Гэтым тэкстам Анатоля Астапенкі мы працягваем прэзентацыю раздзела «Багацце рэлігійнай разнастайнасці» матэрыялаў канферэнцыі «БЕЛАРУСКАЯ НАЦЫЯНАЛЬНАЯ ІДЭЯ» (Гародня, 18-19 красавіка 1999 г.).
Рэдакцыя.
1. Уступ
Калі заходзіць гаворка аб беларускай нацыянальнай рэлігіі, то часцей за ўсё ўзгадваецца унія, ці грэка-каталіцызм. Іншы раз прыводзяць прыклад каталіцкага касцёла, дзе праходзіць імша на беларускай мове. І вельмі нямногія скажуць, што да нацыянальнай беларускай канфесіі трэба было б аднесці праваслаўе. А між тым пры прыняцці нашымі продкамі хрысціянства менавіта праваслаўны варыянт хрысціянства першым з’явіўся на беларускіх землях. Мала таго, праваслаўе было дамінавальнай канфесіяй на Беларусі больш за 500 гадоў – з часу прыняцця яго ў 988 годзе да Брэсцкай уніі 1596 года. У наш час праваслаўе звязваюць галоўным чынам з Расіяй, быццам бы ў свеце і не існуюць іншыя варыянты гэтай канфесіі. І было б вельмі няправільным і ненавуковым, калі мы абышлі беларускае праваслаўе як нацыянальную рэлігію ў мінулым і будучым Беларусі.
Гісторыя эвалюцыі рэлігіі на Беларусі нечым нагадвае гісторыю паняцця “Русь”. Вядома, што першапачаткова гэты тэрмін адпавядаваў землям, што аб’ядноўваліся вакол Кіева (цяпер Украіна) і Полацка (цяпер Беларусь). Жыхары Полацкага княства зваліся русінамі, русамі. Потым, у часы Вялікага княства Літоўскага, нашыя продкі атрымалі назву “ліцвіны” і толькі ў ХІХ – ХХ стагоддзях за імі замацавалася цяперашняя назва — “беларусы”. Назва ж “Русь” засталася толькі за Маскоўскім княствам.
У рэлігійным жыцці Беларусі атрымалася так, што пасля Брэсцкай уніі ВКЛ з Рэччу Паспалітай цэнтар праваслаўя з Вільні, Наваградка і Кіева перамясціўся ў Маскву, якая паступова прыбрала да сабе ўсе функцыі ўсходняга асяродку праваслаўя. Але не трэба забывацца і на тое, што нават у часы суіснавання ВКЛ з Рэччу Паспалітай і існавання пад Расійскай акупацыяй беларускае праваслаўе жыло і заўсёды несла нацыянальную адметнасць. Яно існуе як у тысячагадовых царкоўных традыцыях, так і ўсамой ментальнасці беларусаў.
2. Гістарычны падзел хрысціянства
Як вядома, з 1054 года хрысціянства падзялілася на дзве плыні: усходнюю – з цэнтрам у Канстанцінопалі і заходнюю – з цэнтрам у Рыме. Традыцыйна Заходнюю царкву называюць каталіцызмам, а Усходнюю – праваслаўем. Паходжанне гэтых слоў наступнае. “Каталіцызм” (па-грэцку katolikоs – кафалічнасць) азначае “усяленскасць”, “саборнасць” і гістарычна гэтая назва замацавалася за Заходняй царквой. “Праваслаўны” даслоўна па-славянску азначае: “які правільна славіць”; тым самым падкрэсліваецца выключнаць, адзінкавасць царквы. У англійскай мове “праваслаўны” – гэта “артадаксальны” (orthodox). Гэтая назва падкрэслівае старажытнасць, класічнасць і нязменнасць праваслаўнай царквы ад апостальскіх часоў да нашага часу. Асновай, стрыжнем праваслаўнай царквы з’яўляецца Сімвал Веры, які быў сфармуляваны на сямі Усяленскіх Саборах у І-м тысячагоддзі пасля Ражства Хрыстовага. Паняцце саборнасці – гэта адзін з галоўных пастулатаў Сімвала Веры, і таму праваслаўную царкву таксама можна называць кафалічнай, ці каталіцкай.
