Юры Кузняцоў (ілюстрацыя – карціна С. Іванова “Прыезд ваяводы”)
Рэванш ардынскай імперыі ў сярэдзіне мінулага тысячагоддзя ня мог не суправаджацца і рэваншам візантыйскай царкоўнасьці.
У пазбаўленым пэўны час імперскага “даху” хрысьціянстве сталі зьяўляцца парасткі сапраўды духоўнай рэлігійнасьці, унікальнай самабытнасьці, узьніклі секты стрыгольнікаў, несьцяжацеляў. Не адмаўляючы вучэньне Ісуса Хрыста, у многіх вернікаў ўзьнікла разыходжаньне з праваслаўем, як рэлігіяй сьвяшчэннай матэрыі – ідэалагічным базісе “халявы”, канфлікт з царкоўнай гіерархічнасьцю, манаствам, таінствамі, фізічнымі цудамі, пакланеньне мошчам, іконам, зьявілася патрабаваньне адмовіцца ад царкоўных землеўладаньняў і царкоўных прыгонных, спыніць практыку сімоніі – куплі ды продажу сьвятарскага сана. Такім чынам, у царкоўным жыцьці рабілася тое ж, што і ў сьвецкім – ерэтыкі (“здраднікі”) па-свойму “страты царкве рабілі і з казны цягнулі”. Адпаведна і расправа зь імі была ня менш жорскай, чым са сьвецкімі “здраднікамі”.
Вядома, пагроза прыватным матэрыяльным дабротам, “халяве” – гэта не самая галоўная [прычына] для ўціску іншадумства. Самую вялікую небясьпеку для імперыі нясе культура, якая так і намагаецца расквітнець на глебе рэальнай вытворчасьці, зыходзіць з прыродных, геаграфічных ды іншых рэаліяў, натуральных сістэм адносінаў, якія складаюцца. У гэтым сэнсе дзейнічае ў адным ключы як тэрор дзяржавы, накіраваны ў XVI ст. на земства, так і тэрор царквы, якая калёным жалезам выпальвае рэчаіснасьць, якая паклікана не вырываць верніка ў віртуальныя мроі, а наадварот – рэгуляваць, рабіць канструктыўным нябачны сьвет актуальных для жыцьця ідэй і сапрадных адносінаў, не адварочваць ад відавочнасьці, а адчыняць на яе вочы.
Ангажаваныя гісторыкі адмаўляюць існаваньне ня толькі рабства, але й інквізіцыі ў Расеі, якая на самой справе цягнулася ўсю гісторыю расейскага праваслаўя амаль да XVIII стагоддзя. Расейскія інквізітары спальвалі, рублі галовы, чацьвертавалі, вешалі, вырывалі языкі, выціскалі вочы, вырывалі ноздры, ламалі косткі, падвешвалі за рэбры, замарожвалі, скормлівалі зьвярам, катавалі дыбай, кляшчамі, заморвалі да смерці голадам, дымам і г.д, і да т.п. Адмаўленьне расейскіх варыянтаў рабства ды інквізіцыі – гэта праява таго ж рабскага мысьленьня. Жыцьцё, пакуты, сьмерці рабоў цынічна ні ў што не ставяцца. Гэта ў імперскім адчужаным разуменьні нібы само сабой зразумелыя ахвяры, пра якія і нагадваць ня варта.
Такое стаўленьне да людзей выявілася ва ўсёй прыгажосьці й ў ХХ стагоддзі, калі, скажам, гітлерызм ацэньваецца як адназначнае зло, а сталінізм – далёка ня так. Хаця сталінскі рэжым зьнішчыў у рэпрэсіях, галадаморах і вайне нашмат больш людзей, чым германскі фашызм, але гэта была сьмерць “сваіх” рабоў, якая нічога ня значаць у параўнаньні зь гістарычнай місіяй імперыі, якая на паверку заўсёды аказваецца пшыкам…
Няма сэнсу тут падрабязна апісваць далейшую гісторыю Расеі да XVIII стагоддзя, якая ўяўляла зь сябе адно толькі крывавае месіва войнаў, сьмяротных пакараньняў, расправаў, сталай боўтанкі ўверх-уніз: развалаў-самазьнішчэньняў імперыі й наступных крывавых яе аднаўленьняў. Любая дэструктыўная сістэма адрозьніваецца ад канструктыўнай менавіта такой “боўтанкай” – узьлёт-падзеньне, узьлёт-падзеньне, крах-рэванш, крах-рэванш і г.д. Імперская сістэма тут не выключэньне.
