Ня так даўно мы аналізавалі кітайскую імперыю, выводзілі нашыя прынцыпы ў стаўленьні да яе. Але сёньня з нагоды паўстаньня ў Тыбеце мы вымушаныя зноў вяртацца да тэмы, каб праявіць сваю салідарнасьць. З гэтай нагоды падаем артыкул Віталя Тараса пад назовам “Пунсавее Тыбэт”, які ўзяты з www.nn.by/index.php?c=ar&i=15819.
Цяжка спрачацца з кіраўніцтвам краіны, насельніцтва якой пераваліла за 1 мільярд 200 мільёнаў чалавек, дзе тэмпы росту эканомікі — сярод самых высокіх у сьвеце і дзе не чакаецца рэцэсія.
Але ўсё ж ёсьць, прынамсі, адзін чалавек, які процістаіць сваім маральным аўтарытэтам магутнай ядзернай дзяржаве, трэцяй паводле тэрыторыі ў сьвеце. Гэта Тэнцзін Г’ямцхо. Ён жа — духоўны лідэр тыбэтцаў і ўсіх будыстаў Далай‑лама, які жыве ў выгнаньні.
14‑я рэінкарнацыя Буды
Убачыць Далай‑ламу мне пашчасьціла некалькі гадоў таму на міжнароднай канферэнцыі ў Празе, скліканай пад эгідай тагачаснага прэзыдэнта Чэхіі Вацлава Гаўла. Многія палітыкі і журналісты, дарэчы, абвінавачвалі яго тады ў тым, што сваім запрашэньнем тыбецкага лідэра Гавэл, нібыта, паставіў пад удар чэска‑кітайскія адносіны…
Але больш запомнілася ня гэта. Памятаю, найперш, тое, як Далай‑лама рухаўся ў сваім экзатычным адзеньні — плаўна, велічна і ў той жа час імкліва, так што ахоўнікі і фотакарэспандэнты мусілі амаль бегчы за ім. Запомніўся выраз твару — чымсьці падобнага на тыбецкі сьвятарны манускрыпт — быццам бы безабаронна‑дзіцячы, але, разам з тым, мужны і спакойны.
Такі выраз я потым бачыў у тэлерэпартажах з М’янмы на тварах паўсталых будыйскіх манахаў, якія йшлі па вуліцах застылага ад страху Янгону. Ішлі насустрач арыштам і сьмерці. Колькі іх загінула летась ад рук вайскоўцаў — дагэтуль таксама невядома.
Афіцыйны Пекін звыкла абвінаваціў Далай‑ламу ў тым, што ён стаіць за хваляваньнямі ў Тыбеце і ў спробах «раскалоць Кітай». Усьлед за ўладамі да крытыкі далучыўся Панчэн‑лама, які выбраны кітайскімі ўладамі, жыве ў КНР і падтрымлівае камуністычнае кіраўніцтва. Што да «прынцыпаў будызму», дык гэтыя словы гучаць цікава ў сувязі з тым, што ў Кітаі нядаўна прыняты закон, паводле якога вышэйшыя аўтарытэты будызму павінны ўхваляцца кітайскімі ўладамі.
Варта нагадаць, што Далай‑лама — гэта не пасада. Гэта рэінкарнацыя Буды, бадгісатва. Цяперашні духоўны лідэр — яго 14‑я рэінкарнацыя. Калі Далай‑лама памірае, будыйскія манахі шукаюць прыкметы «маленькага Буды» сярод людзей, якія жывуць блізу месца сьмерці папярэдніка. Праблема ў тым, што цяперашні Далай‑лама ня можа вярнуцца ў Тыбэт. Таму ён выказаў нядаўна думку, што наступны Далай‑лама не абавязкова будзе тыбэтцам і што ён можа быць, насуперак традыцыі, абраны аўтарытэтнымі вернікамі. Прыкладна так, як абіраюць Папу Рымскага. Але ў кожным выпадку вырашаць гэта павінны самі вернікі, адпаведна законам іх рэлігіі, а не дзяржаўныя чыноўнікі.
У будыстаў няма гірархіі ў звыклым значэньні слова, у іх няма паняцьця «галоўны». Далай‑лама — гэта вышэйшы духоўны аўтарытэт, і прысвоіць яго сабе не пад сілу нават усямоцнай дзяржаўнай машыне.
“Вялікае разбурэньне”
Далай‑ламу было 19 гадоў, калі ён у верасьні 1954 году прыехаў у Пекін у якасьці дэлегата Ўсекітайскага сходу народных прадстаўнікоў. Гэта адбылося праз чатыры гады пасьля камуністычнага ўварваньня ў Тыбэт. У Пекіне з Далай‑ламам шмат разоў сустракаўся Мао Цзэдун, спрабуючы заваяваць сымпатыі маладога духоўнага лідэра.
