных праявах?
Пытаннi, якiя мы паставiлi, патрабуюць падрабязнага разгляду бiблейскага паходжання этнасу.
Так, у Першай кнiзе Майсея, пасля эпiзоду рассялення сыноў Ноевых, чытаем: «Ад iх паходзяць жыхары ўзбярэжжаў i астравоў, падзеленыя паводле сваiх рэгiёнаў i сваёй мовы па плямёнах i паводле сваiх народаў. Ад iх распаўсюдзiлiся народы на зямлi па патопе» (Кн. Р.10:5,20,31,32) [Біблія. Кніга Роду [Пераклад а. Ул.Чарняўскага МІС]. – Мн.: Унія, 1997. – С.14-15].
Экзагетычны каментар падрабязна раскрывае погляды бiблейскага аўтара на класiфiкацыю народаў, якая прыводзiцца ў Кнiзе Роду з чатырох пунктаў гледжання: з геаграфiчнага («паводле свайго рэгiёну»), дыялекталагічнага, альбо лiнгвiстычнага («паводле сваёй мовы»), расавага («па плямёнах») i нацыянальнага («паводле сваiх народаў») [Новая толковая Библия [Подготовленная на основе «Толковой Библии, или комментария на все книги священного писания Ветхого и Нового Заветов», изд. в Санкт-Петербуге в 1904-1913 гг.]. – Л., 1990. – Т.1. – С. 302].
Паданне пра Вавiлонскую вежу з’яўляецца фактычна дапаўненнем i ўдакладненнем да вышэйзгаданых цытатаў, але разам з тым уносiць i новы рэлiгiйны сэнс (Гл.: Кн. Р.11:1-9). Па-рознаму тлумачаць гэтую з’яву экзагеты. Адны бачаць у будаўнiцтве вежы вечнае iмкненне людзей да нейкага аб’ядноўчага палiтычнага цэнтру вакол паганскага культу, праяву гардынi. Мова ў гэтым выпадку была сродкам паразумення між людзьмi ў дасягненнi iх мэтаў [Гальбиати Энрико, Пьяцца Алессандро. Трудные страницы Библии. Ветхий Завет. – М., 1995. — С.194]. Другія адзначаюць аднамоўе як сродак зносiн мiж людзьмi ў iх агульных iмкненнях да граху. Змяшанне моваў – акцыя супрацьграхоўная i «мае ў сабе грахоўны пачатак» [Свешников Владислав. Заметки о национализме подлинном и мнимом. – М., 1995. – С.5]. Быць «людзьмi адной мовы» часта на ўсходзе азначала быць у адзiнай iмперыі [Библия. Книги Священного Писания Ветхого и Нового Завета. – 4-е изд. – Брюссель, 1989. – С.1859].
Найбольш глыбокае i пераканаўчае наступнае тлумачэнне: «Адзiная мова – гэты найважнейшы дар Боскай любовi i самы лепшы сродак для развiцця ў людзях высокiх гуманных пачуццяў усеагульнага братэрства i роўнасцi – была павернута людзьмi ў зло для развiцця ў іх найнiжэйшых iнстынктаў (…) У гэтым выпадку змяшаннем моваў і рассеяннем плямёнаў само сабой развальвалася няўгодная Богу справа, мэтай якой было палітычнае аб’яднанне плямёнаў пад уладаю аднаго з іх і прытым нячысціка… Калi б iснавала сусветная сталiца як асяродак граху i распусты i калi б iснавала паўсюль адна мова, тады ўвесь свет зрабiўся б тым, чым урэшце стала Ханаанская зямля, якая брыдоцтвам сваiм вычарпала доўгацярпенне Госпада» [Новая толковая Библия… С.308].
У Пяцiкнiжжы Майсея бачым, як выбраны народ надзяляецца Госпадам абрадамi, звычаямi, законамi, каб не толькi зберагчы сваю адметнасць, але зберагчы i сябе. «І яны адбудуюць спусташоныя гарады i населяць iх; i яны будуць вырошчваць вiнаграднiкi i пiць вiно з iх» (Кн. пр. Аноса 9:14), «яны атрымаюць радасць i ўдзячнасць, а смутак i плач адляцiць прэч» (Кн. пр.Iсаi 35:10). Адна з умоваў, каб здзейснілася такое, цi не раскрываецца ў тым, што «кожны павiнен вярнуцца ва ўладаннi свае, кожны павiнен вярнуцца ў сваё племя» (Лявiт. 25:10). I нельга не пагадзiцца з тым, што «праз смутак i трагедыю нацыя зноў знайшла сябе i iмкнецца да адраджэння i аднаўлення, вяртаецца з духоўнага выгнання да зямлi абяцанай», што, у прынцыпе, i з’яўляецца метафарай нацыяналiзму [Сміт Энтан. Нацыяналізм у дваццатым стагоддзі. – Мн., 1995. – С.52].