Вось толькі бясконца такое хаджэньне па адным і тым жа коле працягвацца ня можа. Нават частковае паслабленьне рэпрэсіяў, сьмяротных пакараньняў і царкоўнай інквізіцыі ў сярэдзіне XVIII стагоддзя прывяло да фатальных для імперыі наступстваў – неадкладны ўзьлёт рускай культуры, альтэрнатыўнай і антаганістычнай імперскаму пазакультуралізму.
Нельга сур’ёзна казаць пра рускую культуру да пушінскіх часоў. Калі б не было ХІХ стагоддзя, то пра існаваньне рускай культуры ніхто ў сьвеце нічога б ня ведаў. Да таго былі толькі нейкія няясныя фрагменты, якія не ўтваралі адзінай сістэмы. А.С.Пушкін выявіўся ў першай цьвёрдай маніфестацыі старту рускай культуры, як нешта такое, што незваротна сьцьвяржаецца – маладой, унікальнай, адрознай ад любых іншых, якой і павінна быць рэальная культура.
Пушкіна, відаць, называюць “наша ўсё” таму, што ў сваёй творчасьці ён сабраў усе каштоўнасьці, якія былі ў полі зроку, у нейкі сінкрэтычны, яшчэ непадзельны кангламерат. У творах паэта прасочваецца канфрантацыя з дэструктыўнымі імперскімі прыярытэтамі. Калі, напрыклад, у “Казцы пра папа і пра работніка яго Балду”, “Казцы пра рыбака і рыбку” Пушкін паказаў усю бессэнсоўнасьць імкненьня да “халявы”, то, напрыклад, больш высокую філасофскую праблему адчужанасьці паэт падымае ў “Яўгене Анегіне”. У ім любоў, якая ў адчужаным грамадстве ёсьць чужародным элементам, боўтаецца, як беспрытульная, такая ж лішкавая, як і “забаваў ды раскошы дзіця” – Анегін, сын “халяўнага” грамадства. Любоў у рамане неглыбокая і дэструктыўная – не гарманізуе адносінаў, не супадае са шлюбам, усіх робіць няшчаснымі. А паэт Ленскі й увогуле аказваецца забітым, прычым, па-дурному, нягегла і мімаходзь. Хаця, здавалася б, гэтая трагедыя прыводзіць у пачуцьці (у літаральным сэнсе) Анегіна, зыходна няздольнага да глыбокай любові чалавека.
Гэта той жа літаратурны тыпаж, да якога належыць Пячорын у М.Ю.Лермантава, Чацкі у А.С. Грыбаедава, Базараў, Рудзін і Лаўрэцкі ў І.С.Тургенева, Абломаў у І.А.Ганчарова. Літаратура ХІХ стагоддзя вылучыла гэты шэраг “лішкавых людзей” не выпадкова. “Лішкавасьць” – гэта зваротны бок рабства, імперскай ракавай антысістэмы. Але з іншага боку, гэта і першы крок да фармаваньня новай, свабоднай, здаровай і канструктыўнай сістэмы адносінаў. Імперская антыкультура нібы вымушана фармуе сабе далакопа ў асобе адрынаемай рускай культуры. Імперыя зрэдку спрабуе ўзвысіць культуру, ставіць сабе ў заслугу яе разьвіцьцё, але пры бліжэйшым разглядзе аказваецца, што ўсе дасягненьні рускай культуры адбываліся не дзякуючы, а насуперак расейскай дзяржаве. Мала хто з прадстаўнікоў рускай культуры не апынаўся ў становішчы няміласьці, абструкцыі, а то і зьведаў перасьледы, рэпрэсіі з боку ўлады.
