Андрэй Насута
З пачаткам ідэалагічнай кампаніі, інспіраванай цяперашнім кіраўніцтвам беларускай дзяржавы, як афіцыйнымі, гэтак і «апазіцыйнымі» коламі актыўна абмяркоўваюцца складнікі таго, што кожнаму з бакоў хацелася б бачыць у якасці г. зв. «нацыянальнай ідэі». Тым часам за гарачынёю спрэчкі ніхто не наважыўся хаця б дзеля цікаўнасці звярнуцца да з’явы, што папярэднічала беларускаму нацыянальнаму праекту ды доўгі час рэальна замінала яго ўжыццяўленню. Гутарка пра тое, што шмат ганілі ды адрыналі, уважаючы за данацыянальны атавізм, намагаліся выкараніць ды скарэй утылізаваць у асадах беларушчыны, пра тое, што, здаецца, зусім забытае і непатрэбнае цяперашнім інжынерам людскіх душ. Гаворка пра дагэтуль не даследаваную, дарэшты незразуметую ТУТЭЙШАСЦЬ [нягледзячы на тое, што азначэнні кшталту «тутэйшы», «мясцовы» пашыраныя на вялікіх абшарах (у тым ліку ў нашых найбліжшых суседзяў), у беларускім кантэксце «тутэйшасць» мае адмысловае значэнне, бо менавіта ў нас яна набыла статус экзістэнцыйнага выбару ці не ўсяго народу. – А.Н.], якая магла (і мусіла была) легчы ад самага пачатку ў грунт нашай нацыянальнай ідэалогіі.
Пераважна адмоўная ацэна тутэйшасці выкліканая сутыкненнем гэтай «нестандартнай» катэгорыі з мадэрным разуменнем істы нацыі. У гэтым плане паказальныя развагі Эдуарда Дубянецкага, які мяркуе, што «феномен “тутэйшасці” з’яўляўся своеасаблівым вынікам ранейшай дэнацыяналізацыі і стаў (у некаторай ступені) сапраўднай трагедыяй для нацыянальнай самасвядомасці беларусаў <...>. Распаўсюджанне гэтага тэрміна сведчыла пра вельмі нізкі ўзровень самасвядомасці значнай часткі беларускага народа…» [Дубянецкі Э. Нацыянальная самасвядомасць беларусаў у мінулым і сёння // Адукацыя і выхаванне. – 1996. – № 3. – С.18.]. Гэткае стаўленне да тутэйшасці пераважае сёння ў бальшыні беларусаведных штудыяў. Звычайна ў іх тутэйшасць як праява этнічнасці процістаўляецца панятку «нацыі» ды ўважаецца за адну з прычынаў слабасці нацыятворчага працэсу беларусаў у ХIХ – ХХ стст. [Найяскравейшы прыклад гэткага падыходу – працы ведамага польскага беларусіста Рышарда Радзіка, параўн.: Radzik R. Między zbiorowością etniczną a wspólnotą narodową: Białorusini na tle przemian narodowych w Europie Środkowo-Wschodniej XIX st. Lublin, 2000; Радзік Р. Беларусы (погляд з Польшчы). Мн., 2002; Радзік Р. Ад этнічнага згуртавання да нацыянальнай супольнасці // Беларускі гістарычны агляд. 1998. – Т. V. Сш. 2. – С. 291-326.].
Не паглыбляючыся ў крытыку тыпалогіі, у якой нацыя паўстае найвышэйшай прыступкай развіцця этнасу, паспрабуйма вызначыць месца тутэйшасці ў стасунку да беларушчыны. За адпраўны пункт возьмем аналіз Валеркам Булгакавым тэкстаў Францішка Багушэвіча, якія сталі асноваю беларускага нацыянальнага дыскурсу. Паводле назіранняў даследніка, азначэнне «тутэйшы» – гэта сярэдняе звяно ў ланцугу паслядоўнай этнакультурнай трансфармацыі (літвін – тутэйшы – беларус): «У “тутэйшым”, выходзячы з дадзенага гарызонту досьведу, “памёр” ужо ліцьвін, але яшчэ “не нарадзіўся” “беларус”» [ Булгакаў В. Мой Багушэвіч // Анталёгія сучаснага беларускага мысьленьня / Укл. А. Анціпенка, В. Акудовіч. СПб., 2003. – С. 344.].
