Святлана Марозава
Поўнае атаясамленне уніяцтва з каталіцызмам, якое вынікае з непрызнання за нашымі продкамі гістарычнага і маральнага права на царкоўна-рэлігійнае самавызначэнне і індывідуальнасць у рамках хрысціянскага свету, з ігнаравання ўмоў угоды 1596 г., не дазволіла царскай і камуністычнай гістарыяграфіі ўбачыць розную ролю гэтых канфесій у этнагенэзе беларусаў у канцы XVI-XVIII стст. і выйсці за межы разумення уніяцтва толькі як паслухмянай зброі ў руках езуітаў і польскага касцёлу дзеля іх акаталічвання і паланізацыі.
Так, 1596 год зняў той канфесійны бар’ер, які аддзяляў праваслаўных ад каталікоў. Але гэта быў толькі адзін бок справы. Стаўшы на берасцейскі шлях, нашы продкі адышлі ад праваслаўя, але і злівацца з рыма-каталіцтвам не жадалі. Ім здавалася, што царкоўная згода – гэта тая форма рэлігіі, якая паспрыяе незалежнай пазіцыі паміж Польшчай і Расіяй. Асвоіць новы статус у хрысціянскай супольнасці, вытрымліваючы пры гэтым уласную лінію і адстойваючы свае інтарэсы, беларускай царкве было нялёгка. Гісторыя уніяцкай царкоўнай арганізацыі, пры ўсёй яе інтэграванасці з Ватыканам, прасякнута імкненнем захаваць і ўмацаваць беларускую плынь і стараславянскі дух, барацьбой за сваю самабытнасць і адасобленасць ад касцёлу, найперш у яго польскай форме.
Ужо Іпаці Пацей, які паходзіў з брэсцкай шляхты, паводле прызнання М.Каяловіча, паказаў, “што стаіць са сваёй уніяй паміж Руссю і Польшчай, праваслаўем і лацінствам” [ Коялович М.О. Литовская церковная уния. – СПб., 1861. – Т.2. – С.87 ]. Адзін з біёграфаў мітрапаліта сцвярджаў, што той, “здавалася, і ўмеў, і мог зрабіць уніяцкую царкву самастойнай, адметнай ад праваслаўя і лацінства” [ Трипольский Н. Униатский митрополит Ипатий Потей и его проповедническая деятельность. – Киев, 1878. – С.44 ]. Дзейнасць яго наступніка мітрапаліта Іосіфа Руцкага, ураджэнца Наваградчыны, скіравалася на духоўна-культурны ўздым сваёй веры і супрацьдзеянне ўплывам каталіцкага касцёлу і дэнацыяналізатарскім настроям, асабліва моцным сярод адукаваных колаў грамадства.
Руцкі распачаў барацьбу за эліту, знаць, бо кожная царква зацікаўленая мець багатую, уплывовую, адукаваную паству. Яго імкненне ўтрымаць пры уніі рэшткі найзаможнейшых і найбольш уплывовых родаў аб’ектыўна з’яўлялася барацьбой супраць дэнацыяналізацыі беларускага народа. Мітрапаліт дамагаўся ад рымскай курыі забараніць пераход і без таго нешматлікай беларускай шляхты на лацінскі абрад, бо з-за гэтага царква несла вялікія людскія і маральныя страты. Паводле яго падлікаў, штогод на лацінскі абрад пераходзілі мінімум 200 “рускіх шляхцічаў”, найбольш праз езуіцкія школы. “Хто са шляхты праз 10 год застанецца ў рускім народзе?” – пытаўся ён у ватыканскай кангрэгацыі прапаганды веры ў лісце ад 28 чэрвеня 1628 г. Перацягванне “русінаў” на рымскі абрад наносіла вялікую шкоду “рускай” царкве, хаця б ужо таму, што адштурхоўвала патэнцыяльную паству з ліку праваслаўных, якія прадузята ставіліся да уніі, бо бачылі, што касцёл хацеў праз яе зусім знішчыць “рускі” абрад ” [Хома І. Киівська церква в Берестейськім періоді. – Рим, 1979. – С.124-125.].