I тыя народы, якiя будуць аддаваць Богу пашану i славiць Яго, Бог прызнае такiя народы ў царстве сваiм [Гл.: Пс. 22(21):28-29; 47(46):9-10; 66(65):4; 67(66):2-6; 96(95):1-10; 97(96):6-9; 117(116):1-2; Іс. 2:3; 11:10; 45:23].
Iдэя прызнання Богам усiх народаў прасочваецца i на старонках Новага Запавета. Iсус Хрыстос прыйшоў не парушыць Закон, а здзейснiць яго (Мацв. 5.17). Хрысцiянства заклiкае да сусветнага ўнiверсалiзму (гл.: Мацьв. 8:11; 28:19; Мрк. 16:15; Лк. 13:29; Ян.10:16; Дз.Ап. 1:8; 2:4-11; 10:34-35; 19:6; Рым 10:12; Пiлiп. 2:10; Кал. 1:23; Апак. 5:9; 7:9; 10:11; 14:16), яму ўласцівы наднацыянальны характар, яно вышэйшае за ўсялякія прэтэнзіі на нацыянальны месіянізм (“Дзе няма нi Элiна, нi Юдэя, нi абразаньня, нi неабразаньня, варвара, скiфа, раба, вольнiка, а ўсё i ва ўсiм – Хрыстос “(Кал. 3.11) [Тут і далей цыт. па: Новы Запавет. Псалтыр [Перакл. з царк.-славянск. В.Сёмухі]. – Мн., 1995].
«Вось чаму сам Хрыстос, прызнаўшы ў апошнiм Слове сваiм да апосталаў існаваньне i прызнаньне ўсiх нацыяў (“дык iдзеце, навучайце ўсе народы, хрысьцячы iх у iмя Айца i Сына i Сьвятога Духа” (Мацв. 28:19), не звярнуўся сам i не паслаў вучняў Сваiх нi да адной нацыi ў асобнасцi: яны для яго iснавалi толькi ў сваiм маральным i арганiчным спалучэннi, як жывыя часткі аднаго духоўнага i рэальнага цела», – пiсаў У.Салаўёў [Соловьёв Владимир. Русская идея // Соловьёв Владимир. О христианском единстве. – М., 1994. – С.169]. Так, апостал Павел называе Царкву Хрыстовым целам і падкрэслівае пры гэтым адзінства духу Царквы і разнастайнасць дару Святога Духа як розных частак аднаго цела. Сярод пералiчаных дароў Святога Духа апостал згадвае розныя мовы і тлумачэнне моваў (1 Кар:12). Вобразна гэта можна параўнаць з дрэвам сусвету, на якiм кожная галiнка ўвасабляе сабою пэўны этнакультурны тып, а ў цэлым іх узаемадзеянне i жывучасць з’яўляюцца жыватворнай сiлай адзiнага цэлага. У апостала Паўла: «Ня можа вока сказаць руцэ: ты мне не патрэбная; альбо ж таксама галава нагам: вы мне не патрэбныя (…) Каб ня было падзелу ў целе, а ўсе чэлесы аднолькава рупіліся адзін пра аднаго. Таму, калі пакутуе адзін чэлес, пакутуюць разам з ім усе чэлесы: славіцца адзін чэлес, зь ім радуюцца ўсе чэлесы» (1 Кар.12:21, 25-26).
«Калі мы прызнаéм існаванне і рэальнае адзінства чалавечага роду – а прызнаць яго даводзіцца, бо гэта ёсць рэлігійная ісціна, якая апраўдана рацыянальнай філасофіяй і пацверджана дакладнай навукай, – даводзіў У.Салаўёў, – раз мы прызнаем гэтае субстанцыянальнае адзінства, мы павінны разглядаць чалавецтва ў яго цэлым як вялікае зборнае стварэнне, альбо сацыяльны арганізм, жывыя часткі якога ўяўляюць розныя нацыі» [Тамсама. – С. 164 ].
І не можа адзін пэўны орган цела замяніць функцыю другога: кожнаму органу зададзена толькі сваё мэтанакіраванае практычнае прызначэнне.
«Так, як нельга стварыць арганічнага адзінства, перацёршы ў аднародныя атамы чалавечае цела, бо трэба зыходзіць з разумення асобага сэнсу і асобага значэння кожнага з органаў у сваёй якаснай патрэбнасці для цэлага, нельга стварыць адзінства чалавецтва шляхам знішчэння культурных, нацыянальных, рэлігійных і іншых адметнасцяў», – сцвярджаў Л.Карсавін [Карсавин Л.П. Восток, Запад и русская идея // Русская идея. – М., 1992. – С.321].