Ці была лагічная гэткая трансфармацыя? У канцы ХIХ – пачатку ХХ ст., у часе, калі на адной прасторы існавалі ўсе тры элементы вышэй згаданага ланцуга, тутэйшасць з «літоўскасцю» (у форме «краёвасці») мела больш супольнага як з «беларускасцю». Калі для беларускіх дзеячоў тутэйшасць – «вялікае нішто» (Янка Купала) [Гэтак Купалаў «свядомы беларус» Янка Здольнік кпіць з гратэскавага «тутэйшага» Мікіты Зноска (Купала Я. Тутэйшыя // Купала Я. Выбраныя творы. Мн., 2002. – С. 518], дык для краёўцаў яна – «сувязь з роднай зямлёй, гэта патрыятызм» (Канстанцыя Скірмунт) [Цыт. паводле: Смалянчук А. «Краёвасць» у беларускай і літоўскай гісторыі // Беларускі гістарычны агляд. 1997. – Т. IV. Сш. 1-2. – С. 22.]. Тутэйшасць, як адзначае Аляксандр Смалянчук, у пэўным сэнсе была краёвасцю «маўклівай бальшыні» грамадства Беларусі і Літвы, тады як краёвасць вырасла з тутэйшасці, якая ў асяроддзі шляхты спалучалася з усведамленнем належнасці да колішняга Вялікага Княства Літоўскага [Тамсама]. КРАЁВАСЦЬ і ТУТЭЙШАСЦЬ былі ў сваёй істоце адмысловымі адменнікамі літоўскасці: кожная са сваім станавым «знакам» – шляхоцкім і сялянскім адпаведна. У адрозненне ад пасіянарнай арыстакратыі, якая магла дазволіць сабе вонкавае выяўленне літоўшчыны, сялянская маса захоўвала нутраное ўсведамленне сваёй апрычонасці праз апеляцыю да месца спрадвечнага пражывання.
Вельмі красамоўнае сведчанне пакінуў Яўхім Карскі: «У наш час просты люд у Беларусі не ведае гэтага назову. На пытанне: хто ты? просталюдзін адказвае – рускі, а калі ён каталік, то называе сябе каталіком, або палякам; часам сваю радзіму называе Літвой, а то і проста скажа, што ён “тутэйшы” (tutejszy) – мясцовы, канечне процістаўляючы сябе таму, хто гаворыць па-вялікаруску, як прыхадню ў заходнім краі» [Карскій Е. Белая Русь // Iмя тваё Белая Русь / Укл. Г. Сагановіч. Мн., 1991. – С. 29]. Цікава, што тутэйшыя па-за звычайным атаесамленнем сябе з пэўным вызнаннем (праваслаўны – рускі, каталік – паляк) неахвотна, нібы не жадаючы раскрываецца перад чужынцамі, нярэдка называюць сябе літвінамі [Параўн. інфармацыю Антона Палявога пра жыхароў колішняга Навазыбкаўскага пав. Гомельскай губ.: «Калі б вы папыталіся – кажа Полевой – у селака Навазыбкаўскага пав., прыкладам, гэтак: ‘Хто вы такія? да якое нацыі належыце?’ – то пачулі б такі адказ: ‘Хто мы?! Мы руськія’ (зн., праваслаўныя, Я. С.). Калі вы далей папытаецеся: ‘Якія “руськія”? – Велікарусы, ці што?’ дык узноў пачуеце адказ: ‘Ды не, якія мы там Велікарусы? Не, мы не Маскалі’. ‘Ды хто ж вы тады, Украінцы?’ ‘Не, і не Ўкраінцы!’ ‘Ды хто ж, наапошку: не Маскалі, не Ўкраінцы, а хто ж?’ І вось… скажуць вам: ‘Мы Літва, Ліцьвіны’» (цыт. паводле: Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі. New Jersey, 1978. – С. 36)]. Мячыслаў Давойна-Сыльвэстровіч, рэдактар газеты «Litwa», што выходзіла ў пачатку ХХ ст., аналізуючы водгукі чытачоў у сувязі са спробаю «беларусізаваць» выданне, зацямляў: «…“Тутэйшыя, якія гавораць па-просту” зусім не ўважаюць сябе за беларусаў, але скарэй за літвіноў, якімі з духу ёсць і дагэтуль» [M
Здаецца, прататып «класічнай» тутэйшасці трэба шукаць менавіта ў вялікалітоўскай эпосе. Варта тут успомніць пра тагачасную складаную сістэму этнанімічнага азначэння («формулы» кшталту «літвін латыш беларусец Аршанскага павету» і да т. п.), што ўсебакова (паводле дзяржаўнай, этнічнай, канфесійнай належнасці) характарызавала канкрэтную асобу ды стварала яе тутэйшы «пашпарт». Між іншага, тады ж у нас, як і ўва ўсёй Еўропе, быў вельмі пашыраны і «зямляцкі наміналізм» – ідэнтыфікацыя сябе як насельнікаў пэўнага рэгіёну: «палачане», «берасцяне», «палешукі» ды г. д. Але агульным субстратам для ўсіх катэгорыяў насельніцтва краю была менавіта літоўская ідэнтычнасць, якая адлюстроўвала шматроўневую свядомасць, у тым ліку, відаць, і этнічную [Сагановіч Г. Нарыс гісторыі Беларусі ад старажытнасці да канца XVIII ст. Мн., 2001. – С. 182].