І.Руцкі патрабаваў, каб езуіты спынілі перацягваць беларускую моладзь у свой абрад, пагражаючы ў адваротным выпадку забараніць бацькам пасылаць дзяцей у іхнія школы, імкнуўся да стварэння сваёй сістэмы адукацыі. Выдадзены 7 ліпеня 1624 г. у адказ на настойлівыя хадатайніцтвы Руцкага дэкрэт папы рымскага Урбана VIII спыніў масавае спакушэнне уніятаў у “вышэйшую” веру і выратаваў значную частку беларускай шляхты для уніяцкай царквы і сваёй народнасці. Дэкрэтам ватыканскай кангрэгацыі прапаганды веры 1627 г. базыльянскіх манахаў дазвалялася прымаць у рыма-каталіцтва толькі з асобага дазволу Рыма ў кожным канкрэтным выпадку, а “рускаму уніяцкаму народу” наогул быў забаронены пераход у лацінства [ Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў у Санкт-Пецярбургу. – Ф.823. – Воп.1. – Спр. 539. Арк.1-2.]. Этнаахоўная палітыка Руцкага мела плён: нават папскі нунцый Ланчэлоці ў 1622г. прызнаў, што лепш бы не было уніі, бо без яе лягчэй было пераварочваць у каталіцкую веру праваслаўных вяльмож ” [ Белоруссия в эпоху феодализма: Сборник документов и материалов. – Мн., 1959. – Т.1. – С.388.].
На жаль, згаданыя дэкрэты не сталі нормай кананічнага права Рэчы Паспалітай, што мела негатыўныя наступствы для уніяцкай царквы і беларускага этнасу. Па-першае, яны (як, дарэчы, і праваслаўная царква) страцілі амаль усю арыстакратыю, якая перайшла на лацінскі абрад і апалячылася. Па-другое, гэта выклікала папрок у бок царквы, што яна спрыяе лацінізацыі, і, у сваю чаргу, не спрыяла росту яе прэстыжу ў грамадстве. Украінскі царкоўны гісторык І.Хама небеспадстаўна лічыць гэты папрок несправядлівым: лацінізацыя паходзіла не з сутнасці уніяцкай царквы, а ад знешніх фактараў: караля, езуітаў, польскай каталіцкай іерархіі, уплывовага нунцыя, ад недаверу апостальскай сталіцы да сіл уніі ” [ Хома І. Указ. Твор. – С.126].
Маючы значны ўплыў на ўнутраную і знешнюю палітыку ВКЛ, Руцкі імкнуўся да “універсальнай” уніі – аб’яднання праваслаўных і уніятаў у рамках адной царкоўнай арганізацыі – і дамагаўся адміністрацыйнай незалежнасці апошняй ад Масквы, Канстанцінопаля, Рыма і Польшчы шляхам стварэння ўласнага патрыярхата. Гэтай ідэяй ён змог зацікавіць нават некаторых сваіх праваслаўных апанентаў, у прыватнасці М.Сматрыцкага, які лічыў ВКЛ і Кіеўскую мітраполію годнымі для падвышэння царкоўнага статусу. Заснаванне новага цэнтра хрысціянства ўзвысіла б прэстыж Княства сярод краін Еўропы. Але гэты план натыкнуўся на варожае стаўленне рымскага панціфіка, што не жадаў уласнымі рукамі ствараць царкоўную арганізацыю з шырокімі суверэннымі правамі, якая з часам магла не толькі выйсці з-пад яго падпарадкавання, але і выставіць прэтэнзіі на роўнасць з папствам. Праект патрыярхата для ВКЛ не выклікаў сімпатый у польскага караля, які не жадаў умацавання княства; супярэчыў інтарэсам Масквы і Канстанцінопаля і, урэшце, не быў падтрыманы праваслаўнымі сваёй дзяржавы. Аддаленыя гістарычныя перспектывы і значэне праекту Руцкага для кансалідацыі беларускага і украінскага народаў усвядомілі толькі лічаныя асобы таго часу ” [ Саверчанка І. Праект сваёй патрыярхіі // Голас Радзімы. – 1994. – N 9-12; Плохий С.Н. Борьба украинского народа с католической экспансией (XVI-XVII вв.). – Днепропетровск, 1987. – С.13; Коршунов А. Афанасий Филиппович: жизнь и творчество. – Мн., 1965. – С.23-24 ]. Непрабачальна ўпусціўшы ў XVII ст. гістарычны шанц, беларуская царква ўжо ніколі болей не была здольнай узвысіцца да пастаноўкі такога роду пытання.