Як імперская царква імкнецца рэлігію, пакліканую займацца нематэрыльяным, падмяніць сьвяшчэннай матэрыяй, дакладна так імперская антыкультура, зьяўляючыся наканавана матэрыялістычнай, спрабуе выдаць за рускую культуру пошлых матрошак з балалайкамі, сарафаны з карагодамі, гармошкі з прыпеўкамі. Але ня гэты лубок ўяўляе сутнасьць культуры, а нематэрыяльная сістэма зносінаў, найвышэйшай канструктыўнай праявай якой зьяўляецца любоў – антыпод адчужанасьці й вораг усіх дэструктыўных антысістэм. Як па ўзроўні нянавісьці (крыві, войнах) можна меркаваць пра стан антыкультуры, так і па любові можна дакладна меркаваць пра узровень разьвіцьця культуры.
На пачатак ХХ стагоддзя любоў, прынамсі ў выкладаньні літаратараў, падзялілася на дзьве супрацьлегласьці: па Ф.М.Дастаеўскаму (1821-81) – як прыхамаць малахольных “ідыётаў”, якая сустракала цынічную пагарду ў прыстойным грамадстве, і супрацьлеглая любоў па Л.М.Талстому (1828-1910), у якога яна ўжо дасягае шэкспіраўскай глыбіні, драматызму і фундаментальнасьці, кідае выклік “грамадскаму меркаваньню”, што было некалі неймаверна, скажам, у пушкінскім “Яўгене Анегіне”. Таксама любоў не была яшчэ годным супернікам “цёмнаму царству” адчужанасьці, скажам, у “Беспрыданьніцы” А.Н.Астроўскага, дзе не яна, а пасаг, зноў жа – матэрыяльная “халява”, абумоўлівала грамадскія стасункі. І толькі талстоўская “Ганна Карэніна” стала рускім варыянтам “Рамэа і Джульеты”, дзе любоў стала ўжо рухальнай сілай, непераадольнай для асноваў існага грамадства. Такая любоў – гэта свайго роду лакмусавая паперка, якая паказвае, што наперакор супраціву імперыі склалася новая сістэма адносінаў, каштоўнасьцяў, урэшце, руская культура атрымалася. Нованароджаная пушкінская клетка перажыла мітатычнае дзяленьне і палярызацыю на дзьве супрацьлегласьці – імперскую і ўласна рускую. І далей меркаваць аб разьвіцьці рускай культуры, відаць, лепш за ўсё па яе маркеру – любові, значэньню любові ў грамадскіх адносінах і яе адлюстраваньню ў мастацтве, літаратуры.
[па-першае, у рускай мове, як менш разьвітай, чым наша, не адлюстраваны падзел на прынцыпова розныя зьявы: любові й каханьня; таму нармальнаму чалавеку часта цяжка зразумець, пра што ідзе гаворка; па-другое, чым закончылася каханьне ў “Ганне Карэнінай”? – вось, менавіта…; па-трэцяе, у аўтара няма абсалютна шчырага жаданьня ўбачыць рэчаіснасьць такой, якая яна ёсьць: падзел расейскай рэчаіснасьці на дзьве супрацьлегласьці: “рускую і імперскую” – гэта ўсяго хітры хвыт (элементарныя доказы – рускія народныя казкі, дзе напоўніцу прапагандуецца халява, “вялікі рускі язык”, рускі салдат і г.д., як сродкі імперыі); зразумела, што аўтар, як рускі чалавек, жадае, каб яго народ пазьбег адказнасьці за грахі рускай імперыі (гэта адна з праяваў комплексу імперскай непаўнавартасьці рускіх), але адказваць прыйдзецца – не па першым рахунку (ён будзе прад’яўлены ініцыятарам і кіраўнікам імперыі – прадстаўнікам імперыякратыі), але па другім – дык дакладна (як для выканаўцаў волі імперыякратыі!). – Рэд.]
А вось героі Дастаеўскага ўяўляюць антыкультуру, боўтаюцца, нічым не занятыя, не ўлучаныя ні ў якія сістэмы адносінаў, ня маючыя ніякай сістэмы каштоўнасьцяў, такія ж функцыянальна бессэнсоўныя, гультайскія элементы, якімі ёсьць ракавыя клеткі ў арганізме [а ў якую “сістэму адносінаў” ва ўмовах імперыі можа ўключыцца нармальны стваральны чалавек? толькі ў такую, якая зьвязана зь яе дэмантажом! але на гэта ў абсалютнай большасьці людзей не хапае розуму, сьмеласьці, высакародасьці – вось і атрымліваецца адзінае выйсьце – хіпаваць. – Рэд.].
