Юры Сураўцаў
3.
Кожная этнакультура, узятая ў яе прадметнай цэласнасьці, бязьмежная і таму неахопная (ні для непасрэднага ўспрыняцьця, ні для навуковага аналізу). Парадыгма, якая акрэсьлівае яе «генетычны код», зьвяртаючыся да пэўных «ключавых», «знакава-характэрных» вобразаў-сімвалаў (словамі-паняцьцямі не ўлавіць спецыфічнае: паняцьці схопліваюць у зьявах менавіта агульнае!), не прэтэндуе на тое, каб перадаць «усю» сьпецыфічнасьць дадзенай этнакультуры. Пералічаць «адзнакі» і «рысы» – памылковы шлях. Выяўленьне парадыгмы («пабудова» яе ў аналізе) азначае, што перад намі павінна пабудавацца арганізаваная сістэма «сэнсаарыентуючых» вобразаў-сімвалаў, якія на мове семіётыкі завуцца «бінарнымі апазіцыямі». Яны, гэтыя бінарныя апазіцыі, і счэпліваюцца ў дадзенай парадыгме. Чаму апазіцыі? Да таму, што мы маем справу не з каталогам, не з «вяршкамі», якія абазначаюць, як пралягаў, куды накіроўваюся і заварочваў гістарычны шлях дадзенай этнакультуры, а зь нейкімі «адзінствамі супрацьлегласьцяў», «палямі напружаньня». Вырашэньне такіх супрацьлегласьцяў, разрадка напружаньняў (адніх) і фармаваньне новых – гэты працэс, уласна, і рухае этнакультуру па ўласьціваму ёй шляху.
Для беларускай – у межах азначанай вышэй эпохі двух зь лішкам векавой працягласьці – парадыгмальна-«анталагічнымі», «матачнымі» зьявіліся і да гэтай пары зьяўляюцца ўзаемасцэпленыя і адна ў адну «перацякаючыя» апазіцыі сна//абуджэньня і страты (забыцьця)//знаходжаньня (набыцьця) сябе. Сябе як народа. Як асаблівай, адметнай культуры. Асобнай, сваёй гісторыі.
Гэтыя “сэнсаарыентуючыя” апазіцыі, свайго роду апазіцыі-“маткі”, здольныя да далейшых рэпрадукцыяў і трансфармацыяў, узьніклі яшчэ ў ХІХ стагоддзі; вызначальным вобразам праявіліся ў сімволіцы “другога Адраджэньня”; у перыяд “беларусізацыі” злучыліся з інтэгральна-знакавымі паняцьцямі савецкай (а не якой-небудзь іншай!) Беларусі, г.зн. той, што адраджалася па-савецку, па-сацыялістычнаму, але ў моцнай, усьвядомленай сувязі з дэмакратычнай культурай мінулага [16]. Сёньня тыя ж сімвалы-апазіцыі, па-сучаснаму пераўтварыўшы свой канкрэтны зьмест, зноўку заяўляюць пра сябе, асабліва востра ў цяперашніх спрэчках на тэмы “пасіўнасьці/актыўнасьці” шырокіх беларускіх мас [17].
Калізія паміж “абуджальнікамі” народа, інтэлігенцыяй дэмакратычнай, народнай, народніцкай і да т.п. і самім народам en masse, працоўным людам, перш за ўсё сялянствам, добра знаёмая і ў рускай культуры. На пытаньне Някрасава: «Ці ты прасьнесься, напоўнены сіламі… ці духоўна навекі спачыў?!, – адні адказвалі, зыходзячы з рэальнага досьведу, безнадзейна-горкім песімізмам (успомнім казку Шчадрына «Каняга»), іншыя радаваліся народнаму «сну ўтаймаванаму» (Хамякоў), трэція (Цютчаў, часткова потым і Блок) жадалі б убачыць у гэтай «ціхмянасьці», «доўгацярпеньні» нешта правідэнцыяльнае, калі ўжо не наўпрост месіянскае. Але ў Расеі такая калізія ня несла ў сябе этнічнага зьместу, яна была ТОЛЬКІ САЦЫЯЛЬНАЙ. У Беларусі было ня так. Там «сон», «сьпячка» народа былі “сном”, “сьпячкай” менавіта беларусаў як этнасу, які НІБЫ ЎПАДАЎ У БЯСПАМЯЦТВА і ГУБЛЯЎ САМАГО СЯБЕ.