I становiцца зразумелым, чаму «ўсякая здаровая культура – i перш за ўсё царкоўная – ствараецца на арганiчным i станоўчым адзiнстве нацыянальнага i ўніверсальнага» [Бессмертный А.Р. Национализм и универсализм в русском религиозном сознании // На пути к свободе совести. – М.1989. – С. 166].
У “Апакаліпсісе” Яна Багаслова можна ўбачыць карціну спалучэння адзінства ў шматвобразнасці, альбо ўніверсальнага ў нацыянальным: «Пасьля гэтага зiрнуў я, i вось вялiкае мноства людзей, якога нiхто не мог палiчыць, з усiх плямёнаў i каленаў, i народаў, i родаў стаяла перад тронам i перад Ягнём у белым адзеньнi i з пальмавымi галiнкамi ў руках сваiх. I ўсклiкалi гучным голасам, кажучы: збавеньне Богу нашаму, якi сядзiць на троне, i Ягняцi!» (Адкр. Ап. Я.Б. 7:9,10).
Плямёны, калені, народы, роды – вось яна, пакліканая і прызнаная Богам зямная людская шматвобразнасць свету, якая аб’яднана ў сваім духоўным імкненні ў адзіным звароце да «Бога нашага».
Гэтая шматвобразнасць не пазбаўлена прыродна-геаграфічнай разнастайнасці. Непарыўная сувязь чалавека з зямлёй была столькі ж матэрыялістычнай, колькі і духоўнай, што рабіла свой адбітак на фармаванні не толькі вонкавых адметнасцяў і культуры, але і характары менталітэту. Такая сувязь у далейшым фармавала паняцце айчыннасці, або патрыятызму. Апостал Павел на гэты конт гаворыць: «Дзеля гэтага схіляю калені мае прад Айцом Госпада нашага Ісуса Хрыста, ад якога мае найменне ўсякая айчыннасць на набёсах і на зямлі» (Эф.3:14-15).
Не «паводле сваіх рэгіёнаў», а «ўсякая айчыннасць» (як тут не згадаць «Ойча наш…»), альбо patria з лаціны, альбо бацькаўшчына – мае найменне ад Айца Госпада нашага Ісуса Хрыста.
Сапраўдны патрыятызм – гэта не вымушанае пачуццё і не афіцыйная падтрымка ўлады. Сапраўдны патрыятызм – гэта гарачая і творчая любоў да сваёй Радзімы, якая «ёсць нешта ад Духа Божага: нацыянальна-успрыняты, вынашаны і ў зямныя справы ўкладзены дар Духа Святога» [Ильин И.А. Путь духовного обновления // Ильин И.А. Путь к очевидности. – М., 1993. – С.233]. Любіць Радзіму – любіць справы Божыя.
Асаблiвая ўвага апосталамi звернута на праблемы мовы i прароцтва. Каб здзяйснялiся словы Хрыста «iдзiце i навучайце ўсе народы» (Мацв. 28:19), паслядоўнікі апосталаў, прарокі і духоўныя павiнны валодаць мовамi народаў. Апостал Павел прысвячае гэтай праблеме цэлы раздзел: «Цяпер, калі я прыйду да вас, братове, і пачну гаварыць незнаёмымі мовамі, дык якую дам вам карысць, калі не выслоўлюся вам ці то адкрыцьцём, ці пазнаньнем, ці прароцтвам, ці вучэньнем?.. Так, калi i вы языком вымаўляеце незразумелыя словы, дык як зразумець, што вы кажаце? Вы будзеце гаварыць на вецер… але калі я не разумею значэння слоў, дык я для таго, хто гаворыць, чужаніца, і той, хто гаворыць, для мяне чужаніца. Так і вы, дбаючы пра дары духоўныя, старайцеся ўзбагаціцца імі дзеля настаўлення царквы» (1 Кар. 14:1-40).
Зыходжанне Святога Духа на Апосталаў i дар моваў было першым Божым дарам новай народжанай Царквы (гл.: Ап.Дз. 2:4-11).
2. Царква, класiчнае багаслоўе i моўная разнастайнасць
Дар моваў у класiчным багаслоўi разглядаецца як апостальскi i мiсiянерскi цуд. Мовы ад гэтага часу павiнны выконваць функцыю рэлiгiйную, г.зн. быць сродкам аднаўлення i наладжвання сувязi мiж Богам i душой (чалавекам), мiж Богам i народамi.
Апостальскi Запавет быў неаспрэчным для найвышэйшай iерархii i для ўсяго духавенства ў цэлым.