Такім чынам, назвы “каталіцызм” і “праваслаўе” нясуць фактычна тоесны сэнс. І вызнаюць АМАЛЬ адзін і той жа Сімвал Веры. Я не выпадкова падкрэсліў слова “амаль”, бо гэтае “амаль” вельмі істотнае, хаця недасведчанаму чалавеку яно можа здацца зусім неістотным. Гаворка ідзе пра восьмы складнік Сімвала Веры. У праваслаўным тэксце ён гучыць так: “Верую ў Духа Святога, Госпада жыццятворчага, Які ад Айца зыходзіць”. У каталікоў жа тут маецца невялікая папраўка: “Які ад Айца і Сына зыходзіць”. Вось і ўсё! Толькі невялікі дадатак – так званы філіёквэ (лац. – filioquе) – “і Сына”. Астатнія дзесяць складнікаў, і ў праваслаўных і ў каталікоў аднолькавыя. Аднак гэтая маленькая папраўка да Сімвала Веры, зробленая Заходняй царквой, і стала прычынай расколу хрысціянства на дзве Царквы – прынамсі ў эклезіялогіі. З пункту гледжання праваслаўнага багаслоўя догмат аб зыходжанні Духа Святога не толькі ад Айца, але і Сына прыніжае годнасць Святога Духа і выстаўляе фактычна каталікоў духаборцамі.
Я не буду заглыбляцца ў багаслоўскія тонкасці і скажу толькі, што догмат аб філіёквэ з’яўляецца галоўным стрыжнем непаразумення паміж праваслаўнымі і каталікамі да нашага часу.
Другім важным адрозненнем паміж Усходняй і Заходняй цэрквамі з’яўляецца тэзіс аб непагрэшнасці рымскага папы і наданне каталікамі яму тытула намесніка Хрыста на Зямлі. Увядзенне гэтага пастулату ў практыку рымскага касцёлу прывяло да дадатковых новаўвядзенняў і ў практычную, абрадавую частку іх веравызнання. Адным з вынікаў неабмежаванай улады рымскага папы з’явілася знішчэнне самастойнасці нацыянальных цэркваў. Гэтая з’ява захавалася да нашага часу: усе каталіцкія структуры ва ўсіх краінах маюць аднаго вярхоўнага кіраўніка, аўтарытэта – папу рымскага. Іншымі словамі, касцёлу не ўласцівая аўтакефалія – незалежнасць царкоўных арганізацый краіны ад царквы іншай краіны.
У праваслаўнай царкве гэта не так. У галаве яе знаходзіцца толькі адзін вярхоўны ўладар – Іісус Хрыстос. Толькі яму падпарадкоўваюцца ўсе праваслаўныя арганізацыі. Незалежных, аўтакефальных цэркваў у цяперашні час маецца 15.
Ёсць яшчэ некалькі адрозненняў каталіцызму ад праваслаўя, менш істотных. Гэта сістэма індульгенцый (адпушчэння грахоў), уласцівая толькі касцёлу, асаблівасці каталіцкага абраду еўхарыстыі (прычашчэнне на праснаках – бясквасным хлебе) і іншыя.
Такім чынам, дзве старажытныя хрысціянскія канфесіі на працягу стагоддзяў існавалі побач адна з другой, кожная з якіх захавала свой твар да нашага часу. Прычым не толькі з памятнага 1054 года пачалося гэтае незалежнае існаванне, а нашмат раней. Заходняя царква з цэнтрам у Рыме і Усходняя царква з цэнтрам у Канстанцінопалі пачалі сваё суперніцтва за лідарства яшчэ ў эпоху Усяленскіх Сабораў (з ІV ст.). З цягам часу ў кожнай з хрысціянскіх цэркваў склаліся свае традыцыі, свае абрады і свой парадак богаслужэння. І таму галоўнай праблемай ва ўсіх спробах аб’яднання, “прымірэння” католікаў з праваслаўнымі з’явіўся менавіта абрадавы бок. Эклесіялагічныя тэарэтычныя праблемы былі мала зразумелымі простаму народу, і іх можна было неяк уладкаваць. Але вось абрадавы, літургічны бок праблемы было вырашыць не так проста, калі не сказаць немагчыма.
Аб’яднаўчы ўніяцкі рух пачаўся, як гаварылася вышэй, з самага моманту раздзялення цэркваў. Але немагчымасць прыняцця тым ці іншым бокам абрадавых традыцый, уласцівых набажэнству кожнай з цэркваў, прывяла да наступнага кампрамісу: унія была ўведзена як палітычнае дзеянне. На Брэсцкім Саборы 1596 года – у адрозненне ад шматлікіх ранейшых няўдалых спроб – быў урэшце падпісаны акт уніі. Фармулёўка уніі папярэдне была распрацавана і падпісана ў 1595 г. у Рыме епіскапамі Кірылам Цярлецкім і Ігнаціем Пацеем. Прычым імі было падпісана чыста каталіцкае вызнанне веры (прыняты дадатак філіёквэ і прызнана верхавенства рымскага папы). За праваслаўнымі, якія далучаліся да уніі, засталася магчымасць праводзіць набажэнства паводле ўсходняга абраду. Аднак, як паказала гісторыя, з часам гэты абрад усё больш набліжаўся да чыста каталіцкага, і ў наш час абрад цяперашніх уніятаў мала падобны да праваслаўнага.