Наогул, сімпатыі папства і асабліва польскіх уладаў да уніяцтва з яго прэтэнзіямі на самабытнасць і нежаданнем поўнасцю пераходзіць на пазіцыі каталіцтва не варта перабольшваць. У такім выглядзе яно ім не было патрэбнае. “Некаторыя дзеячы уніі, – пісалі ў 1929 г. ініцыятары яе адраджэння, – выходзіўшыя з беларускага асяроддзя, мелі тэндэнцыю спыніцца на “беларускай уніі”, акапаўшыся, так сказаць, на гэтых нацыянальных пазіцыях трывала і ўстойліва. Але гэта не адпавядала інтарэсам Рыма – езуіты далей гналі уніятаў, не даючы ім застойвацца на гэтым мосце, акапвацца на беларускіх пазіцыях” [ Цэнтральны дзяржаўны гістарычны архіў у Львове. – Ф.684. – Воп.1. – Спр.3208. – Арк.9 адв ]. Палітыку Ватыкана можна ацаніць як дваістую: з аднаго боку, ён імкнуўся праз унію прыцягнуць да сябе народы еўрапейскага Усходу, а з другога – абмяжоўваў яе разрастанне. Двухзначным было і стаўленне ўрада Рэчы Паспалітай. Ужо сам факт прыналежнасці уніяцкай царквы да каталіцтва вымагаў яе падтрымкі.
З другога боку, “руская” царква з асобнай іерархічнай структурай і асаблівым абрадам была перашкодай на шляху асіміляцыі ўсходнеславянскага насельніцтва. Лацінізатарская і паланізатарская дзейнасць касцёлу, даючы пэўныя вынікі, спрыяла абуджэнню сярод уніяцкіх масаў, якія не менш за праваслаўных супраціўляліся спробам навязаць рыма-каталіцызм, нацыянальнай і рэлігійнай свядомасці. Яго лінія на згладжванне спецыфічных рысаў уніяцтва дасягала мэты толькі часткова ў сувязі з пазіцыяй беларускага духавенства і вернікаў, што адстойвалі царкоўна-культурную індывідуальнасць свайго народа. Ад новага вітка дэнацыяналізацыі, пачаткам якога ўмоўна можна лічыць 1696 год, уніяцкую царкву выратавала рэфарматарская дзейнасць мітрапаліта Льва Кішкі (1714-28 гг.), які ўсведамляў, што самастойнай, жыццяздольнай і даўгавечнай яна можа быць толькі пры ўмове ўтрымання сваёй асобнасці і пры апоры на старажытныя этнаканфесійныя традыцыі.
Знішчальную ацэнку Брэсцкай уніі з пункту погляду інтарэсаў касцёлу даў польскі аўтар Э.Старчэўскі. Ён лічыць наіўнымі разлікі польска-ватыканскіх палітыкаў аб’яднаць пад адным дахам дзве разнавіднасці каталіцтва: з іх утварыліся два асобныя веравызнанні. На яго думку, “з уніі была зроблена нейкая спецыфічная русінская рэлігія”, якая стала канкурэнткай касцёлу, перашкодзіла яму шырыцца далей на ўсход і зрабіла “русінскі арганізм” гэтак непадобным да Польшчы нацыянальна, культурна і сацыяльна. Яна, як клін, убілася паміж Польшчай і Руссю (Беларуссю-Украінай), паміж каталіцтвам і ўсходнім веравызнаннем і тое, што павінна была злучыць, надоўга развярэдзіла і раздзяліла [ Starczewski E. Widma przeszlosci. Szkice historyczne. – Krakow, 1929. – S.283-284, 329-330 ]. Гэты яе курс на хрысціянскі нацыяналізм праігнараваны дарэвалюцыйнай і савецкай гістарыяграфіяй. Адстойваючы сваю веру, уніяцкія дзеячы аберагалі такім чынам і самабытнасць беларускага народа, якой яна спрыяла.