Айцы Царквы падкрэслівалi ўсеадзiнства хрысцiянства, i гэтым прынцыпам кiравалiся ў сваёй мiсiянерскай працы, i неслi словы Хрыста ўсiм народам. Такiя матывы гучалi ў пасланнi Святога Клiмента («Хай пазнаюць Цябе ўсе народы, бо Ты Бог адзiны i Iсус Хрыстос – сын твой») [Цыт. па: Тышкевич С. Церковь Богочеловека. – New York, Roma, 1958.– C.268], св. Iгнацiя Баганосца («каб пад знамем Хрыста сабралiся ўсе праведнiкi ад усiх народаў») [Тамсама]. Ян Златавуст сцвярджаў, што Царква з усёй шчырасцю адкрывае свае нетры i ў шырокiх абдымках прымае ўсе народы свету: «Навука рыбакоў зьзяе сьвятлей за сонца i ня толькi ў юдэi, але i ў гэтых чужынцаў у iх мове, як вы цяпер чулi: скiфы, фракiйцы, сарматы, маўры, iндыйцы i тыя, што жывуць на краi сьвету, разважаюць, пераклаўшы кожны на сваю мову «Слова Божае» [Stankiewicz Ad. Rodnaya mowa u swiatyniach. – Wilnia, 1929. – C. 28]. Такiм жа духам прасякнута вучэнне св. Афанасiя Вялiкага: «Ты – уладыка Якаўлеў, i раскiнуў Царкву Тваю да краёў зямлi. Апосталы прайшлi ўсю паднябесную, прапаведавалi ўсiм языкам… Царква складзена з усiх народаў…» [Цыт. па: Тышкевич С. Церковь Богочеловека… – С. 270]. Такiх жа думак трымаліся i св. Аўгустын, св. Кiпрыян, св. Грыгоры Вялiкi ды iнш.
У гiсторыi хрысцiянскай Царквы можна знайсцi нямала фактаў, якiя сведчаць аб прызнаннi Апостальскай Сталiцай права народаў на ўжыванне сваiх моваў у храмах. Праз адсутнасць адпаведных крынiцаў звернемся да кнiгi беларускага каталiцкага святара Адам Станкевiча «Родная мова ў сьвятынях»: «Арцыбiскуп Цараградскi сьв. Ян Хрузостам (Златавусны) (†407) у сталiцы прызначыў готам асобую сьвятыню i даў ім духоўнiкаў (…) сьвяты Сабба (†532) праводзiў набажэнствы ў родных мовах для грэкаў, армянаў, грузiнаў» [Stankiewicz Ad. Rodnaya mowa u swiatyniach. – Wilnia, 1929. – C. 28-29]. На царкоўных сінодах у 794, 813, 847 гадах прымалiся адпаведныя пастановы з нагоды пашырэння хрысціянства праз родныя мовы народаў. Тут варта згадаць дзейнасць апосталаў-славянаў Кiрылы i Мяфодзія.
Пасля семiцкай эпохi хрысцiянскай мiсii (з дамiнацыяй старажытнаяўрэйскай мовы), пасля святых айцоў i Усяленскiх сабораў (з грэцкай i лацiнскай мовамі) салунскiя браты адкрылi новыя гарызонты для пашырэння хрысцiянскай веры сярод новых народаў i культур, выступiўшы супраць «гарэзii трох моваў» [Гурка Леонард. Подвижники евангелизации. Актуальность евангелизационного дела святых Кирилла и Мефодия // Един Господ. На пути к единству христиан. – Люблин, 1996. – С.109].
На сiнодзе бiскупаў-апанентаў у Венецыi (867) Кiрыла заявiў: «Як жа вам ня сорамна прызнаваць толькi тры мовы, а ўсiм iншым людзям i мовам загадваць быць сьляпымi i глухiмi? Скажыце мне, вы што, лiчыце Бога такiм слабым, што Ён гэтага даць ня можа, цi такiм зайздросным, што ня хоча? Мы ж ведаем шмат народаў, якiя маюць Сьвятое Пiсьмо i аддаюць хвалу Богу кожны на сваёй уласнай мове; гэта армяне, персы, абазгi, iбэрэйцы, сугды, готы, авары, турсы, хазары, арабы, эгiпцяне, сырыйцы i шмат iншых» [Житие Константина-Кирилла. – ХV. 5-8: Цыт. па: Гаек Сяргей, Гурка Леанард. Эўропа, Эвангельле, Беларусь, Рэфлексіі напярэдадні Трэцяга Тысячагоддзя // Слово 1. – Ворша, Люблин, Харків, 1997. – С. 15]. Паслядоўная i гераiчная барацьба Кiрылы i Мяфодзія за захаванне славянскай лiтургii была адначасна i барацьбой супраць дыскрымiнацыi народаў, за прызнанне права славянаў на сваю культуру. Як адзначаюць аўтары кнiгi «Эўропа, Эвангельле, Беларусь», «яны дамагалiся права народаў на выбар уласнага цывiлiзаванага шляху з уласнай мовай» [Гаек Сяргей, Гурка Леанард. Эўропа, Евангельле, Беларусь… С.14].