Прыняцце Брэсцкай уніі было вялікай перамогай каталіцызму над праваслаўем пасля шасці стагоддзяў безупыннай барацьбы паміж імі. І ў гонар гэтай падзеі, на радасцях папа рымскі Клімент ІІІ нават выпусціў памятны медаль, на адным баку якога быў ён сам, а на другім баку таксама ён, а перад ім на каленях “русін” (цяпер – беларус) і надпіс: “Ruthenis receptis” – “На прыняцце русінаў” [гл. Гардун С. Брэсцкая унія як царкоўна-гістарычная трагедыя беларускага народа // Материалы научно-богословской конференции. – Брест, 1996; Пакуцевіч В. Берасцейская унія.- Чыкага, 1971 ].
Нягледзячы на наяўнасць гэтага сумнага факта ў нашай гісторыі, апошнім часам настойліва прапагандаваўся тэзіс аб вялікім укладзе уніі ў беларускую культуру і ўяўленне аб уніі як захавальніцы беларускай мовы. Мякка кажучы, гэта не зусім так, і ніжэй мы разгледзім асноўныя аспекты праблемы.
3. Царкоўная унія ў Беларусі і нацыянальная культура
Ці з’яўляецца унія носьбітам нацыянальнай культуры? А менавіта гэтае меркаванне часта распаўсюджваецца ў розных выданнях, гучыць на розных канферэнцыях і сустрэчах. Таму неабходнасць дэталёвага высвятлення гэтага пытання – задача надзённая і неабходная. Яно шчыльна звязанае з палітыкай і ў не малой ступені абумоўлена палітычнай пазіцыяй кожнага ўдзельніка дыскусіі на гэтую тэму.
Канкрэтызуючы назву загалоўка гэтага раздзела, сфармулюем прадмет нашай дыскусіі ў форме наступнага пытання: “Наколькі можна лічыць правільным сцвярджэнне аб тым, што ўніяцкая вера для беларусаў ёсць нацыянальная вера?» І яшчэ. Ці было ўніяцтва лагічным вынікам эвалюцыі хрысціянства (яго праваслаўнай і каталіцкай плыняў) на беларускіх землях, так што яно стала з цягам часу новай рэлігіяй беларусаў, іх нацыянальнай верай? Для ўкраінцаў з Галіцыі унія сапраўды зараз найбольш блізкая вера, і яна нясе шмат нацыянальных асаблівасцяў. Для беларусаў гэта далёка не так. І меркаванне аб тым, што унія – гэта нацвера беларусаў, з’яўляецца чарговым міфам гісторыі.
Міф аб заваёве Беларусі этнічнымі літоўцамі (жмуддзю) і аб поўнай адсутнасці ў беларусаў дзяржаўнасці ствараўся на працягу ўсяго ХІХ стагоддзя расійскімі гісторыкамі (Тацішчаў, Салаўёў, Пашута і інш.), а ў ХХ стагоддзі — савецкімі гісторыкамі (беларускімі, рускімі і асабліва літоўскімі). Гэты міф быў бліскуча разбіты выдатным вучоным Міколам Ермаловічам.
Цяпер аб наваяўленым міфе. Міф аб уніі як нацыянальнай веры беларусаў створаны галоўным чынам у каталіцкім асяроддзі. Прычым як польскіх вучоных, так і беларускіх ды украінскіх.
Супрацьстаянне экспансіі рускай праваслаўнай царквы на заходнія землі ў ХІХ стагоддзі прыняло ў выніку выгляд не зусім натуральны. Гэты супраціў у некаторых месцах набыў нават характар поўнага адмаўлення праваслаўя і прыняцце не ўласцівай ментальнасці беларусаў чужой веры – каталіцызму, у які часта пераходзілі і беларусы-ўніяты. Таму на Беларусі і з’явілася вялікая колькасць палякаў, якія паступова ўтварыліся з беларусаў-каталікоў.
Калі праваслаўнае XVI стагоддзе лічыцца Залатым векам для беларускага народу, часам росквіту як нашае культуры, так і навукі ды рамёстваў, то ўжо з ХVІІ стагоддзя (з прыходам уніі) пачынаецца заняпад беларускай культуры. Менавіта пасля уніі 1596 г. пачынаецца агульны крызіс у BКJI. З гэтых часоў пачынаецца польскі ўплыў на ўсе сферы жыцця. Кожны здадзены праваслаўнай царквой фарпост, кожны прыход ці царква, здадзеная на карысць уніі, вялі да ўзмацнення пальшчызны ў беларускім асяроддзі. Ды і не магло гэта быць інакш, таму што падпарадкаванне праваслаўных абшчын чужой уладзе папы рымскага дзейнічала толькі на карысць каталіцызму і ўзмацняла яго ўплыў на нашых землях. Унія была сапраўдным мастом да апалячвання беларусаў. В.Пакуцевіч у кнізе “Берасцейская унія” піша: “З пачаткам ХІХ ст. без ніякага прымусу афіцыйных маскоўскіх уладаў польская мова стала пануючай у каталіцкай царкве абодвух абрадаў” (г.зн. каталіцкай і грэка-каталіцкай цэрквах. – аўт.). Але і не толькі мова казанняў мянялася, мяняўся таксама абрадавы бок службы. І калі на Украіне уніяцтва захавала першапачатковыя ўсходнія асаблівасці, характэрныя для праваслаўнай царквы, то на Бeлapуcі яна эвалюцыянавала ў заходнім кірунку і амаль злілася з каталіцкім касцёлам.