Старэйшае пакаленьне “абуджальнікаў” згуртавалася вакол віленскага штотыднёвіка “Наша ніва”. Выданьне было настолькі аўтарытэтным і моцна-агітацыйным, што ўсе гады яго быцьця – 1906-15 гг. – былі названыя перыядам “нашаніўскім”. І ня дзіўна, паколькі сярод сталых аўтараў і рэдактароў тут мы бачым імёны Я.Коласа, Я.Купалы, М.Багдановіча, В.Ластоўскага, які друкаваў на старонках “Нашай нівы” першую кнігу гісторыі беларускай на беларскай мове, З.Бядулю, З.Жылуновіча і г.д., і да т.п. Гэтае старэйшае пакаленьне пачало як раз з абуджэньня этнакультурнага. У рэдакцыйным артыкуле, які адкрываў першы нумар (10.11.1906 г. – спачатку газету рэдагаваў А.Уласаў, з 1914 года рэдактарам стаў Я.Купала; у выданьні газеты быў і перапынак), мы чытаем: “Ня думайце, што мы хацім служыць толькі панам альбо толькі мужыкам. Не, ніколі! Мы будзем СЛУЖЫЦЬ УСЯМУ БЕЛАРУСКАМУ ПАКРЫЎДЖАНАМУ НАРОДУ… Мы будзем імкнуцца, каб усе беларусы, хто б яны ні былі, – зразумелі, што ЯНЫ БЕЛАРУСЫ і ЛЮДЗІ” [18].
Вось матыў, які адразу выклікае ў памяці знакаміты купалаўскі верш “А хто там ідзе?..”, перакладзены ў свой час Горкім і названы ім – “нешта накшталт беларускага гімну”. Апошняе пытаньне гэтага знакамітага запытальнага вершаванага твору: “Чаго ж яны хочуць, беларусы?” – цягне знакаміты адказ: “Людзьмі звацца”. АБУДЖЭНЬНЕ НАРОДУ ўяўляецца як новае НАБЫЦЬЦЁ СВАЁЙ КУЛЬТУРЫ, САМОГА СЯБЕ як этнасу, адмовы ад цемры, якая ў сітуацыі “гістарычнага тупіку” засьціла вочы, – і потым, як пісаў Я.Купала ў іншым сваім праграмным вершы “Песьняру-беларусу” (1909 г.), трэба ДЗЕЙНІЧАЦЬ АКТЫЎНА-АБУДЖАЛЬНА І АСЬВЕТНА:
Шчасьлівы ты ці нешчасьлівы,
Будзі сыноў сваёй зямлі.
Над беларускай соннай нівай
Нязгаслы сьветач распалі!
Канешне, у найбольш дэмакратычна «прадзьвінутых» ідэолагаў, паэтаў-«адраджэнцаў» неаддзялімым ад нацыянальнага аказваўся і сацыяльна-зьмястоўны матыў. У той жа «Нашай ніве» Купала надрукаваў верш, які выразна адрозьніваецца ад лозунга расплывістага дэмакратызму нумара першага: служым усім беларусам, а асобна – «не, ніколі». Верш «Хто ты такі?»:
Хто ты, гэтка?
– Свой, тутэйшы.
Чаго хочэш?
– Долі лепшай.
Якой долі?
– Хлеба, солі.
А што болей?
– Зямлі, волі.
Дзе радзіўся?
– Ў сваёй вёсцы.
Дзе хрысціўся?
– Пры дарожцы.
Чым асвенчан?
– Кроўю, потам.
Чым быць хочэш?
– НЯ БЫЦЬ СКОТАМ… [19].