IV Латэранскi агульны сабор (1215 г.) звяртае ўвагу на неабходнасць адпраўлення службаў у родных мовах. Чарговыя сіноды – Трыверскi – 1217 г., Вармiйскi – 1467 г., Кулмскi – 1583 г. – патрабавалi ад духоўнiкаў валодання мясцовымi мовамi. Далейшае прызнанне новых моваў было пацверджана на царкоўным кангрэсе ў Лiме (Перу – 1582 г.), на агульным саборы Трыдзенскiм (ХVI ст.). Новы кодэкс Кананiчнага права (канон 1332) патрабуе ад душпастыраў у святочныя i нядзельныя днi выкладання народу веры ў зразумелай iм мове [Stankiewicz Ad. Rodnaya mowa u swiatyniach. – Wilnia, 1929. – C. 30-32].
Такiя пастановы былi не толькi патрэбай часу, але i выкананнем волi Божай. Сэнс усяго здзейсненага чалавекам на зямлi можна растлумачыць бiблейскiмi матывамi. Апраўданне этнасу ў Бiблii вядзе да апраўдання нацыянальнага. Калi народы i нацыi ўзнiклi, а iх культуры iснуюць згодна з Божым замыслам, то разумець iх па-за рэлiгiйным кантэкстам было б раўназначна адмаўленню iх права на сваё iснаванне. Народы – стваральнiкi культуры – як у падабенстве, так i ў сваёй разнастайнасцi з усiмi нацыянальнымi праявамi, якія з гэтага вынікаюць, iмкнуцца ўвасобiць свой дух, сваю iдэю ў культуры. Ідэя культуры, у сваю чаргу, згодна Л.Карсавiну, павiнна вызначацца праз дачыненні да абсалютнай iсцiны, да абсалютнага быцця, прыгажосці [Карсавін Л.П. Философия истории. – Спб., 1993. – С. 167]. Абсалютам у гэтым выпадку выступае вобраз Першатворцы ўсiх i ўсяго. Свой дух, свая ідэя фармуе пэўны тып культуры, светапогляд вызначанай супольнасцi (нацыі), якая аб’яднана адной гiсторыяй, тэрыторыяй i мэтай, што ў нейкай ступенi можна аднесцi да паняцця нацыянальнай iдэi. Для ажыццяўлення нацыянальнай iдэi, для дасягнення яе мэтаў неабходная праграма дзеянняў, што ў прынцыпе i з’яўляецца нацыяналiзмам [Сміт Энтан. Нацыяналізм у дваццатым стагоддзі… С. 13].
Як жа гэтыя праблемы разглядалiся ў аспекце рэлiгiйнай фiласофii? Пастараемся адзначыць найбольш значныя моманты.
3. Нацыянальныя праблемы ў рэлiгiйнай фiласофii
Як адзначае Энтані Смiт, «само паходжанне нацыяналiзму ў Еўропе можа быць звязана з палiтызацыяй старажытных рухаў за тысячагадовае Валадарства Божае. Пачынаючы ад бiблейскiх прарокаў… Францысканскiя манахi ў Iталii, брацтвы вольнага духу ў Заходняй Еўропе, анабаптысты ў Мюнстэры сямнаццатага стагоддзя i прыхiльнiкi Пятай манархii ў Англii прыўнеслi гэтыя антынамiчныя ідэi ў еўрапейскую фiласофiю. Яны праявiлiся ў рацыяналiзме Дэкарта i Спiнозы, працах Канта i выказваннях Лесiнга, Фiхтэ i адтуль увайшлi ў асновы нацыяналiзму» [Тамсама. – С.32]. Мiж iншым, адзначым, што нямецкая фiласофiя найбольш захавала сваю шчыльную сувязь з рэлiгiйным жыццём народу, на падставе чаго вызначыла iндывiдуальныя каштоўнасцi народу, яго iмкненнi i шляхi да неабходнасцi заняць сваё месца ў надындывiдуальным цэлым, сфармавала дух нацыi. Ва ўсiм гэтым адчуваецца дух Канта, Фiхтэ і Гердэра. Iх iдэi аб каштоўнасці нацыянальнага характару, самабытнасці кожнай нацыі і яе прызначэння ў гісторыі, а таксама патрэбе нацыянальнага адраджэння зрабілі вялікі ўплыў на працэс фармавання еўрапейскіх нацыяў. Іх ідэі духоўнасцi i маральна апраўданай творчай iндывiдуальнай актыўнасцi народу, што спрыяе самаарганiзацыi нацыянальнага руху, дае пачуццё сiлы i творчага аптымiзму, леглi ў аснову пошукаў беларускага шляху ў працах Iгната Абдзiраловiча [Абдзіраловіч Ігнат. Адвечным шляхам: Дасьледзіны беларускага сьветапогляду. – Мн., 1993. – 44 с] і Сулiмы [Сулима. Сим победиши!.. Очерк критического оптимизма // Неман. – 1992. – № 1]. Так, вызначэнне Сулiмы: «Гэты жыццёвы аптымiзм, чаму павiнна вучыць таксама кожная сапраўдная Царква, з’яўляецца глыбiннай бiялагiчнай асновай рэлiгii, без якой не можа жыць нi адзiн народ» [Тамсама. – С. 160], пацвярджаецца прынцыпамi хрысцiянскай маралi, а менавiта: безнадзейнасць на збаўленне, альбо роспач, з’яўляецца грэхам супраць Святога Духа, а руплiвасць у добрым – хрысцiянскай цнотай [Божым шляхам. Малітоўнік для беларусаў. – Рым, 1946. – С.34-35]. Гэта можа быць адным з шляхоў, якi вядзе да ўратавання не толькi пэўнага iндывiдуума, але i цэлага народу.