Сьвет такога адчужанага чалавека звужаны да самакапаньня, ён заняты метафізікай сподняга. Не выпадкова Дастаеўскага сваім настаўнікам лічыў, напрыклад, Зігмунд Фрэйд, бацька і заснавальнік матэрыялістычнага тупіку псіхалогіі – псіхааналізу, які ў сваім раскопваньні палавых стасункаў умудрыўся абысьціся без разгляду пытаньня любові, зводзячы ўсё да аднаго фізіялагічнага сэксу.
[Дастаеўскі адлюстроўваў рэчаіснасьць такой, якой яна была; па меры магчымасьці ён спрабаваў намацаць выйсьце зь імперскага тупіку, робячы гэта ў высокакультурнай і высокаэстэтычнай форме; і ён абсалютна не вінаваты ў тым, што нейкі габрэйскі збачэнец абраў сусьветнага пісьменьніка №1, дарэчы, беларуса па бацьку, сваім “настаўнікам”; як, дарэчы, не вінаваты і сам Фрэйд, што яго распіярыла й інструментальна выкарыстоўвае для сваіх дэструктыўных мэт глабалісцкая сіянакратыя, якая старанна хавае ад “грамадскасьці” ў шмат разоў лепшых і больш карысных псіхааналітыкаў. – Рэд.]
Відаць, будзе неразважліва казаць пра існаваньне нейкай культуры, калі яна не спарадзіла сваёй рэлігіі, бо любая рэлігія ўяўляе зь сябе сістэму духоўных каштоўнасьцяў, убудаваных у агульную шкалу каштоўнасьцяў данай канкрэтнай унікальнай культуры. Жорсткую ўзаемасувязь паміж канкрэтнай культурнай сістэмай каштоўнасьцяў і рэлігіяй даводзіць, напрыклад, поўная міжрэлігійная непрымірымасьць – сістэмы каштоўнасьцяў прынцыпова не зводзяцца разам, не сумуюцца і не ўсярэдніваюцца, могуць быць альбо зьнішчаны, альбо разьвівацца, даючы дарогу для паўстаньня новых рэлігій і канфесіяў… [аўтар ужо даўно забыў, што асновай культуры ён лічыў узаемадзеяньне на роўных, “па гарызанталі”, бо такі варыянт узаемадзеяньня культур ён не ўключыў у перачань; у сваю чаргу, апошняе сьведчыць, што тое, што ён пісаў у пачатку артыкула пра ўзаемадзеньне на роўных ёсьць для яго адкрыцьцём, якое ён узяў ад некага іншага і якое яшчэ ня стала яго ўнутраным перакананьнем. – Рэд.].
Праваслаўе, нягледзячы на свае візантыйскія карані ды ўніверсалізм, які не прызнае ні нацыянальных, ні культурных адрозьненьняў, увесь час змагаецца за званьне рускай рэлігіі, тым самым пазбаўляючы сэнсу самое слова “рускі”. Калі гэта слова не азначае нічога ўнікальнага, дык у ім няма ніякай неабходнасьць, дастаткова слова “увогулечалавек”…
Відаць прызначэньне рускіх было б такім, як у рымлянаў, г.зн. памерці й не пакінуць нашчадкаў, калі б імперыя не пракалолася – выпусьціла джына з бутэлькі. Яна дапусьціла разьвіцьцё сапраўды рускай культуры, неаддзельнай часткай якой сталі, акрамя іншага, рэлігійныя пачаткі, пакладзеныя Л.М.Талстым у яго публіцыстыцы: “Злучэньне і пераклад чатырох Евангельляў”, “Крытыка дагматычнага багаслоўя”, “Што такое рэлігія і ў чым яе сутнасьць?”, “Царква і дзяржава”, “Закон сілы і закон любові”, “Да духавенства” і шмат іншых. Значэньне рэлігійнага падзьвіжніцтва Талстога, відаць, у тым, што ён упершыню цьвёрда і грунтоўна прыступіў да генеральнай чысткі хрысьціянскага вучэньня ад напластаваньняў хлусьні ды абсурдызма, паганскіх рудыментаў містыцызма, магіі, шаманства, таямнічасьці, матэрыялістычнага абрадніцтва, царкоўніцтва, сьвяшчэнна-прадмета-паклонства ды іншых паразітаў на целе рэлігіі, якія, напрыклад, у праваслаўі сьцьвярджаюць [паразітам на целе рэлігіі зьяўляецца клерыкальная бюракратыя, а не містыцызм, магія, таямнічасьць і г.д.; апошнія, дарэчы, нічога сьцьвярджаць ня здольныя. – Рэд.], што яны, маўляў, і ёсьць уласна рэлігія (дакладна так, як імперская антысістэма сьцьвярджае, што яна, маўляў, і ёсьць адзіна магчымая сістэма, і як антыкультура сьцьвярджае, што яна ёсьць сапраўднай культурай).