За часоў Расійскай імперыі агульны літоўскі субстрат тутэйшай ідэнтычнасці быў у значнай ступені страчаны, захаваўшыся адно ў даўняй літоўскай метраполіі – на паўночным захадзе сённяшняй Беларусі і на ўсходзе Літвы, пераважна сярод палітычна актыўнай шляхты. Пры гэтым беларуская ідэнтычнасць не была фактам агульнанацыянальнай сведамасці. Паводле сведчання Пятра Баброўскага з 1864 г., «беларусы, ня ведаючы, што яны беларусы, захавалі і ў штодзеннай гутарцы, і ў песьнях, і ў прыслоўях свае азначаныя нацыянальныя, лёгічныя формы, свой азначаны характар, свае праявы, звычаі і г. д. Беларус-селянін, ці будзе ён праваслаўны, ці каталік, мае свае пераконаньні, сваю моральную філёзофію і перадае гэта разам з мовай сваім дзецям і ўнукам. Ксёндз і памешчык ніколі ня скажуць аб беларусу каталіцкага веравызнаньня, што ён беларус, а скажуць: “літвін”. <...> Падчас нашай працы ў Горадзенскай губэрні, – кажа Баброўскі, – мы мелі этнографічныя сьпісы (насельніцтва) ад сьвяшчэньнікаў і ксяндзоў. На сьпісах тых і другіх сяляне, як праваслаўныя, так і каталікі, названы “літвінамі”…» [Цыт. паводле: Цьвікевіч А. «Западно-руссизм»: Нарысы з гісторыі грамадзкай мысьлі на Беларусі ў ХIХ і пачатку ХХ в. Мн., 1993. – С. 177-178].
Язэп Лёсік уважаў «тутэйшасць» за своеасаблівы спосаб захаваць народнае адзінства: «…Балючы падзел беларускага народу на праваслаўных і каталікоў <…> выклікаў другі падзел, – нацыянальны. Праваслаўных сталі лічыць расійцамі (“рускімі”), а каталікоў – палякамі. Сам-жа народ схаваў сваё сапраўднае імя ў сваіх песьнях, казках, паданьнях, а перад людзьмі называў сябе проста тутэйшым. Але й гэтым абаронным назовам ён выяўляў сваю нацыянальную асобнасьць і сваім найменьнем “тутэйшы” паказваў, што ён не расіец і не паляк. Пры тым барбарскім спосабе абрусеньня, быў адзін паратунак для свае нацыянальнай асобнасьці: схавацца пад найменьне тутэйшы, каб ніхто цябе не пазнаў ды прымаў за таго, хто каму падабаўся, бо пад тутэйшым можна разумець і расійца, і паляка, і беларусіна і каго сабе хочаш…» [Лёсік Я. Беларуская «Энэіда навыварат» // Лёсік Я. 1921 – 1930: Збор твораў / Укл. А. Жынкін. Мн., 2003. – С. 25].