Узнікшы на хвалі контррэфармацыі, уніяцкая царква тым не менш выкарыстала народжаную Рэфармацыяй цікавасць да нацыянальнай мовы і дала ёй поўнае права грамадзянства ва ўсіх сферах сваёй дзейнасці (у паўсядзённым ужытку, казаннях, палемічнай публіцыстыцы, рэлігійнай літаратуры, справаводстве), акрамя літургічнай. У аснове яе моўнай палітыкі ляжала ўвядзенне ў сакральную сферу беларускай (“рускай” паводле крыніц) мовы пры захаванні ў якасці кананічнай царкоўнаславянскай. Увядзенне народнай мовы, якой раней адводзілася роля непрыстыжнага, другараднага сродку камунікацыі, у рэлігійнае жыццё спрыяла кансалідацыі беларускай народнасці, з’яўлялася своеасаблівым індыкатарам фармавання апошняй. У канцы XVI – пачатку XVII ст. уніяцкае духавенства задавала тон у беларусізацыі царквы. Вымушаныя лічыцца з гэтым ва ўмовах канкурэнцыі за паству дзеячы брацкага руху наследавалі уніяцкім калегам і ішлі на парушэнне праваслаўнай традыцыі, якая перасцерагала ад захаплення “подлешей и простейшей» «рускай» мовай у царкве.
У абстаноўцы, калі адшліфаваная пад пёрамі берасцейскіх палемістаў з дзяржаўным статусам, нацыянальная мова імкліва страчвала апору ў адукаваных колах і здавала свае пазіцыі ва ўстановах, грамадскім жыцці і пісьменстве на карысць польскай і лацінскай, дзеячы уніі ўсвядомілі цяжар адказнасці за яе стан, узаконіўшы ў 1636 г. выкарыстанне ў сваёй царкве. Віленская базыльянская кангрэгацыя пастанавіла ў 1636 г., «абы отцове и братия закону нашого в церквах не иншым, але руским толко языком проповед слова Божого чинили» [ Цэнтральны дзяржаўны гістарычны архіў Украіны ў Львове. – Ф.408. – Воп.1. – Спр.827. – Арк.111-112 ]. Зразумелая народу мова была той прыцягальнай сілай, дзякуючы якой уніяцкая царква здолела павесці за сабой значную частку праваслаўнага насельніцтва. Пры ўсёй гістарычна-культурнай супярэчлівасці уніяцтва нельга не ўбачыць, што сярод нізавой часткі яго духавенства і ў патрыятычных базыльянскіх колах ажыццяўлялася супрацьдзеянне польскаму засіллю. Выкарыстанне і падтрымка уніяцкай царквой нацыянальнай мовы спрыяла яе выжыванню ва ўмовах паланізацыі, станавілася фактарам этнічнай самасвядомасці, з аднаго боку, а з другога – спрыяла, садзейнічала дыферэнцыяцыі ўсходнеславянскіх этнасаў, паглыбленню моўнага бар’еру паміж беларусамі і рускімі.
Уніяцкая царква, трэба аддаць ёй належнае, ні ў XVII, ні нават у XVIII ст. не стала фактарам масавай паланізацыі. У лінгвістычных катаклізмах канца XVI – першай трэці XIX ст. яна здолела захаваць сваю моўную спецыфіку і фактычна заставалася адзіным рэлігійным інстытутам, у якім у большай ці меншай меры паспяхова функцыянавала народная мова і беларуская рэдакцыя царкоўнаславяншчыны, што з’яўляецца паказчыкам уключанасці царквы ў нацыянальную культуру. “Увесь грэка-уніяцкі народ размаўляе мовай беларускай альбо маларасійскай, дзеці уніяцкага духавенства ў доме сваіх бацькоў і па-за ім амаль выключна чуюць гэтую мову,” – пісаў адзін з галоўных “ліквідатараў” уніі І.Сямашка [ Записки Иосифа, митрополита Литовского. – Т.1. – СПб., 1883. – С.572 ]. “Уніяцкія прыхаджане, гаворачы адной простай беларускай гаворкай… польскіх казанняў не разумеюць, бо ўсе уніяты складаюцца з сялянскіх саслоўяў і найбяднейшай шляхты,” – канстатаваў у 1834 г. яго калега полацкі епіскап Смарагд [ Шавельский Г. Последнее воссоединение с православною церковию униатов Белорусской епархии (1833-1839). – Спб., 1910. – Приложения. – С.26 ]. Са скасаваннем уніі нацыянальнай мове не засталося месца ў афіцыйным царкоўным жыцці Беларусі: адну частку беларусаў, аправаславіўшы, прымушалі перайсці на расійскую мову; другую прыгарнуў касцёл, які культываваў пальшчызну.