Такую рэвізію Талсты ня мог зрабіць зь нейкіх безаблічных агульналюдскіх пазіцый, ня маючы цьвёрда складзеных арыентыраў. У яго сьветаглядзе на чале ўсяго стаяў рускі ідэалізм, асноўная “руская сьвятабацькоўская традыцыя” – духовае важней за цялеснае, ідэя ў прыярытэце над матэрыяй, што дыяметральна супрацьлеглае пануючаму ў Расеі матэрыялізму, ідэалогіі “халявы” [“духовасьць”, ідэя – не важней цела, матэрыі, а вышэй іх; важкасьць пры сутыкненьні зь цэласнай сістэмнай рэчаіснасьцю распадаецца на вышэйшасьць ды базавасьць і зьнікае; акрамя таго, каб не памыляцца ў станаўленьні ўласнага адэкватнага сьветагляду, ня варта паддавацца на прапанову выбару паміж матэрыялізмам й ідэалізмам (апошні падзел – частка тэхналогіі наўмыснага змыльваньня людзей) – варта заўсёды заставацца рэалістам; акрамя таго, калі нармальнаму сьветагляду так, як робіць аўтар, патрабуецца дадаць нацыянальны колер, давайце тэзу, што “ідэя вышэй матэрыі, якая ў сваю чаргу базавей за апошнюю”, лічыць “беларускай сьвятабацькоўскай сьветагляднай традыцыяй”! – Рэд.]. Іншыя першасныя каштоўнасьці, узьнятыя Талстым на п’едэстал: любоў і зносіны – у піку адчужанасьці, праўда і відавочнасьць – супраць абсурдызму і нягегліцы, логіка і сістэмнасьць – замест эклектычнасьці [й касмапалітычнасьці]. І хай Талсты не сфармуляваў канчаткова новай рускай рэлігіі, зьяўляючыся ў пэўным сэнсе рацыяналістам [вы бачыце, як рускія адчуваюць крытычную неабходнасьць вырвацца са сваёй РПЦ МП. – Рэд.], не асэнсаваў на той момант, напрыклад, сімбалічных сэнсаў Уваскрэшаньня, Апакаліпсісу, няясна патлумачыў сэнс несупраціўленьня злу [адкрытае, нахабнае, дэгенератыўнае зло – гэта сатанізм; сатане не супраціўляцца?! – унутранае супярэчнасьць хрысьціянста. – Рэд.] – напэўна, тады яшчэ было рана, але гэта ніколькі не памяншае значэньне таго бою, што ў яго асобе дала сапраўды руская сістэма каштоўнасьцяў [ну-ну, сапраўды руская. – Рэд.] супраць імперскай пазакаштоўнаснай антысістэмы. У броўнаўскім зьмяшэньні ўсяго і ўся вызначыліся дакладныя вектары-накірункі разьвіцьця рускай культуры, якая сепаравалася ад традыцыйнай расейскай антыкультуры.
Талстой шкадаваў: “Людзей, якія падзяляюць мае погляды, наўрад ці ёсьць сотня [праз 100 гадоў сотня была і сотня засталася; яскравы прыклад недасканаласьці запрапанавай сістэмы поглядаў. – Рэд.]. Але ніякага значэньня ня мела фізічная колькасьць носьбітаў новай сістэмы каштоўнасьцяў. Якасьць, узьдзеяньне ідэі было такім, што, напрыклад, вядомы публіцыст, адвакат А.Ф.Коні (1844-1927) пісаў: “Пустыня вечарам здаецца мёртвай, але раптам раздаецца рык ільва, ён выходзіць на паляваньне, і пустыня ажывае; нейкія начныя птушкі крычаць, нейкія зьверы адгукаюцца яму; пустыня ажывае. Вось так у пустыні пошлага, аднастайнага, прыгнятальнага жыцьця разносіўся голас гэтага Льва, і ён будзіў людзей” [але пустыня заставалася пустыняй. – Рэд.].