Аднак вялікая маса простага люду, асабліва ў варунках русіфікацыі, без моцнага ідэнтыфікацыйнага арыенціру, якім была літоўская дзяржаўнасць, уважала за найлепшае ўхіляцца ад выразнага этнічнага самаазначэння [Параўн. вельмі красамоўныя развагі А. Багдановіча: «Только въ послЂднее время <…> подъ живительнымъ вліяніемъ школы и церкви въ бЂлоруссахъ возраждается сознаніе о своей принадлежности къ великому русскому племени. Но даже и теперь есть немало бЂлоруссовъ, которые подъ словомъ “русскіе” разумЂютъ старовЂровъ, издавна живущихъ въ Западномъ краЂ. А если вы къ такимъ бЂлоруссамъ обратитесь съ вопросомъ – кто они такіе въ смыслЂ національности, то очень многіе вамъ только и могутъ сказать, что они “тутэйшіе”, т. е. здЂшніе <…>. И къ вашему заявленію, что они русскіе или бЂлоруссы, они отнесутся довольно скептически: называй, дескать, какъ хочешь…» (Пережитки древняго міросозерцанія у бЂлоруссовъ: Этнографическій очеркъ А. Богдановича. Гродна, 1895. – С. 4-5)]. Адсюль зразумелая логіка тых, хто сцвярджаў: «Мы тутэйшыя, наша страна ні руска, ні польска, але забраны край», а на пытанне, хто ж вас забраў, адказваў: «Кацярына нас забрала» [Шейн П. Матеріалы для изученія быта и языка русскаго населенія Сeверо-Западнаго края. Т. III. СПб., 1902. С. 98. Параўн. сведчанне з Гарадзенскай губ. з 1902 г.: «Сяляне нашай губерні не называюць сябе ні рускімі, ні беларусамі. Некаторыя ўважаюць сябе за літвіноў…» (Тамсама. С. 97)].
Янка Станкевіч у сваім часе зрабіў важнае назіранне: «Усюдых, ідзе ня быў захаваўшыся назоў “Літва”, народныя масы не прынялі тэрміну “Беларусы”, або – троху прыняўшы – яго адкінулі. <...> Ідзе былі перастаўшы зваць сябе Літвою, там народныя масы заставаліся без нацанальнага назову. Звалі сябе “туташнімі” (або “тутэйшымі”)» [Станкевіч Я. Нарысы зь гісторыі Вялікалітвы-Беларусі. С. 38. Дазволім сабе асцярожна супаставіць бел. “тутэйшы” з літ. tauta, лат. tauta ‘народ, племя’, прус. tauto ‘краіна’ < і.-е. teutā ‘народ’. Магчымасць захавання гэткага сэнсу разам з празрыстай славянскай этымалогіяй выглядае пакуль вельмі гіпатэтычна, хоць і не зусім фантастычна дзеля наяўнасці іншых «неверагодных», але прызнаных навукаю прыкладаў складанай балцка-славянскай лінгвістычнай інтэрферэнцыі, характэрнай для беларускай мовы. Пэўным пацверджаннем гэткага дапушчэння можа быць факт трываласці «тутэйшага» самаазначэння найперш на захадзе Беларусі, дзе балцкая моўная прысутнасць адчувалася найдаўжэй]. Такім чынам, тутэйшы – гэта не той, у кім памёр ужо літвін, а скарэй той, у кім насуперак асіміляцыі яшчэ захоўвалася натуральнае адчуванне свайго месца і сваёй зямлі, пакуль у ім штучна не выхавалі беларуса. Кур’ёзнасць сітуацыі ў тым, што беларуса не без удзелу «западно-руссов» нарадзіла купка літвіноў-хлапаманаў, якія не маглі нават прадбачыць усіх наступстваў свайго праекту. «Залаты час», калі тутэйшыя, літвіны, крывічы ды г. д. былі рэальнасцю на нашай зямлі, бадай немагчыма вярнуць. Разам з тым прыйманне беларушчыны з яе кволай нацыянальнай міфалогіяй азначае траплянне ў пастку самаашуканства. Увесь час даводзячы неаспрэчнасць «факту» «тысячагадовай беларускай дзяржаўнасці» (хоць «беларускай» дзяржавы не існавала да 1918 г.), мы будзем бясконца спрачацца з сукрэвічамі літвінамі за супольную спадчыну, самасцвярджаючыся коштам «(бела)рускай» мовы