Пераканаўчыя факты ў апраўданнi нацыянальнага знаходзiм у працах рускiх рэлiгійных фiлосафаў. Падрабязны разгляд гэтай праблемы не з’яўляецца нашай мэтай, таму абмяжуемся некаторымi цытатамi. Так, напрыклад, І.Iльiн пiсаў: «Кожны народ мае нацыянальны iнстынкт, дадзены яму ад прыроды (а г.зн. – i ад Бога) i дары Духа, атрыманыя ад Творцы ўсiх. У кожнага народу iнстынкт i дух жывуць па-свойму i ствараюць каштоўную адметнасць. Адметнасць кожнага народу ў яго буднях i святах, характары, менталiтэце, культуры. Кожны народ разумее па-свойму зямны i незямны свет – «усякая нацыянальная адметнасць па-свойму выяўляе дух Божы i па-свойму славiць Госпада. І ў гэтым мностве відаў – ужо пяецца і ўзносіцца хвала Творцу» [Ильин Иван. Наши задачи. О русском национализме // Ильин Иван. Что сулит миру расчленение России. – М., 1992. – С.43; Ільін І. Аб хрысціянскім нацыяналізме // Царкоўнае слова. – 1993. – № 2-5]. «У кожнага народу сваё служэнне, сваё пакліканне і свая місія ў Царстве Божым. Другой развязкі не можа быць з пункту гледжання рэлігіі ўніверсальнай…» [Трубецкой Е.Н. Старый и новый национальный мессионизм // Русская идея. – М., 1992. – С.251].
Адной з найбольш важных і істотных нацыянальных рысаў у фармаваннi нацыi з’яўляецца лiнгвiстычная адметнасць, альбо шматмоўнасць, якая фактычна была ўзаконена ў дзень зыходжання Святога Духа на апосталаў.
Я.М.Трубяцкой пісаў, што апосталам усе народы былі аднолькава блізкія, і ў гэты Дзень галоўнае нацыянальнае адрозненне – мова атрымала пацвярджэнне і святасць. «Той, хто сцвярджае, што мовы павінны не злучаць людзей у Хрысце, а падзяляць Хрыста на мноства асобных з’яваў згодна нацыянальнасцям, відавочна падмяняе пяцідзясятніцу вавілонскім стаўпатварэннем» [Тамсама. – С. 253-254].
«Шматмоўнасць народжанай Царквы, – сцвярджаў рускі рэлiгiйны фiлосаф Г.П.Фядотаў, – нясе ў сабе апраўданне i асэнсаванне прыроднамоўнай шматвобразнасці свету… Мова з’яўляецца імем нацыі, яе асаблівага духоўна-кроўнага адзінства, што стварае сваю культуру, інакш кажучы, царства ідэальных каштоўнасцяў. Гэты дар ёсць багаслаўленне саміх моваў як Анёлаў, якія славяць Бога» [Федотов Г.П. О святости, интеллігенции и большевизме. – Избр. ст. – СПб., 1994. – С.33-34].
Рэлігійным сэнсам прасякнута і такая вельмі спрэчная і неадназначная на першы погляд з’ява, як нацыяналізм. У гэтым выпадку гутарка ідзе пра хрысціянскі нацыяналізм, нацыяналізм, які не мае нічога агульнага з шавінізмам, касмапалітызмам, фашызмам альбо нацыянальным эгаізмам, пра які пісаў У.Салаўеў: «Хрысціянская ісціна сцвярджае нязменнае існаванне нацыяў і правоў нацыянальнасці, але асуджае ў той жа час нацыяналізм, які ўяўляе для народу тое самае, што эгаізм для індывіда: дурны прынцып, які імкнецца ізаляваць асобную істоту пераўтварэннем розніцы ў падзел, а падзел у антаганізм» [Соловьёв Владимир. Русская идея // Соловьёв Владимир. О христианском едистве. – М., 1994. – С.169].