Маштаб і праўда Талстога былі настолькі значнымі, што нават царква не рызыкнула аддаць яго звычайнай анафеме (пры ўсім яго радыкальным ерэтызьме), і, каб не страціць твар канчаткова, зьбянтэжаны Сінод выпусьціў даволі кволае “Азначэньне” (ад 20-22 лютага 1901 г.), у якім толькі ўхіліста шкадаваў пра адпадзеньне Талстога ад царквы.
Дакладна так, зь небясьпекай, асьцярожна, ставіўся да Талстога і цар. Публіцыст і выдавец А.С.Суворын (1834-1912), напрыклад, пісаў: “Два цары ў нас: Мікалай ІІ і Леў Талсты. Хто зь іх мацней? Мікалай ІІ нічога ня можа зрабіць з Талстым, ня можа пахіснуць яго трон, тады як Талсты, несумніўна, хістае трон Мікалая і яго дынастыі. Яго праклінаюць, сінод мае супраць яго сваё азначэньне. Талстой адказвае, адказ разыходзіцца ў рукапісах і ў замежных газетах. Паспрабуй хто крануць Талстога. Увесь сьвет закрычыць, і наша адміністрацыя падціскае хвост” [галоўнае тут, які заходні сьвет быў у канцы ХІХ – пачатку ХХ стагоддзя; цяпер мы бачым, што глабалісцкія ліберасты паклапаціліся, каб сьвет такім больш ня быў; сёньня (праз 100 гадоў) сьвет у гуманістычная сьферы знаходзіцца ў значна горшым, больш дэгенератыўным стане; яскравы беларускі прыклад – лёс і голас Васіля Быкава ў адносінах да нашай рэчаіснасьці канца ХХ – пачатку ХХІ стагоддзя… – Рэд.].
У Евангельлі Ісус Хрыстос кажа: “Царства Маё не ад сьвета гэтага” (Ин. 18:36). Дакладна так мог сказаць і Талсты, які царстваваў, як Хрыстос., не ў фізічным, а ў ідэйным сьвеце. У той час як цар ідэйны Л.М.Талстой дэманстраваў станаўленьне, “уваскрэсеньне” рускай сістэмы каштоўнасьцяў, у гэты ж самы час цар фізічны, фармальны Мікалай ІІ дэманстраваў распад і дэградацыю імперскай антысістэмы, відавочную гібель, катастрофу ракавай пухліны.
Як у кроплі вады расейская ўзаемасувязь “халявы” і катастрофы адлюстравалася ў найбязглузднейшай, але сімптаматычнай трагедыі 1896 года на ўрачыстасьцях на Хадынскім полі ў Маскве, арганізаваных з нагоды каранацыі Мікалая ІІ. Кожнаму, хто прыйшоў на сьвяточную падзею, быў паабяцаны вузялок з каляровай хусткі, у якім утрымліваліся жалосныя падарункі імператара – сайка, паўфунты каўбасы, трохі цукерак, пернікаў і эмаліраваны кубак з царскім вензелем. Аднекуль узьнікла чутка, што царскіх падарункаў на ўсіх ня хопіць. Ніхто не жадаў застацца без “халявы”, і ўсе кінуліся да буфетаў. Узьнікла даўка, якая прывяла да ахвяр… Па афіцыйным даным загінулі 1389 чалавек, каля 1500 атрымалі цяжкія калецтвы (неафіцыйна распаўсюдзілася чутка, што пацярпелых было 20 тысячаў).