Літоўскага Статуту ды «славянскага» элементу аколіцаў Вільні. Беларускасць стварае чарговы кур’ёз (што не дзіўна, бо і сама «Белая Русь» – вялікі кур’ёз еўрапейскай геаграфіі), які патыхае крывадушнасцю, бо дзеля абгрунтавання сваёй апрычонасці ад расійцаў ды іншых «славянаў» акцэнтуюцца балцкія вытокі беларусаў, а дзеля таго, каб адмежавацца ад найбліжэйшых сваякоў – літвіноў, з, прыкладам, крывічоў ствараецца авангард славянскай каланізацыі на балцкіх абшарах Усходняй Еўропы. Не станем спрачацца: маюць фармальную рацыю тыя беларускія гісторыкі, якія мяркуюць, што, «нягледзячы на позняе замацаванне тэрміна “Беларусь”, яго выкарыстанне ў тэрытарыяльным плане ўяўляецца апраўданым і для асвятлення папярэдняй гісторыі краіны”, што пісаць пра нашу зямлю ў сярэднявеччы як пра Беларусь «не менш правамерна, чым называць Расіяй абшары Паўночна-Ўсходняй Русі X – XV ст., што робяць расійскія гісторыкі, або гаварыць пра палеаліт Польшчы» [Сагановіч Г. Нарыс гісторыі Беларусі... С. 11]. Вядомая практыка, калі ўсе ранейшыя найменні нейкага краю прыводзяцца да аднаго назоўніка – назову сучаснага. Але варта не забываць, што, як казаў Аляксей Лосеў, «імя мае нейкае інтымнае адзіноства раз’яднаных сфераў быцця, адзіноства, што вядзе да супольнага жыцця іх у адной суцэльнай, ужо не проста “суб’ектыўнай” або проста “аб’ектыўнай”, свядомасці. Імя прадмету – гэта суцэльны арганізм яго жыцця ў іншым жыцці, калі апошняе камунікуе з жыццём гэтага прадмету ды імкнецца пераўвасобіцца ў яго ды стаць ім» [Лосев А. Философия имени // Лосев А. Бытие – имя – космос. М., 1993. С. 642]. І ад таго, якое гэтае імя, пагатоў імя краіны, народу, залежыць жыццё і лёс яго носьбітаў. Больш за тое, у індаеўрапейскіх культурах «само слова імя – і.-э. *n-men- – утвараецца на базе элемэнту прасторавага дэйксысу і, згодна з найбольш імавернай этымалягічнай вэрсыяй, азначае ‘унутранае’, ‘што непасрэдна датычыць існасьці носьбіта пэўнага імя’. У чыстым сваім значэньні “унутранага” імя азначае нешта, у неазьнешненасьці спахоўна трывалае і нейкім чынам скарэляванае зь існасьцю існага, носьбіта імя» [Санько С. Канстытутыўныя элемэнты антычнага космасу як эталённага для стараэўрапейскай тэсматычнай культуры // Kryuja: Crivica. Baltica. Indogermanica. 1994. № 1. С. 114]. Тое, што Бела-русь вельмі мала мае (калі не сказаць – нічога не мае) супольнага з «унутраным» гэтай зямлі ды яе істаю, – відавочна, і як бы хто ні намагаўся – ажно да збялення – давесці адваротнае, усё адно «белорусы – это те же русские», хоць і «со знаком качества» (Аляксандр Лукашэнка). Праз рускасць, якога колеру ці памеру яна ні была б, тут заўсёды будуць рэалізоўвацца чужародныя патэнцыі (адзначым бадай генетычную сувязь рускасці са славяншчынай і праваслаўем). Таму няма чаго жаліцца, што цяпер «паміж намі ды пакаленнямі Францішка Скарыны і Канстанціна Астрожскага, Васіля Цяпінскага і Філона Кміты-Чарнабыльскага, Астафія Валовіча і Льва Сапегі, Казіміра Лышчынскага і Самуэля Корсака зеўрыць глыбокі разрыў» [Сагановіч Г. Нарыс гісторыі Беларусі... С. 350]. Аднак нельга ігнараваць і таго, што тутэйшымі «русінамі» іхная рушчына часта ўспрыймалася праз літоўскую «прызму» [Зрэшты, не варта забывацца, што «рушчына» (у асноўным як рэлігійны чыннік) часам прыводзіла як просты люд, гэтак і шляхоцкі стан Вялікага Княства Літоўскага да калабарацыі з ворагам – маскалямі ды казакамі. А.