Такім чынам, уніяцтва прыйшло ў беларускі свет, ужо падзелены на сферы ўплыву паміж праваслаўем і каталіцтвам, з намерам яго аб’яднаць і прымірыць і моцна пасунула пазіцыі традыцыйных “мацнейшых” канфесій, хаця ў рэшце рэшт само стала іх ахвярай. Колькасць паслядоўнікаў новай веры спачатку была нязначнай. Але паступова яна ўсё больш заваёўвала сімпатыі народа. У 1630-я гады адзначаецца паварот шляхты ў яе бок. Уніяты ў другім-трэцім пакаленнях ужо лічылі яе роднай верай, якая дасталася ў спадчыну ад бацькоў і дзядоў. Рэформы мітрапалітаў І.Руцкага і А.Сялявы ўмацоўвалі царкву. У апошняй трэці XVII ст. яна істотна пашырае, а на мяжы XVII-XVIII стст. займае ключавыя пазіцыі, становіцца самай масавай і пачынае адыгрываць ролю традыцыйнага царкоўнага інтытута. Да канца XVIII ст. уніяцтва скансалідавала вакол сябе да 80% беларускіх сялян, частку гараджан, дробнай і сярэдняй шляхты [ Грыцкевіч А.П. Рэлігійнае пытанне і знешняя палітыка царызму перад падзеламі Рэчы Паспалітай // Весці Акадэміі навук БССР. Серыя грамадскіх навук. – 1973. – N 6. – С.63 ]. Больш моцныя пазіцыі і больш даўнія традыцыі яно мела на захадзе Беларусі, хаця абсалютна дамінавала і на ўсходзе. На далучаных пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай да Расійскай імперыі землях пражывала 100 тысяч католікаў, 300 тысяч праваслаўных і 800 тысяч уніятаў [ Ільяшэвіч М. Расейская палітыка на землях былога Беларуска-літоўскага гаспадарства за панаваньня Кацярыны ІІ і Паўла І (1772-1801). Вільня, 1993. – С.11 ]. У 20-30-я гады XIX ст., нават пасля дзвюх урадавых “уз’яднаўчых” акцый, на Беларусі пражывала 1,5 мільёна уніятаў [Хрестоматия по истории Западной России. – Вильна, 1892. – С.757].
Ва уніяцтве вырасла і выхавалася 12 пакаленняў людзей. За два с паловай стагоддзяў народ прызвычаіўся да веры, якая ў многім адпавядала яго нацыянальна-культурным памкненням і сацыяльнаму статусу. Скансалідаванасць народа уніяцтвам, прывязанасць да яго найбольш выявілася тады, калі над іх царквой навісла пагроза знішчэння. Сучаснікі 1839 года адзначалі закаранеласць уніятаў у сваёй веры. Многія з абурэннем сустрэлі так званае “ўз’яднанне”, бачачы ў ім вялікую несправядлівасць; лічылі, што іх вера прададзена, а пастыры здрадзілі. Іх пратэст падаўляўся адміністрацыйнымі мерамі, а бывала, і карнымі аперацыямі.