Істотна тое, што пасьля трагедыі на Хадынскім полі цар і царыца накіраваліся ў Пятроўскі палац, дзе быў дадзены абед валасным старшыням, а вечарам яны наведалі баль, які арганізаваў французскі амбасадар…
Мікалай ІІ, зьяўляючыся флагманам і ўзорам ракавай адчужанасьці, якая дазволіла яму лічыцца “цішайшым” і адначасова “крывавым”, такія паводзіны дэманстраваў і далей. Напрыклад, калі ён атрымаў паведамленьне пра гібель рускай эскадры ў Цусіме ў 1905 г. (у выніку чаго перамога ў вайне зь Японіяй станавілася фактычна немагчымай), у сваім дзёньніку ён дакладна апісаў “цудоўнае надвор’е”, прагулкі, забавы, катаньне вярхом. Таксама адчужана цар мог разглядаць і абмяркоўваць карыкатуры ў англійскім часопісу, калі яму дакладалі пра гібель дзесяткаў тысячаў рускіх салдат на франтах Першай сусьветнай вайны. І, як яго гістарычны правобраз, таксама адрынуты, слабавольны і таму “цішайшы” цар Аляксей Міхайлавіч (1629-76) зрабіў ўсю краіну закладніцай параноі апантанага патрыярха Нікана, так і Мікалай ІІ дэлегаваў усю фактычную ўладу мракабесу Грышцы Распуціну, арыентаваўся на яго парады нават у правядзеньні ваенных аперацый. Менавіта ў вакуме адчужанасьці распярэзваюцца тыраны і ўзурпатары…
Такім чынам, імперыя і яе ідэалагічны апарат – праваслаўная царква – упаўзалі ў ХХ стагоддзе, як трус у пашчу ўдаву, да свайго поўнага краха, які прывёў да падзеньня “сьвяшчэннага” самаўладдзя і лютаўскай рэвалюцыі 1917 г. – “Расея зьліняла ў два дні. Самае большае – у тры” (В.В.Розанаў). Аднак скончыць з дэстуктыўнай антысістэмай [так хутка] было немагчыма. Імперыя ў сваім чапляньні за саломіну здолела-такі стварыць “масток”, які пераносіў ракавую заразу ў будучыню – здолела ўкінуць народы ў Першую сусьветную вайну (1914-18 г.). Імперыя правакуе вайну, а затым вайна аднаўляе імперыю [! – Рэд.], як самую выніковую мілітарысцкую структуру. Г.зн. вайна выканала ролю перадачы дэструктыўнай эстафетнай палачкі ад аднаго ханства ханству новаму.
Праваслаўе выдыхалася. Паколькі, напрыклад, пасьля адмены абавязковага прычашчэньня ў войску ўлетку 1917 г. да чашы добраахвотна пайшла ўсяго толькі дзясятая частка ваеннаслужачых, царкоўны бажок памёр у ніцшыянскім сэнсе.
Патрабавалася знайсьці нейкае неверагоднае вычварэнства, каб завярнуць расейскі імперыялізм у новую ўпакоўку, і такі ход быў знойдзены ў выглядзе бальшавіцкай ідэалогіі [вы бачыце, нават рускія імперцы-антыімперцы прызнаюць: бальшавізм – гэта ўсяго толькі іншая ўпакоўка (форма) старога расейскага імперыялізму (які ёсьць зьмест)! – Рэд.], якая забясьпечыла хуткі рэванш, які дзеля зьдзеку потым быў названы “Вялікай кастрычніцкай сацыялістачнай рэалюцыяй”. Марксізм-ленінізм быў пераемнікам імперскай ідэалогіі й праваслаўя па шэрагу асноўных пазіцый, напрыклад:
– матэрыялізм камуністычнага вучэньня [у камуністычным “вучэньні” матэрыялізм быў толькі фармальны, павярхоўны, зьмест жа такога “вучэньня” – выключна ідэалістычны. – Рэд.] і матэрыялізм царкоўнай рэлігійнасьці, які заключаўся ў пакланеньні сьвяшчэнным фізічным прадметам і дзеяньням – і тыя, й іншыя сакралізавалі сьвяшчэнную матэрыю [дый кампартыйную бюракратыю яны сакразавалі! як цяжка аўтару быць да канца пасьлядоўным. – Рэд.];
– адштурхоўваньне істотнай рэчаіснасьці, ад “тут і цяпер” [лозунг “тут і цяпер” абсалютна неадэкватны сапраўднай рэчаіснасьці. – Рэд.] у камуністычную “сьветлую будучыню”, “царства камунізму”, накшталт царкоўнага загробнага Рая – бясконцай “халявы”. І там і там уяўнае рэчаісьней за відавочнае, рэчаісныя і актуальныя праблемы неістотныя ды ілюзорныя – гэта ўсё толькі часовыя і прыватныя “асобныя недахопы”, прошукі няправедных “ворагаў” [ключавы лозунг рэвалюцыйнай халявы “рабаваць нарабаванае”; менавіта ён найбольш уздымаў хвалю люмпенска-саўковай масы ў тыя часы. – Рэд.];
– наўзамен царкоўнага “няма ні эліна, ні юдэя” вылучаецца ідэнтычная ідэя камуністычнага інтэрнацыяналізму [гэта толькі форма, а зьмест у камуністычным касмапалітызьме. – Рэд.], як новая зброя ўціску культурна-каштоўнай унікальнасьці, якая аўтаматычна вяла да зьнішчэньня культуры ўвогуле, вяртаньню ў пазакультурны першабытна-абшчынны паўжывёльны стан… [а далей усё верна; касмапалітызацыя вядзе да хааса, да дэградацыі, да “культуры” сьметніка; усё робіцца для таго, каб над шэрай (з-за хаатызацыі) масай праз адноснае апусканьне грамадства максімальна высока ўзьняць новую імперскую бюракратыю. – Рэд.].