Вось як слушна напісаў пра становішча з беларускай мовай у ВКЛ падчас самага росквіту уніі айцец Сергій Гардун: «Роўна праз 100 год пасля заключэння Брэсцкай уніі, у 1696-1697 гадах, беларуская мова была выкінутая з афіцыйнага ўжытку і заменена польскай. Вось вынік стогадовага панавання уніі! Пропаведзі, справаводства, выкладанне ў царкоўных школах – усё гэта вялося уніятамі па-польску. Беларуская мова перастала існаваць як мова літаратурная».
І а.Гардун, і іншыя даследчыкі адзначаюць, што за перыяд панавання уніі (1596 – 1839 гг.) уніяты не пераклалі на беларускаую мову ніводнага богаслужэбнага чыну і ніводнай кнігі. За гэты час не адбылося ніводнага богаслужэння на беларускай мове. Што, гэтым трэба ганарыцца паборнікам сучаснай уніі?
Я б дадаў больш: калі гаварыць аб укладзе уніі ў развіццё культуры беларускага народу, то ён быў толькі адмоўным. Унія была хутчэй антынацыянальнай рэлігіяй. І сапраўды, усяго крок заставаўся, каб з беларусаў зрабіць палякаў. У перыяд ад першага падзелу Рэчы Паспалітай да 1839 г. ад праваслаўя і уніі адышло да каталіцызму 2 млн. беларусаў, якія пасля 1839 г. былі аўтаматычна запісаныя палякамі.
Але і ў наш час на тэрыторыі сучаснай Польшчы стаіць аналагічная праблема: беларусы Беласточчыны захоўваюць сваю этнічную ідэнтычнасць дзякуючы толькі аднаму чынніку – праваслаўнаму веравызнанню. Тыя ж беларусы – а іх некалькі соцень тысяч, – якія прынялі каталіцызм, ужо фактычна не адрозніваюцца ад палякаў. Яны размаўляюць па-польску, лічаць сябе палякамі і нават у пашпарце запісваюцца палякамі. Большасць з іх не вызнаюць сябе беларусамі і хаваюць сваё беларускае паходжанне, каб выглядаць цалкам «польскімі панамі». Аб гэтай набалелай праблеме гаварылася нядаўна на ІІ з’ездзе беларусаў Балтыі ў Вільні, які праходзіў 25-26 ліпеня 1998 г. Каардынатар Беларускага дэмакратычнага аб’яднання (БДА) беларусаў у Польшчы Пятро Юшчук адзначыў, што калі не ўдзяліць праблеме беларусаў-каталікоў Беласточчыны дастатковай увагі, то мы хутка згубім гэтых беларусаў назаўсёды.
Пачынаючы з Крэўскай уніі, на Беларусі з’яўляюцца каталікі. Але спачатку гэта былі асобныя выпадкі. Масавы пераход у каталіцызм пачаўся з канца ХVI стагоддзя. Праваслаўныя пачалі прымаць каталіцызм і унію. Вось тады і з’явілася на Беларусі вялікая колькасць каталікоў.
Але ператварэнне праваслаўных у каталікоў было не самым трагічным у тыя часы. Мала таго, нехта можа сказаць: “Што ж тут благога? Можа, уніяцтва (каталіцызм) і правільней, можа, быць каталіком-беларусам і лепей?”