Тут ужо лозунг – “людзьмі звацца”, “ня быць працоўным быдлам”, “канягай” (калі ўспомніць Шчадрына), але мець гарантаваны “хлеб”, “зямлю і волю”! Асьветніцтва тут зь яго інтэгральна-сімвалічным вобразам “сьвятла”, апазіцыйным “цемры”, няразьвітацьці, неадукаванасьці і да т.п., “перацякае” ў ідэйную, як любілі тады казаць, платформу “сялянскай дэмакратыі”. Сацыяльны і этнакультурны бакі гэтага комплекса ідэй – па крайней меры, у большасьці зь першага пакаленьня “абуджальнікаў-адраджэнцаў”, якія сталі ў 1920-я гады савецкімі дзеячамі беларускага гармадства, БССР, – зьліліся разам. У гэтым адзінстве сутнасьць той ідэйна-духоўнай плыні, якая недакладна называлася “нацыянальна-дэмакратычным”, у вуснах жа яго ганіцеляў зь ліку дэнацыяналізатараў-сталіністаў – “нацдэмаўшчынай”.
Забягаючы наперад, скажам, што ў лірыцы і публіцыстыцы цяперашняга “трэцяга Адраджэньня” падхоплены і падкрэсьлена выйшаў на першы план ня столькі сацыяльны бок зьместу творчасьці “абуджальнікаў” (хаця апазіцыя “горад-сяло”, пра што пазьней, таксама атрымана ў спадчыну), а больш за ўсё этнакультурная праграма “другога Адраджэньня”. Падхапіўшы эстафету, наступнікі, аднак, вельмі далёкія сёньня ад патэтыкі й аптымістычнай рамантыкі папярэднікаў. Пасьля доўгага напружаньня ў бінарнай апазіцыі “сон//абуджэньне”, “страта сябе//набыцьцё, вяртаньне сябе, адраджэньне памяці народнай пра самога сябе” далёка да якога-небудзь гарманізаванага вырашэньня ня толькі на практыцы, але і ў сьвядомасьці, у Духе сёньняшніх “адраджэнцаў”.
Цэнтрам іхнай пякучай, нярэдка прасякнутай распаччу трывогі за беларускую этнакультуру, за “беларускасьць” увогуле стала праблема выцісканьня з жыцьця беларускай мовы. Той-сёй у Менску і Маскве прадстаўляе справу так, быццам мову беларускую беларускія пісьменьнікі, гісторыкі, этнолагі бароняць таму, што самі могуць толькі на ёй пісаць. Неразумная няпраўда! Пытаньне стаіць інакш і куды сур’ёзней – ПРА ЗАХАВАНЬНЕ ЭТНАКУЛЬТУРЫ, САМАГО ЭТНАСУ, ЯГО САМАСЬВЯДОМАСЬЦІ Ў ЦЭЛЫМ. У новых гістарычных умовах адрадзілася і абвастрылася праблема захаваньня роднай мовы як своеасаблівая праблема – інкарнацыя, пераўвасабленьне старой праблемы захаваньня этнічнай самасьвядомасьці. Так, як сёньня, гэтая праблема не стаяла ніколі. У ХІХ стагоддзі паэт-дэмакрат скардзіўся на тое, што ягонае беларускае Слова мала хто чытае, – вінаватыя забароны і непісьменнасьць [20]. Ф.Багушэвіч тады пісаў [верш застаўся ў перакладзе на рускую мову, як у тэксьце Ю.Сураўцава – Рэд]:
Зачем языка мне богатства родного,
Когда не могу я сказать того слова,
Которое б люди, услышав, узнали,
Узнали да правду заветной назвали,
Чтоб всюду то слово гуляло по свету,
Как солнца лучи среди знойного лета [21].
У перыяд “беларусізацыі” праблема разьвіцьця беларускай мовы, а таксама далучэньне да яе як мага больш шырокіх гарадскіх масаў, у тым ліку чыноўніцка-кіроўных, стаяла ў цэнтры ўвагі: “горад” беларусізаваўся, вёска атрымлівала асьвету з горада [22]. Гэта ўваходзіла істотнай часткай у партыйную палітыку перыяду “беларусізацыі” (нажаль, хутка “скарочанага”) [23].
Цяперашняя сітуацыя зь беларускай мовай, яе выкарыстаньнем, яе рэальным, а не дэкларатыўным, культурным статусам, можна сказаць, прама супрацьлеглая той, што была ў гады “беларусізацыі” [аўтар мае на ўвазе 1920-я гады – Рэд.].