Катлярчук, кажучы пра супрацу праваслаўных шляхцічаў Рэчы Паспалітай з «аднаверцамі», зацямляе: «У выніку пасьля вайны і перамогі РП праваслаўе сярод яе эліт канчаткова дыскрэдытавала сябе як здрадніцкая вера» (Катлярчук А. Яшчэ раз пра месца беларусаў у гісторыі // Arche. 2003. № 5. С. 39)]. У бальшыні беларускіх «нацыянальна арыентаваных» даследнікаў і тых, хто проста імкнецца да максімальнай «інтэлектуальнай аб’ектыўнасці», менавіта актуальны стан шмат у чым вызначае вынікі іхных штудыяў. Гэта не мае дзівіць, бо, як цвердзіць Джонатан Фрыдман, «уся гісторыя, у тым ліку і сучасная гістарыяграфія, ёсьць міталёгіяй», бо «гісторыя – адлюстраваньне цяпершчыны ў мінулым» [Цыт. паводле: Кузё Т. Гісторыя, памяць і фармаваньне нацыяў на постсавецкай каляніяльнай прасторы // Arche. 2003. № 3. С. 107. На жаль, у сённяшняй Беларусі ўсё яшчэ досыць пашыраная ды нават мае афіцыйнае падтрыманне каланіяльная гістарыяграфія «западно-русского» кірунку, што нельга не адзначыць як кепскі тон у дзяржаве, якая ўважае сябе не за заходнюю правінцыю Расіі, а за папраўдзе суверэннае і незалежнае гаспадарства]. Калі ж катэгарычна паставіць пытанне пра аб’ектыўнасць, дык яно мусіць гучаць гэтак: «Якая міфалогія адлюстраваная ў той або іншай гістарыяграфіі, або ў працах канкрэтнага даследніка?» Іншая рэч, наколькі разуменне мінуўшчыны з пазіцыяў цяпершчыны, уласцівае «свядомай» беларускай гістарыяграфіі з яе собскай міфалогіяй, карэктнае і карыснае. Ці патрэбная агулам такая гісторыя, што ўвесь час шукае свайго апраўдання? Гэткія запыты маюць сэнс і ў пэўнай пурыстычнай відалі. Здаецца, яшчэ ніхто не рабіў гістарыяграфічна-кампаратыўнага аналізу таго, як некаторыя «патрыёты» неўпрыкмет набліжаліся да ўсяго «истинно-русского», якога гэтак цураліся, калі сцвярджалі, што Вялікае Княства Літоўскае было «беларускаю» дзяржаваю, а літва – «славянскім» племем. У змаганні за незалежную Беларусь яны самі часта станавіліся незалежнымі ад праўдзівай істы свайго народу. У змаганні з тутэйшасцю не прыкмячалі таго, што магло б быць больш слушным шляхам развіцця. Не прыслухоўваліся да свайго «Я». А варта было б, бо панятак «Я» «ўласьцівы ўсім індаэўрапейскім мовам, што, безумоўна, сьведчыць пра ягоную адмысловую старажытнасьць. Для гэтага займеньніка даволі надзейна ўзнаўляецца праформа *He-gH-(om), што літаральна азначае “вось-тутэйшы”. Гэты спракаветны спосаб азначаць існасьць уласнага існаваньня ў зьвязку зь мейсцам у сваёй спахоўна адкрытай воласьці быў нагэтулькі натуральны і трывалы, што яшчэ ў ХХ ст. быў выкарыстаны беларусамі дзеля выразу сваёй саматоеснасьці…» [Санько С. Канстытутыўныя элемэнты антычнага космасу... С. 115]. «Ідэолягам беларускага адраджэньня ў сваім часе, відаць, ня варта было сарамліва праходзіць міма гэтай спракаветнай звычкі вызначаць існасьць уласнага існаваньня ў адпаведнасьці зь існасьцю свайго месца, сваёй зямлі» [Санько С. Беларусь: паміж Поўднем і Поўначчу. Падставовыя складнікі аўтэнтычнага мэтапалітычнага дыскурсу // Фрагмэнты. 