Дык вось, не толькі мянялася вера беларусаў у тыя і пазнейшыя часы. Мянялася і нацыя. Так, беларусы станавіліся палякамі! Пашпартоў тады не было. На землях Беларусі, якія ўваходзілі ў Рэч Паспалітую, на дзяржаўным узроўні выкарыстоўвалася толькі польская мова. І нічога не перашкаджала ўчарашняму беларусу-каталіку сёння стаць палякам. І гэты працэс актыўна пайшоў ужо ў яўнай, дакументальна пацверджанай форме ў канцы ХІХ – пачатку ХХ стагоддзяў. Вось адкуль узялося на Беларусі столькі палякаў! Этнічных палякаў сярод гэтых цяперашніх больш як двух мільёнаў “палякаў” з усяго насельніцтва Беларусі вельмі мала. Калі пачынаўся перапіс, многім па розных прычынах было выгадна запісацца палякам. І смешна зараз назіраць за “польскім адраджэннем” на Беларусі. Стварыўся нават “Саюз палякаў на Беларусі”, большасць з супольнікаў якога не ведае польскай мовы. Але ў многіх гарадах і мястэчках Беларусі адкрываюцца польскія школы і класы. Праз касцёлы бясплатна распаўсюджваецца розная польскамоўная літаратура. І смешна і сумна: беларускіх дзяўчат з Ліды больш прываблівае звацца “крэсавянкамі”, а не беларускамі. Крыжовы паход працягваецца…
Працэс паланізацыі беларусаў ідзе бяскроўна, але далёка не бяскрыўдна. Ён працягвае аслабляць беларускую нацыю, якая за апошнія 100 гадоў колькасна зусім не вырасла, а хутчэй зменшылася. Успомнім, што ў ХVI стагоддзі ВКЛ было і па тэрыторыі, і паводле насельніцтва вялізнай дзяржавай, большай за Маскоўскае царства. І русінаў (беларусаў) было ў ВКЛ больш, чым “маскалёў” у Масковіі.
Я ўжо згадваў праблему каталікоў-беларусаў на Беласточчыне. Гэта ўжо амаль не беларусы, а палякі. Этнічныя беларусы трымаюцца там толькі дзякуючы праваслаўнай царкве, якая з’яўляецца іх нацыянальным асяродкам.
Але з іншага боку, на Беларусі ёсць небяспека пераходу беларусаў у “рускія”. Гэты працэс, менш небяспечны, чымсьці першы – апалячванне беларусаў, але ён таксама мае месца. Русіфікацыя, канешне, ўскосна звязаная з прыналежнасцю беларусаў да праваслаўя, але ў многа большай ступені яна абумоўлена татальнай прапагандай імперскай савецкай сістэмы, вынішчэннем беларускай мовы і наогул “шкурніцкай” палітыкай высокіх дзяржаўных чыноў. Руская праваслаўная царква сёння ёсць на Беларусі, а заўтра яна можа і не быць, саступіўшы месца незалежнай беларускай мітраполіі. Гэта абумоўлена тым, што праваслаўю ўласцівая здольнасць да аўтакефаліі, і на Беларусі яна рана ці позна здзейсніцца.
Трэба адзначыць і наступнае. Нягледзячы на ўсё вышэй згаданае, на ўсю супярэчлівую гісторыю ўніяцтва, былі часы, калі менавіта ўніяты, магчыма, неспадзявана для саміх сябе, аказваліся абаронцамі беларускага народу, яго традыцый і мовы. І гэта было тады, калі існаванне уніі ставілася пад пагрозу знішчэння, а на беларускіх землях ва ўсю моц насаджалася так званая русіфікацыя. Гэта адбывалася эпізадычна ў ХІХ стагоддзі і таксама ў ХХ стагоддзі. І хаця масавага характару ў гэтыя часы уніяцтва не набыло, тыя станоўчыя праявы грэка-каталіцызму на Беларусі нельга не адзначыць.
4. Гістарычныя шляхі і будучыня хрысціянства на Беларусі
Гаворачы аб шляхах хрысціянства на Беларусі, я буду гаварыць у першую чаргу аб праваслаўі, бо менавіта гэтае адгалінаванне хрысціянства з’явілася на нашай зямлі першым – Кіеўская Русь прыняла хрысціянства з Візантыі, якая рэпрэзентавала ў той час Усходнюю царкву і ўжо тады многімі адзнакамі адрознівалася ад Заходняй царквы з цэнтрам у Рыме.
Пасля прыняцця хрышчэння Кіеўскай Руссю ўжо ў 992 годзе была заснавана епіскапская кафедра ў Полацку, з 1114 года вядомая епіскапская кафедра ў Тураве і з 1137 года – у Смаленску. Спачатку беларускія княствы ўваходзілі ў склад Кіеўскай мітраполіі, якая ў сваю чаргу падпарадкоўвалася Канстанцінопальскаму патрыярху. Але ўжо тады гэтае падпарадкаванне было чыста фармальным, бо патрыярх не ўмешваўся ў справы Кіева.
Адзначым, што Полацк яшчэ з Х стагоддзя імкнуўся да незалежнасці ад Кіева, якая пры Усяславе Чарадзею была юрыдычна замацаваная (1097 г.). Падзел хрысціянства на праваслаўе і каталіцызм (1054 г.) не крануў Беларусь, бо ў ёй ад пачатку існавала адзіная Усходняя царква, што прыйшла да нас з Візантыі. Менавіта з тых часоў на беларускіх землях і вядзе сваю гісторыю першая Нацыянальная царква ўсходняга абраду, што атрымала пасля назву праваслаўнай.