Але ўжо напачатку 1956‑га году, калі завершылася будаўніцтва дарог з цэнтральнага Кітаю ў Тыбэт, абмен кветкамі скончыўся. Мао стаў патрабаваць ад тыбэтцаў прадукты, хацеў забараніць рэлігію. Пачалося паўстаньне, якое цэнтральны ўрад здушыў з дапамогай цяжкой артылерыі і авіяцыі. Але паўстанцы колькасьцю каля 60 тысяч чалавек, у большасці сваёй — вершнікі, прадэманстравалі мужнасьць і ўменьне ваяваць. А самае галоўнае — тыбэтцы востра адчувалі сваю самабытнасьць, захоўвалі сваю мову і рэлігію.
10 сакавіка 1959‑году, калі пайшлі чуткі, што кітайцы хочуць выкрасьці Далай‑ламу, у Лхасе ўспыхнула новае паўстаньне. Дэманстранты прайшлі па вуліцах гораду, выкрыкваючы: «Кітайцы, прэч!» Мао дазволіў тады Далай‑ламу ўцячы ў Індыю, бо пабойваўся, што ягонае забойства можа выклікаць хвалю гневу ва ўсёй міжнароднай супольнасьці, асабліва ў будыйскіх краінах.
Паўстаньне было патопленае ў крыві. Першым вынікам камуністычных рэквізыцыяў стаў нечуваны ў гісторыі Тыбэту голад. Пра гэта напісаў у 1962‑м годзе ў сваім лісьце з 70 тысяч словаў Чжоў Эньлаю – тагачасны Панчэн‑лама. Падчас наведваньня тыбецкіх раёнаў ён пабачыў, што ў людзей забралі нават посуд. «Тыбэтцы ніколі не былі нагэтулькі бедныя, каб не маглі сабе дазволіць місаў для ежы», — пісаў ён. Але пра самае галоўнае Панчэн‑лама змог напісаць толькі па сьмерці Мао. «15—20 працэнтаў тыбэтцаў, бадай, палову ўсіх дарослых мужчынаў, кінулі ў турмы, дзе яны памёрлі ў выніку непасільнай працы. Зь імі абыходзіліся горш як з жывёламі…Зьверствы суправаджаліся зьнішчэньнем культуры. У рамках разгорнутай кампаніі, афіцыйна названай «Вялікае разбурэньне», жорстка зьнішчаўся тыбецкі лад жыцьця быццам за «адсталасьць, бруд і бескарыснасьць»…
«Сьвятарныя манускрыпты пайшлі на арганічныя ўгнаеньні, а з выяваў Буды і сутраў рабілі абутак», — пісаў Панчэн‑лама. Большасьць манастыроў былі разбураныя. Паводле ацэнкі сьвятара, іх колькасьць скарацілася з 2500 ў 1959 годзе да ўсяго 70 ў 1961‑м.
Асаблівым зьдзекам сталася забарона тыбэтцам хаваць памерлых паводле сваіх звычаяў.
О спорт — ты хто?
Падсумоўваючы ўсё гэта, можна сказаць, што ў Тыбэту ня проста забралі нацыянальную незалежнасьць і культурную ідэнтычнасць. У Тыбеце была зьнішчаная цэлая цывілізацыя.
Духоўныя традыцыі Тыбэту, між тым, зрабілі моцны ўплыў у ХХ стагодзьдзі, хоць і ўскосна, на цывілізацыю Захаду. Які нясе сваю долю адказнасьць за лёс тыбэтцаў.
Нягледзячы на хвалю пратэстаў, якая пракацілася ад Эўропы да ЗША і Расеі, ніякія санкцыі Кітаю з боку дзяржаваў «вялікай восемкі» не пагражаюць. Адзінае, чым заклапочаныя ўлады КНР — дык гэта магчымымі наступствамі падзеяў у Тыбеце для іміджу Алімпіяды‑2008 у Пекіне. Напрыканцы сакавіка павінна адбыцца ўрачыстая цырымонія дастаўкі алімпійскага агню на вяршыню Эвэрэсту ў Гімалях, на мяжы з Тыбэтам. На кітайска‑індыйскай мяжы ў сувязі з гэтым узмоцненыя меры бясьпекі, узыходжаньні альпіністаў на самую высокую гару сьвету часова забароненыя.
Так, відаць, у Кітаі разумеюць місію міру, якую закліканыя несьці Алімпійскія гульні.
Чакаць байкоту Алімпіяды з боку Захаду, як гэта адбылося ў 1980 годзе ў Маскве, не даводзіцца. Тады ішла поўнамаштабная вайна ў Афганістане, куды Савецкі Саюз увёў свой «абмежаваны кантынгэнт», чым дэстабілізаваў міжнародную сітуацыю. Сітуацыю ў Тыбеце Захад лічыць унутранай справай КНР, зь якім зусім ня хоча сварыцца.
Цяперашняя Расея менш за ўсіх зацікаўленая ў якіх‑небудзь байкотах — яна заклапочаная ўласнай зімовай Алімпіядай 2014‑га году ў Сочы.
Пра афіцыйны Менск зь яго арыентацыяй на самае шырокае супрацоўніцтва з Пекінам у дадзеным выпадку няма чаго й казаць...
Віталь Тарас
У Тыбеце, напэўна, быў генацыд, а зараз культурны генацыд.