Сапраўдны нацыяналізм прасякнуты хрысціянскай, царкоўнай свядомасцю. Згодна з І.Ільіным, гэта ўпэўненае і гарачае пачуццё, праўдзівае ў існасці і каштоўнае ў творчым сэнсе… [Ільін І. Аб хрысціянскім нацыяналізме // Царкоўнае слова. – 1993. – № 4. – С.6]. Такі нацыяналізм працуе на нацыю, бо ён вядзе да роўнасці ўсіх перад Богам, але разам з тым патрабуе і намаганняў нацыі за гэтае высокае права – быць роўнымі з іншымі. Так, як кожная асоба мае сваю індывідуальнасць, – «гэта індывідуальнасць усяго народу і творчая любоў да гэтай індывідуальнасці. А індывідуальнасць – гэта асаблівы дар, які ўкладзены Богам у кожную асобу» [Клепинин Н.А. Мысли о религиозном смысле национализма // Путь [Орган русской религиозной мысли]. – Париж, 1927. — № 26; Путь. – М., 1992. – Кн.1. – С.705]. Дар гэты рэалізуецца ў стваральнай працы нацыі, у яе прызначэнні, альбо ў пошуках «таго адзінага, што Бог думае пра нацыю».
«Кожны народ пакліканы для таго, каб прыняць сваю прыродную і гістарычную «дадзенасць» і духоўна прапрацаваць яе, перамагчы, адухатварыць яе па-свойму, будучы ў сваім, своеасаблівым нацыянальна-творчым акце. Гэта яго неад’емнае, натуральнае, святое права, і ў той жа час гэта яго гістарычны, агульначалавечы і, што самае галоўнае, рэлігійны абавязак. Ён не мае духоўнага права адмовіцца ад гэтага абавязку і ад гэтага паклікання. А раз адмовіўшыся, – ён духоўна разложыцца і загіне: ён гістарычна зыдзе з вобліку зямлі» [Ильин И.А. Путь духовного обновления // Ильин И.А. Путь к очевидности. – М., 1993. – С.232-233]. Дзякуючы рэлігійнаму сэнсу свайго абавязку паўстала некалі Масковія («Масква – Трэці Рым…»; як заўважыў В.Ластоўскі, «руская» вера была галоўнай спружынай, якая паслужыла да ўтварэньня Расійскай імперыі [Ластоўскі Вацлаў. Што спрыяе разросту і ўпадку народаў і дзяржаваў. – Выбр. тв. – Мінск,1997. – С.397]), Польшча, дзе нацыянальная ідэя непарыўная з рэлігійнай (Польшча як фарпост Рыма-Каталіцтва на сумежжы Усходу і Захаду) і іншыя народы і дзяржавы. «Не было ў гісторыі выпадку, каб утварыў трывалую дзяржаву народ, каторы па сваёй істоце з’яўляецца нечым пераходным, неакрэсленым, у каторага няма выразных рысак, якія адрозніваюць яго ад другіх, падобных яму народаў» [Тамсама. – С.396].
Праваслаўны святар, протаіерэй Уладзіслаў Свешнікаў у антынацыянальнай дзейнасці бачыць прычыны крызісу і дэградацыі ў палітычным, эканамічным, і наогул, грамадскім жыцці. Такая палітыка, на яго думку, з’яўляецца палітыканствам, галоўны матыў якой – барацьба за ўладу, дзе ідзе спекуляцыя на народных пачуццях і на пачуццях праўды, што робіць народ абыякавым да вырашэння свайго лёсу. Яшчэ большую пагрозу выклікае антынацыяналізм у духоўна-маральным жыцці народу і дзяржавы, бо адсутнасць рэлігійна-хрысціянскіх асноў нацыянальнага досведу прыводзіць да пакланення пустому і ўродліваму характару масавай культуры, да неразумення сапраўднай каштоўнасці чалавечай асобы і чалавечага жыцця, да бессэнсоўнасці, бездухоўнасці і амаральнасці, што з’яўляецца прычынай розных праяваў зла [Свешников Владислав. Заметки о национализме подлинном и мнимом. – Москва, 1995. – С. 17-67].