Шатландцы могуць застацца шатландцамі, нягледзячы на тое, што яны en masse перайшлі на англійскую мову ў афіцыйным, грамадскім, культурным жыцьці і ў быце (між іншым, і тут гісторыя шатландскай культуры свайго апошняга слова не сказала!). Беларусы, калі згубяць сваю мову, сапраўды, могуць прайсьці, тым самым, КРЫТЫЧНУЮ КРОПКУ Ў ПРАЦЭСЕ «СТРАТЫ СЯБЕ», ЭТНАСАМАЗАБЫЦЬЦЯ. Вось чаму так упарта і горача бароняць беларускія пісьменьнікі сваю родную мову, так клапоцяцца пра яе распаўсюджаньне, абарону, адукацыю на ёй. «Мы былі пазбаўлены многага, – яшчэ ў «перабудовачныя» часы казаў Васіль Быкаў, дарэчы, пісьменьнік, які цалкаў упэўнена адчуваў сябе ў стыхіі дзьвюх моваў, які сам сябе перакладаў зь беларускай мовы на рускую і з рускай на беларускую, – але заўсёды з намі заставалася родная мова, існаваў фальклор, і ГЭТА давала надзею на адраджэньне самасьвядомасьці, культуры і дзяржаўнасьці. Пазбаўленыя мовы, мы можам зьнікнуць з твару зямлі, як некалі зьніклі летапісныя яцьвягі, якія насялялі паўночна-заходнюю Беларусь» [24].
І зьбянтэжанасьць, і ўсё большы гнеў выклікае ў беларускіх цяперашніх «адраджэнцаў» тое, што іх рускія калегі, якія лічаць сябе інтэрнацыяналістамі й дэмакратамі, не разумеюць гэтага, застаюцца глухімі да беларускай бяды і болі [25].
Да, беларусы могуць дэнацыяналізавацца, калі дапусьціць да гэтага, аддаць на волю стыхійных працэсаў, пры, мякка кажучы, абыякавасьці ўлады [тут рэдакцыя мае іншы погляд; калі б працэсы йшлі натуральным, “стыхійнам” чынам, як раз усё б паступова нармалізавалася; праблема ў тым, што “дэнацыяналізацыя”, ЭТНАЦЫД робіцца штучным чынам пры актыўным судзеяньні (і пад кіраўніцтвам) цяперашніх праімперскіх ўладаў, якія пасаджаны ў Менску Масквой і якія робяць сатанінскі гандаль – мяняюць будучыню свайго народу на асабісты дабрабыт, уяўляючы, што яны ў гэтай “справе” будуць у выігрышы… – Рэд.]. Адсюль матывы парой роспачы і беспрасьветнасьці, якія ўрываюцца ў сучасную літаратуру і мастацтва “нацыянальна арыентаванай” беларускай творчай інтэлігенцыі. Нават Рыгор Барадулін, паэт дзіўнага жыцьцялюбства, народалюбства і веры ў Дабро, раптам можа – ды яшчэ ў момант свайго юбілею, шасьцідзесяцігоддзя! – напісаць такія гарчэйшыя строкі, назваўшы верш “Апошні”:
Застаецца вучыцца ў звяроў,
У халоднай рыбы
Ды ў птушак,
Як любіць глыбіню віроў,
Як люляць цішыню бароў,
Вышыню шанаваць у душах.
Ад саміх сябе праз вякі
Мы ўцякалі з такім напорам –
Аж дзічылісь нас ваўкі,
Аж ад нас першабытны такі
Адцураўся апошні сорам [26].