1997. - № 3-4. - С. 305]. Папраўдзе, тутэйшасць, якая карэніцца ў сваёй зямлі і традыцыі, заміж аб’екту кпінаў магла б стаць трывалым стрыжнем нацыянальнай ідэі, памагчы вызначыць асноўныя складнікі нацыянальнай ідэалогіі. Інтуіцыйная скіраванасць на гэта была колісь у найбольш кемлівых актывістаў нашага адраджэння, найперш у прыхільнікаў «крыўскай лініі». Зрэдчас станоўча згадваюць тутэйшасць і сёння, як, да прыкладу, публіцыст Вінцэсь Ліпскі ў сваіх досыць рэзкіх, але ад гэтага яшчэ больш трапных назіраннях: «Як на мой погляд, дык “тутэйшасці” ў беларусаў недастаткова. На што апіраюцца, скажам, латышы ці эстонцы, ніколі да ХХ ст. не меўшы ні сваёй дзяржавы, ні свайго гораду (гарадское насельніцтва было нямецкае, жыдоўскае ці расейскае), ні сваёй арыстакратыі? Нічога гэтага ім не спатрэбілася выдумляць, каб дамагчыся незалежнасці і стаяць на сваім, не зважаючы ні на Расею, ні на які Савет Еўропы. Апорай для іх з’яўляецца тая вяскова-хутаранская “тутэйшасць”, якая выглядае нават з-пад дыпламатычных фракаў. “А як жа з самаідэнтыфікацыяй? – спытаюць тут нашы нацыянал-мазахісты. – Гэта ж няма адчування суб’ектнасці нацыі!” Мала чаго ў каго няма. Да вайны амаль палова этнічных палякаў, якія жылі ў польскай дзяржаве, не ўсведамляла сваёй польскасці» [Ліпскі В. Ўэлкам ту зэ брэйв н’ю ўорлд // Arche. 1999. № 1. С. 250. Параўн. ацэну Міхаілам Пліскам «тутэйшасці» праз «прызму» кансерватызму: «…“Тутэйшасьць” была асновай пераемнасці ўласна беларускіх культурных і нацыянальных традыцыяў, яна была ў пэўным сэнсе захавальніцай каштоўнасцяў, якія мы можам назваць кансерватыўнымі» (Стенограмма круглoго стола политологов и учёных «Консерватизм в Беларуси: вчера и сегодня» // Адкрытае грамадства. 1998. № 4 // http://www.data.minsk.by/opensociety/106/3.html)]. Мы мелі і сваю патрыятычную арыстакратыю, і сваю карэнную тутэйшасць, каб спраўдзіцца як Народ, аднак беларушчына праз сляпую зачараванасць «мужыцкасцю» і пагарду да «дэнацыяналізаванай шляхты-здрадніцы» ды жаданне як мага скарэй парваць з «нацыянальнай недаспеласцю», змарнавала (і ўсё яшчэ марнуе) і першае, і другое. Камусьці гэтая крытыка «беларушчыны» можа здацца неканструктыўнай, а нават дэструктыўнай: маўляў, Беларусь сёння – гэта аб’ектыўная дадзенасць і форма, якую, заміж корпання ў яе цьмянай генеалогіі, трэба напаўняць сваім зместам, як гэта рабілі, скажам, дзеячы нацыянальныга руху кшталту Вацлава Ластоўскага або Яна Станкевіча. Аднак тыя ж В.Ластоўскі ды Я.Станкевіч досыць рана прыйшлі да ўсведамлення немагчымасці годнага існавання нашага народу з таўром «беларускасці». Каб знайсці спосаб развязання праблемы, трэба дабрацца да яе вытокаў. Праблема гэтая апроч этнакультурнага мае яшчэ і сацыяльнае вымярэнне. Варта ўзяць пад увагу той факт, што «беларуская ідэнтычнасць складвалася выключна як сялянская ці вытворная ад сялянскай, беларусаў называлі – то з годнасцю, то з пагардай – “мужыцкім народам”». Між усяго, гэта азначае, што «папулярнасць прэзідэнта Аляксандра Лукашэнкі ў значнай ступені тлумачыцца адпаведнасцю яго рыторыкі, паводзінаў і палітыкі беларускаму сялянскаму архетыпу» [Акара А. Тутэйшыя: «Северо-Западный край» ці «Kresy Wschodnie»? // Беларускі гістарычны агляд. 