Не выпадкова, відаць, прадвеснікамі і пачынальнікамі беларускага адраджэння XIX ст. сталі выдатныя вучоныя Віленскага універсітэта М.Баброўскі, І.Даніловіч, П.Сасноўскі, І.Анацэвіч, Я.Ярашэвіч, А.Марціноўскі – пераважна сыны уніяцкіх святароў з вясковых парафій. Яны ж заклалі падмурак нацыянальнай канцэпцыі гісторыі Беларусі. Іх навуковая спадчына спрыяла паўстанню і развіццю беларускай самасвядомасці і была той базай, на якой грунтаваўся і якую выкарыстоўваў пазнейшы свядомы беларускі нацыянальны рух.
Каб адказаць на пытанне, якое хвалюе сёння многіх: ці стала уніяцкая царква беларускай нацыянальнай? – звернемся да адраджэнца В.Ластоўскага і сучаснага вучонага С.Падокшына, якія, трэба адзначыць, вынеслі ёй строгі прысуд. Першы з іх ацэньвае Брэсцкую унію як няўдалую спробу Беларусі рэлігійна самаакрэсліцца ў экспансіўным міжнародным праваслаўна-каталіцкім атачэнні. Правалу гэтай спробы спрыялі як унутраныя фактары (супярэчнасці паміж белым і чорным духавенствам у самой царкве, лацінізатарская дзейнасць базыльянскага ордэна, цяжкае матэрыяльнае і маральнае становішча прыходнага кліру), так і знешнія (вераломства польска-каталіцкіх колаў, якія глядзелі на унію толькі як на спосаб асіміляцыі беларусаў; своекарыслівая царкоўная палітыка Расіі). Унія, паводле В.Ластоўскага, магла стаць нацыянальным абрадам толькі як дзяржаўная рэлігія са сваёй уласнай іерархіяй, народнай мовай у літургіі і пры ўмове прыналежнасці да яе ўсіх класаў грамадства [ Ластоўскі В. Унія // Выбраныя творы. – Мн., 1997. – С.400-414 ]. Ён, на жаль, не бачыў, што з наяўных тады на Беларусі хрысціянскіх царкоўных арганізацый менавіта уніяцкая царква найбольш наблізілася да гэтых крытэрыяў: мела іерархію мясцовага паходжання, беларусізаваную царкоўнаславянскую мову літургіі і з’яўлялася самай масавай у XVIII ст. Як сцвярджаў С.А.Падокшын, у сілу розных гістарычных абставін за некалькі апошніх стагоддзяў не ўдалося стаць агульнанацыянальнай ніводнай з наяўных на Беларусі хрысціянскіх канфесій. Філосаф прызнае, што існавала тэндэнцыя ператварэння уніяцкай царквы ў беларускую нацыянальную, але яе рэалізацыі перашкодзілі паланізацыя і каталізацыя “вярхоў”, забарона уніяцтва на Полацкім саборы і палітыка царызму [ Падокшын С.А. Унія. Дзяржаўнасць. Культура (Філасоўска-гістарычны аналіз). – Мн., 1998. – С.105-107 ].
Сапраўды, калі б не штучны абрыў 1839 г., уніяцтва, пры ўсіх перыпетыях яго лёсу (грубае ўмяшанне ў берасцейскі працэс палітычных колаў Рэчы Паспалітай і Расейскай дзяржавы, грэбаванне польскім касцёлам, няўдзячная місія прымірэнцы – стала ахвярай тых, каго хацела прымірыць), пры ўсіх няўдачах і выдатках (няздольнасць стварыць канкурэнтаздольную адукацыйную сістэму і даць належную адукацыю прыходскаму святарству – таму слою інтэлігенцыі, які непасрэдна працаваў з народам; няздольнасць стаць агульнанацыянальнай верай – спыніць дэнацыяналізацыю шляхты і ахапіць увесь народ; паланізацыя найвышэйшай іерархіі і лацінізацыя базыльянскага ордэна; супярэчнасці паміж белым духавенсвам і манаствам ды інш.) магло б у XIX ст. стаць магутным фактарам яднання нацыі, як гэта паказаў вопыт Заходняй Украіны.
Ад рэдакцыі:
Марозава Святлана – на час правядзення канферэнцыі – кандыдат гістарычных навук (цяпер доктар гістарычных навук), дацэнт Гродзенскага дзяржаўнага універсітэту імя Янкі Купалы, сябра ТБВШ (Гародня).