У ХІІІ стагоддзі ўтвараецца Вялікае княства Літоўскае з цэнтрам у Наваградку. Вялікія Наваградскія князі, пачынаючы з Міндоўга (1204 – 39 гг.) імкнуліся стварыць самастойную праваслаўную мітраполію, якая і была створана за часы панавання Віценя (1293 – 1315 г.). У 1291 годзе Канстанцінопальскі патрыярх прызначыў мітрапалітам Навагрудскім і ўсяе Русі Феафіла, што з’яўляецца сведчаннем прызнання Візантыяй самастойнасці праваслаўнай царквы ў ВКЛ. Аднак з гэтых жа гадоў пачынаецца і ўзвелічэнне Масквы, якая імкнулася падпарадкаваць сабе Кіеўскіх і Наваградскіх мітрапалітаў. Пры Альгердзе ў 1354 годзе Канстанцінопаль узвёў на мітрапаліта князя Рамана з Наваградка, а на Масковіі ўзвёў незалежнага ад ВКЛ мітрапаліта Аляксея. Гэта была фактычна першая аўтакефальная беларуская мітраполія, афіцыйна прызнаная Візантыяй. Пры Вітаўце (1392 — 1430 гг.) барацьба з Масквой за незалежную мітраполію ўздымаецца на новую ступень. Хаця Канстанцінопаль не падтрымаў кандыдатур спачатку Феадосія, а потым Рыгора Цымблака для высвячэння ў мітрапаліты, у 1415 годзе Цымблак усё ж быў пастаўлены мітрапалітам ВКЛ праз саборны акт сямі беларускіх епархіяў (полацкай, чарнігаўскай, луцкай, уладзімерскай, смаленскай, холмскай і тураўскай) без узгаднення з Візантыяй. На жаль, Рыгор Цымблак хутка памёр, і ранейшая праблема паўстала нанова.
За часы панавання ў ВКЛ князя Свідрыгайлы мітрапалітам усяе Русі Канстацінопальскім патрыярхам быў пастаўлены смалянін Герасім. Прычым яго дзейнасць ахоплівала толькі межы ВКЛ – Масква не падпарадкоўвалася.
З 1458 года мітрапаліты Кіеўскія і ўсяе Русі выбіраліся незалежна ад Маскоўскай царквы, і такім чынам існавалі дзве незалежныя мітраполіі. Першым мітрапалітам Кіеўскім і ўсяе Русі быў Рыгор Баўгарын (1458).
Люблінская унія нанесла вызначальны ўдар па незалежнасці ВКЛ, а Брэсцкая унія 1596 года – па праваслаўнай царкве, якая амаль на два стагоддзі (да трох славутых падзелаў Рэчы Паспалітай 1772, 1793 і 1795 гадоў) трапіла ў становішча царкоўнай папялушкі, аднак вытрывала і адрадзілася, але, на жаль, ужо не ў ранейшым (арганізацыйным) абліччы, а як заходні аддзел Рускай праваслаўнай царквы.
Такім чынам, можна з усёй упэўненасцю гаварыць аб тым, што перыяд ад 980 да 1596 года – гэта час існавання незалежнай праваслаўнай царквы ў ВКЛ, час першай фактычнай аўтакефаліі нашай царквы. Другі перыяд – ад 1596 г. да раздзелаў Рэчы Паспалітай – суіснаванне праваслаўнай царквы разам з каталіцызмам, уніяцтвам і пратэстанцтвам у складзе беларускіх земляў у Рэчы Паспалітай. Гэты час быў вельмі цяжкім для праваслаўя, як і наогул для грамадскага жыцця i развiцця беларускай нацыянальнай культуры, бо дзяржаўнай рэлігіяй у Рэчы Паспалітай быў каталіцызм, а беларуская мова выштурхоўвалася з ужытку. Гэты перыяд, які характарызуецца даследчыкамі як перыяд заняпаду беларускай культуры, адметны распаўсюджаннем рыма-каталіцызму і асабліва ўніяцтва на землях ВКЛ, і ўнёс своеасаблівы заходні элемент у фармаванне ментальнасці беларусаў. Аднак уніяцтва так і не прыжылося на нашых землях, чаму сведчаннем з’яўляецца абвальны пераход уніятаў у праваслаўе пасля анексіі Рэчы Паспалітай Расійскай імперыяй.
Трэці перыяд існавання праваслаўнай царквы на Беларусі пачаўся пасля бальшавіцкага перавароту і зноў звязаны з адраджэннем руху за аўтакефалію царквы. У 1922 годзе на Саборы ў Мінску была ўтворана Беларуская аўтакефальная праваслаўная царква (БАПЦ). Яна праіснавала да 1932 года ў БССР. Кароткі час потым БАПЦ існавала падчас нямецкай акупацыі. У наш час БАПЦ існуе ў эміграцыі – ЗША, Канадзе і іншых краінах з беларускай дыяспарай.