2000. - Т. VII. Сш. 1. - С. 121]. Удакладнім толькі, што аўтар гэтага зацему – заангажаваны аналітык, блізкі да «еўразійскіх» колаў Расіі і Украіны, і, мабыць, усё ж не варта гэтак катэгарычна атаесамляць «сялянскі» і «беларускі» архетыпы. Калі б адно старавечны тутэйшы сялянскі светагляд быў пакладзены ў грунт беларускай нацыянальнай ідэі, вынік быў бы не менш годны як у літвіноў, латышоў або эстонцаў. Аднак у нас сведама культываваўся вобраз мужыка-бедака, з якога зрабілі сімвал нацыянальнай экзістэнцыі. Гэтая фатальная памылка разам з сацыял-эгалітарысцкімі сантыментамі паспрыяла пралетарызацыі ўсёй нацыянальнай (у тым ліку і сялянскай) тэмы, неўзабаве зрабіўшы яе лёгкім здабыткам камуністычнага папулізму. Відаць, меў рацыю Антон Луцкевіч – адзін з тых, хто фармуляваў беларускую ідэю, калі цвердзіў: «Можна сьмела сказаць, што ўвесь адраджэнскі рух у нас расьцьвіў пад чырвоным сьцягам сацыялізму. <...> Сацыялізм – тая залатая ніць, што зьвязала працоўную вёску з працоўным местам і павяла іх адным беларускім шляхам. Сацыялізм вывеў гэты шлях на шырокую дарогу змаганьня ўсіх народаў сьвету – усіх прыгнечаных і паняволеных – за іх вызваленьне. І затым-то той кліч, які напісалі першыя беларускія сацыялісты на сваім сьцягу: “Працоўная бедната ўсіх краёў, злучайся!” – нягледзячы на зьмену партыяў і іхніх праграмаў – захаваўся ў беларусаў па сягоньняшні дзень і ня страціць свайго значэньня ніколі» [Луцкевіч А. Дваццацілецьце Беларускае Сацыялістычнае Грамады // Луцкевіч А. Да гісторыі беларускага руху: Выбраныя творы / Укл. А. Сідарэвіч. Мн., 2003. С. 122. Зацемім, што толькі цяпер падзеі стогадовай даўніны, калі пачынаўся беларускі нацыянальны рух, пакрысе атрымліваюць належную ацэну, параўн.: «Самая вялікая трагедыя краю, належным чынам не асэнсаваная дагэтуль, у тым, што сто гадоў таму Міцкевічы і Ўлашчыкі, а за імі і ўсе мы, закалыханыя сaцылістычнай дэмагогіяй, упусцілі шанец зрабіцца панамі – гаспадарамі свёй зямлі, свайго лёсу, сваёй краіны. Таму мы і клічам цяпер адзін аднаго – “слыш, мужык”, а не “прошэ, пане” <...>. Няўменне адрозніваць уласнасць ад карыстання, уласцівае першабытнаму чалавеку, “Наша Ніва”, а за ёй і ўсё Беларускае нацыянальнае адраджэнне ХХ ст. зрабілі быццам бы абавязковым атрыбутам беларуса, які паспяхова трывае да гэтага дня і цалкам акрэслівае межы нашага існавання» (Антанян А., Белы А. «Панамі будзеце, панамі!», або Навошта дзядзька ездзіў у Вільню // Спадчына. 2002. № 4. – С. 36)].
Сённяшняе кіраўніцтва Беларусі, якое працягвае эксплуатаваць і насаджаць бальшавіцкае ўяўленне пра селяніна і агулам народ, увасабляе ў найбольшай ступені пэўныя мроі першых беларускіх адраджэнцаў. Купалаў заклік «У вольнай, незалежнай Беларускай дзяржаве не павінна быць “ні эліна, ні іудзея”» [Купала Я. Незалежная дзяржава і яе народы // Купала Я. Выбраныя творы. С. 556] дакладна адпавядае прыярытэтам сённяшняй уладнай вертыкалі. Дзяржава, у якой пагарджаюць усім нацыянальным, нават мовай, – скарэй не анамалія, а лагічны вынік гэткіх установак. Марныя былі і ёсць спадзевы (прыклад Я. Купалы тут нагэтулькі ж красамоўны, наколькі і трагічны) на тое, што плебейскае гаспадарства будзе шанаваць і бараніць нацыянальную мову, мінуўшчыну і традыцыі, заміж таго, каб дазваляць нішчыць усё гэта чужынцам. У плавільным тыглі для эліна і юдзея рана ці позна рашчыняюцца ўсе адметнасці, а сыравінай становяцца бабылі ды манкурты, якія, як вядома, не маюць бацькаўшчыны. Дзеля гэтага зварот да тутэйшасці, а дакладней – да той метафізічнай харызмы, што тоіцца за яе шыльдаю, застаецца сёння адным з апошніх спосабаў захавання ўсяго высакароднага ды спрадвечнага, што пакуль яшчэ ацалела на нашай зямлі.