Даць магчымасьць беларускаму народу займець сябе, адрадзіць і абнавіць яго этна-культуру – гэты пафас «другога Адраджэньня» і «беларусізацыі» абумовіў усё лепшае, што тады было створана ў літаратуры і мастацтве. Уласна, на гэтай глебе ствараліся прафесійныя беларускія мастацтвы – выдавецкае, музычнае. Імклівы шлях – ад аматарскіх «гурткоў» да выдатна сыграных творчых трупаў – прайшоў тэатр. Творча ён разьвіваўся ад сьпектакляў, якія любоўна ўзнаўлялі, так сказаць, лірызаваную, па-мастацку пераўтвораную этнаграфію (пьесы і сьпектаклі В.Галубка, музычная драма М.Чарота «На Кульле»), да тэатра псіхалагічна вострага, які ставіў у цэнтар увагі гледачоў «анталагічную» праблему чалавека і народа, чалавека і сьвету (напрыклад, не адразу зразуметы «Антон» М.Гарэцкага), да тэатра разнастайнага, блізкага па пошуках сваіх да формаў еўрапейскага тэатральнага мастацтва. Тут, як і ў паэзіі, вядучую ролю адыграла драматургія Янкі Купалы, пошукі рэжысёраў БДТ-1, тэатра, названага потым імем таго ж Купалы, аўтара бесьсмяротнай «Паўлінкі», глыбока драматычнага «Раскіданага гнязда» і… канешне, сатыры на разнага роду дэнацыяналізатараў – трагікамедыі «Тутэйшыя» (1922 г. напісаньня: апублікаваная праз многія дзесяцігоддзі!). Купала – ключавая фігура сярод «адраджэнцаў» 1910-20-х гадоў. Яго пьесы – «знакавая» зьява ў беларускай культуры «другога Адраджэньня» [27].
Сумна вядомая ў гісторыі беларускай культуры так званая «тэатральная дыскусія» 1927-28 гг., якая нагадвала прайшоўшую трохі раней так званую «літаратурную дыскусію» ва Украіне, пазначыла мяжу, за якой «беларусізацыя», дакладна як і «ўкраінізацыя», пачала энэргічна згортвацца, пераходзіць на рэйкі выкрыцьця «нацдэмаўшчыны», «буржуазнага нацыяналізму», рашучага адкату да этнакультурнага бяспамяцтва. Замест раней агалошваемага курсу на супрацоўніцтва з нацыянальна-дэмакратычнай інтэлігенцыяй і яе «камвыхаваньня» справа пайшла ў кірунку яе «выкрыцьця». «Тэатральная дыскусія» ўвянчалася складзенай у такім духу пастановай ЦК КП(б)Б аб яе выніках. Вынікі ж аказаліся такімі, што ўжо ў студзені 1933 г. ЦК беларускай бальшавіцкай партыі, у згодзе і пад ціскам партыйнага цэнтру ў Маскве, прыняў пастанову, якая была злавесна агалоўлена: «Аб фактах прасочваньня класава-варожых, нацыянальна-дэмакратычных (менавіта так – праз ураўноўваючую коску – Ю.С.) уплываў у мастацкую літаратуру БССР». Пасьля чаго адкрылася дарога для ОГПУ і НКВД.
Гісторыю таго, як народы Савецкага Саюза, у тым ліку і рускі, іхныя этнакультуры, у тым ліку і руская [ня будзем “ураўноўваць”; страты, нанесеныя бальшавізмам беларускай культуры ў параўнаньні з рускай, былі ЯКАСНА большымі – Рэд.], заганяліся ў сталінскія засьценкі, як пераўтваралася пры гэтым здавалася б натуральная для ўмоў шматнацыянальнай краіны формула этнакультур-дзе, «пралетарскіх (пазьней Сталін прапанаваў: «сацыялістычных») па зьместу і нацыянальных па форме» (гэтую формулу сталі тлумачыць як… адсутнасьць «нацыянальнага зьместу», сутыкаючы «зьмест» і «форму», «сацыялістычнае» і «дэмакратычнае»; і пазьней, пры Хрушчове і Брэжневе, формула гэтая, якая паўтаралася ці толькі мелася на ўвазе – усё роўна, станавілася нейкім «тэарэтычным абгрунтаваньнем» для ўсялякіх дэнацыяналізацый і русіфікацый), – пра ўсё гэта сёньняшні чытач ведае мала, у лепшым выпадку па чутках. А ведаць гэтую гісторыю дэнацыяналізацыі савецкай эпохі – неабходна. Дарэчы, і для таго, каб не дэкларатыўна, а ўсур’ёз, абаснавана ўяўляць сабе аб’ектыўна пазітыўную ролю рускай культуры [?; мы ж сьхільны ўяўляць яе і ў значэньні прылады для этнацыда беларусаў й іншых народаў расейскай імперыі – г.зн. негатыўна – Рэд.] у разьвіцьці культур «народаў СССР»…