У самой дзяржаве Беларусь, дзе жыве каля 10 млн. чалавек, у наш час існуе мітраполія Беларускай праваслаўнай царквы (БПЦ), якая падпарадкоўваецца Маскоўскаму патрыярхату Рускай праваслаўнай царквы (РПЦ). Аднак з нядаўняга часу (1989 г.) БПЦ не проста частка РПЦ, а ўяўляе сабой экзархат — аб’яднанне некалькіх епархій (на Беларусі іх 10), якія маюць пэўную самастойнасць. Такім чынам, і ў наш складаны час Беларуская праваслаўная царква стаіць на шляху да аўтакефаліі, аднак з упэўненасцю можна сказаць, што магчымая яна – аўтакефалія – толькі пры ўмове поўнай дзяржаўнай незалежнасці Беларусі ад Масквы.
Нягледзячы на поўную трагізму 1000-гадовую гісторыю Беларускай праваслаўнай царквы, якая то дасягала поўнай самастойнасці (у часы ВКЛ), то была амаль далучанай да Рыму праз масавы пераход да ўніяцтва, то злучалася з Рускай праваслаўнай царквой пасля ліквідацыі Рэчы Паспалітай, то была амаль знішчаная бальшавікамі за 75 гадоў іх панавання ў СССР, — нашае беларускае праваслаўе жыве. Прычым гэтай багатай гісторыі нашага праваслаўя, безумоўна, уласцівы і свой нацыянальны характар, які адлюстраваўся ў фармаванні беларускай культуры наогул. Дастаткова прывесці прыклады вядомай усяму свету беларускай школы дойлідства, беларускага іканапісу ці ўспомніць беларускія канты – выдатныя велікодныя, калядныя, іншыя песенныя спевы. Вялікі ўклад у царкоўную музыку зрабілі выдатныя беларускія кампазітары Равенскі, Куліковіч і іншыя.
Царкоўнае ўнутранае жыццё характарызуецца вялікай пашанай да тых, хто самаахвярна працаваў на карысць Веры, мог аддаць і аддаваў сваё жыццё за яе. Такія людзі ўзводзіліся ў ранг Святых. Шмат з іх было кананізавана і Беларускай праваслаўнай царквой. Зусім нядаўна, у 1984 годе, з добраславення патрыярха Маскоўскага Пімена было ўсталявана святкаванне Сабора беларускіх Святых. Свята гэтае адзначаецца ў трэцюю нядзелю па Пяцідзясятніцы. Сабор беларускіх Святых уключае ў сябе каля 15 асоб – праваслаўных хрысціян, якія жылі ў розныя часы з ХІІ стагоддзя (свяціцель Міна) да ХVІІІ стагоддзя (свяціцель Георгій Каніскі) і за свае заслугі перад царквой і перад беларускім народам былі кананізаваныя.
Зробім цяпер агульную выснову. Калі раней мы гаварылі пра саборнасць Хрыстовай Царквы -праваслаўнай і каталіцкай, якая мае ўжо тысячагадовую гісторыю, то ў нашую эпоху – эпоху нацыянальнага монатэізму [Астапенка А. Хрысціянства і нацыянальная ідэя.- Менск, 1998], ёсць усе падставы гаварыць аб саборнасці нацыянальных цэркваў. Руская праваслаўная царква ўжо даўно сфармавалася ў саборным выглядзе і вельмі асцярожна ставіцца да ўсялякіх адхіленняў ад яе канонаў. У святле вышэйзгаданага Беларуская праваслаўная царква мае таксама ўсе падставы сфармавацца ў нацыянальную саборную царкву, і гэты працэс актыўна ідзе. З беларускім варыянтам саборнага каталіцызму справа складанейшая, бо гэтая канфесія не прадугледжвае аўтакефаліі, а ў саміх догматах прызнаецца верхавенства папы рымскага.
Яшчэ адно важнае пытанне рэлігійнага жыцця Беларусі паўстае ў сувязі з наяўнай ў нас шматканфесійнасцю. Гэта пытанне аб экуменізме Хрысціянскіх Цэркваў, і найперш экуменізме праваслаўных і каталіцкіх плыняў як найбольш старажытных, артадаксальных і саборных канфесій. Шмат высілкаў прыклаў на вырашэнне праблемы экуменізму праваслаўя і каталіцызму ў агульнасусветным маштабе ўжо згаданы намі рускі філосаф У.Салаўёў. Ён свята верыў у будучую адзіную хрысціянскую рэлігію, створаную шляхам аб’яднання каталіцызму і праваслаўя. Але ў сапраўднасці атрымалася ўсё не так, дакладней ніякага экуменізму не атрымалася. А сам вучоны стаў для праваслаўных ерэтыком, а для каталікоў застаўся чужынцам, бо з хрышчэння быў праваслаўным.