Вось чаму адмаўляць народу ў яго законным праве на сваю мову, гісторыю, культуру і нават «адмаўленне нацыяналізму ёсць у канчатковым выніку адмаўленне рэлігійнага сэнсу зямных каштоўнасцяў (казанні хрысціянства, царкоўнае будаўніцтва, пазнанне слова Божага)» [Клепинин Н.А. Мысль о религиозном смысле национализма // Путь. – М., 1992. – Кн. 1. – С. 701]. «І ва ўсіх гэтых выпадках можна ўбачыць нейкі маральны дэфект, – пісаў пр. У.Свешнікаў. – Людзі антынацыянальных поглядаў з нагоды гэтага дэфекту вольна ці нявольна, свядома ці несвядома з’яўляюцца разбуральнікамі, нават тады, калі яны шчыра перапоўненыя імкненнямі да стваральнай працы. Але такая праца немагчымая там, дзе ігнаруецца адзін з найважнейшых стваральных прынцыпаў» [Свешников Владислав. Цыт. тв. – С.15]. Гэтымі стваральнымі прынцыпамі з’яўляюцца прынцыпы хрысціянскай маралі: 1) «Любі Госпада Бога твайго ўсім сэрцам тваім, усёю сілаю тваёю і ўсімі думкамі тваімі»; 2) «Любі бліжняга твайго, як самога сябе». Бо немагчыма прыйсці да Бога, калі не прызнаеш і не любіш тое, што было створана з яго волі.
У нікуды можа прывесці і чужая каляіна, шлях, пракладзены на падмененых духоўных каштоўнасцях. А.Хамякоў папярэджваў: «Грамадства, якое па-за сабой шукае сілы для самазахавання, ужо знаходзіцца ў становішчы хваравiтым» [Хомяков А.С. О старом и новом // Русская идея. – М., 1992. – С.62]. I кожны народ павінен помніць прытчу аб талентах (Мацв. 25:14-30) і шукаць свой шлях, сваё пакліканне, альбо боскае прызначэнне. «Бясконцы эклектызм, які пераймае з чужога голасу і сабе на загубу прысвойвае чужыя подзьвігі. Народ, які забываецца аб сваім служэнні, рызыкуе быць рабом, які закапаў у зямлю свой талент», – адзначаў Г.Фядотаў [Федотов Г.П. О святости, интеллигенции и большевизме. – Избр. ст. – СПб., 1994. – С.33-34].
Што можа быць з такім народам? «…А ў таго, хто ня мае, адымецца і тое, што мае; а нягоднага раба выкіньце ў цемру вонкавую: там будзе плач і скрыгат зубоў» (Мацв. 25:29-30).
Такім чынам, мы вызначылі, што нацыянальная ідэя непарыўная з рэлігійным сэнсам і раўназначная ідэі ўратавання нацыі, той адзiнкi ў цэласным, iснаванне якой не супярэчыць бiблейскiм тэкстам, апраўданае хрысцiянскай царквой i дзейнасцю яе прапаведнiкаў, пацверджанае экзагетыкай і рэлiгiйнай фiласофiяй, – усім, што даводзiць існасць нацыянальнай iдэi ў яе пошуках шляхоў боскага прызначэння нацыi. Сапраўдны нацыяналізм, які прасякнуты хрысціянскай царкоўнай свядомасцю і зыходзіць ад яе, не супярэчыць агульначалавечым нормам рэлігійнага ўсеадзінства, з’яўляецца натхняльным і творчым сродкам у праяўленні індывідуальных каштоўнасцяў кожнай нацыі, пошукаў сваёй нацыянальнай ідэі, альбо свайго прызначэння, свайго рэлігійна-гістарычнага абавязку, альбо сэнсу ў Сусвеце.
Гэта добра разумелі дзеячы беларускага нацыянальнага адраджэння Францішак Багушэвіч, Браніслаў Эпімах-Шыпіла, Іван і Антон Луцкевічы, Вацлаў Ластоўскі, Вацлаў Іваноўскі, Аляксандр Уласаў, Уладзімір Самойла, Максім Багдановіч, Янка Купала і тысячы іншых свядомых беларусаў, дзеячаў нацыянальнай культуры, навукі, палітыкі. Разумелі гэта і беларускія каталіцкія святары.
Ад рэдакцыі:
на час напісаньня артыкула Анка Трацяк – выкладчык кафедры беларускай культуры Гродзенскага дзяржаўнага універсітэта імя Янкі Купалы, сябра ТБМ (Гародня). Яго праца з’яўляецца працягам даследавання тэмы, распачатай доктарам філасофіі Ул. Конанам: «О белорусской идее» («Нёман», 1993, №3), «Вера и нация: христианство в судьбе белорусов» («Нёман», 1994, №5); А. Астапенкам: «Хрысціянства і нацыянальная ідэя». Мн., 1998; Я.Трацяком: «Рэлігійны сэнс нацыянальнага» («Полымя», 1998, № 9).