На нашу думку, такі вынік не выпадковы. За многія гады незалежнага існавання надта рознымі сталі як унутраныя асаблівасці каталіцызму і праваслаўя, так і знешнія абрады ды традыцыі. І для Беларусі на сучасным этапе – этапе кволага, нясмелага адраджэння хрысціянства пасля бальшавіцкага генацыду – пытанне аб экуменізме з’яўляецца заўчасным, калі наогул магчымым.
Апошняе сцверджанне вымагае больш дэталёвага аналізу. Чаму ж немагчымы экуменізм – аб’яднанне каталіцызму з праваслаўем? Мы ўжо адзначылі галоўную прычыну – вялікую розніцу паміж нацыянальнымі характарамі Усходу і Захаду. Гэта абсалютна розныя менталітэты – рацыяналізм ды прагматызм Захаду і рамантызм ды ідэалізм Усходу.
Становішча Беларусі ў гэтым кантэксце самае трагічнае. Яна ляжыць на мяжы дзвюх культур і дзвюх рэлігій – каталіцызму і праваслаўя. Я свядома не кранаю пратэстанцтва, бо яно не адлюстроўвае нацыянальнай ментальнасці, той асаблівасці, што фармуецца стагоддзямі. Пратэстантызм, нягледзячы на ўсе фактары, што нітуюць яго з народам, – інтэрнацыянальная рэлігія. Гэта рэлігія прагматычных людзей, такіх людзей – найперш са сферы бізнесу, – якія ёсць у асяроддзі любой нацыі. І нездарма найбольш распаўсюджана пратэстанцтва ў ЗША – дзяржаве, якая не мае векавых нацыянальных традыцый.
Дык што ж з атрымалася з беларусамі? Менавіта падзел нашага народу на каталікоў і праваслаўных у XVI стагоддзі стаў прычынай заняпаду ВКЛ. Нашу старажытную дзяржаву – ВКЛ разрывалі дзве процілеглыя сілы прыцягнення: адна – на Захад, другая – на Усход. Гэтая акалічнасць існуе і ў наш час. Зноў пачынаецца адраджэнне уніі, – хаця акрамя выкарыстання беларускай мовы ад “усходняга абраду” ў уніяцкім богаслужэнні нічога не засталося. Аднак, у адрозненне ад часоў ВКЛ, зараз уніятам нічога “не свеціць”, бо яны непатрэбныя ні Рыму, ні Маскве і прыносяць ім толькі лішні клопат. Адраджэнне каталіцкага касцёлу мае многа больш перспектыў не толькі ў параўнанні з грэка-каталікамі, але і Беларускай праваслаўнай царквой, якая хаця і падпарадкоўваецца РПЦ, аднак не атрымлівае аніякай дапамогі ад Масквы. Магчыма, гэтая з’ява тлумачыцца адвечным імкненнем каталіцызму да экспансіі і заможнасці Рымскага касцёлу. Тым не менш, нягледзячы на занядбанае становішча праваслаўя на Беларусі, сам дух праваслаўя трывала жыве сярод 70% беларусаў і пераважае нават у Заходняй Беларусі.
Страшную, знішчальную для духоўнасці беларусаў місію па-ранейшаму нясе атэізм. Яго існаванне зараз стала вельмі небяспечным у сувязі з адменай забароны на рэлігію і нават нейкую “моду” на яе. Цэлая катэгорыя людзей, карыстаючыся рэлігійнымі прыхільнасцямі іншых людзей, спекулююць на гэтым, каб мець сваю карысць. Такія людзі, як флюгеры, мяняюць свае погляды, могуць існаваць і ў асяроддзі вернікаў, карыстацца, калі ім трэба, адкрытасцю і даверлівасцю вернікаў, але ў глыбіні душы трымаюць камень за пазухай. Для вернікаў розных канфесій такая катэгорыя грамадзян павінна быць самай непрымальнай. Сапраўдныя вернікі розных канфесій звычайна хутчэй знаходзяць паразуменне паміж сабой, чым з атэістамі. У Германіі, напрыклад, пратэстантаў і каталікоў амаль пароўну, аднак унутраных канфліктаў паміж імі няма, бо паважаюцца рэлігійныя вераванні.
Якая ж будучыня хрысціянства на Беларусі? На нашую думку, шлях Беларусі не ў перацягванні каталікоў у праваслаўныя ці наадварот, не ў стварэнні уніі, не ў імпарце пратэстанцтва з-за Акіяну, а крышнаіцтва з Індыі. Сапраўдны шлях – ва ўмацаванні самой Веры ў Хрыстову Царкву, у стварэнні моцных рэлігійных цэнтраў, і ў першую чаргу нацыянальных праваслаўных і каталіцкіх асяродкаў.
Ад рэдакцыі:
Анатоль Астапенка – на час напісаньня артыкула кандыдат фізіка-матэматычных навук, выкладчык Беларускага універсітэта культуры, старшыня Беларускай нацыянальнай партыі.