Тое, што раней ніяк не асэнсоўвалася, не афішавалася, стала набываць тэарэтычныя абрысы:
– марксісцкая тэорыя дадатняй вартасьці надавала навуковы выгляд “халяве”, рэалізуючы спадзеў на справядлівую “халяву” ва ўмовах сацыялістычнага грамадства – нешта накшталт таго, як калі б піраты запрапанавалі “па-чэснаму” дзяліць з ахвярамі нарабаваную ў іх здабычу;
– далейшы працяг адчужанасьці, цяпер ужо адчужанасьці сродкаў і прыладаў вытворчасьці, зямлі, прыватнай уласнасьці, вынікаў працы. Парушэньне тоеснасьці паміж карысьцю і аплатай працы – гэта і ёсьць зялёная вуліца для “халявы”, бо функцыянальнасьць – гэта якраз тая ўласьцівасьць, якая адрозьнівае сістэму ад антысістэмы; у антысістэме для атрыманьня дабротаў функцыянальная карысьць неабавязковая [!!! – Рэд.];
– падтрымка рабства ў новым, “навуковым” выглядзе, [выявілася] ня толькі адчужанасьцю ўсяго і ўся, але і ў прапагандзе статкавасьці – па марксісцка-ленінскай тэорыі чалавек ёсьць наступнік грамадскіх адносінаў; не асоба першасная, а соцыюм, клас (чалавек на самой справе не класіфікуецца, для чалавека нармальнай ёсьць унікальнасьць, а супрацьлеглае – альбо хвароба, альбо рабства) [зноў паўторым, адмыслова для матэрыялістаў зь ідэалістамі: вашы спрэчкі для лохаў; рашэньне такое: чалавек – базавае, грамадства – вышэйшае; без базавага вышэйшае не існуе, вышэйшае вызначае кірунак прагрэсіўнага разьвіцьця базавага, надае апошняму сэнс існаваньня. – Рэд.]. Напрыклад, папулярны “рэвалюцыйны” лозунг “Мы – не рабы!” утрымлівае ў сабе адмаўленьне самога сябе – не рабом можа быць толькі асобны чалавек, які мысьліць ад “Я”, “Я – ня раб!” – так павінна гучаць нехлусьлівая фраза, а мысьленьне ад “мы” (суб’ектам становіцца нейкае неіснуючая шматлікая істота) – гэта якраз дэманстрацыя статкавасьці й рабства [“мы” – не заўсёды праява статкавасьці, натоўпавасьці, абстрактнасьці; можа быць і сістэмнае, жывое, структураванае “мы”; напрыклад, “мы – народ”! Камунякі і ліберасты менавіта апошняе “мы” імкнуцца альбо разбурыць на асобныя мільёныя “я” (ліберасты), альбо накінуць статкавае “мы” (камунякі); на жаль, аўтар пакуль да гэтага не дайшоў, хаця шмат кажа пра сістэмнасьць. – Рэд.].
Лагічна, што камуністы, прыйшоўшы да ўлады, арганізавалі вайну і татальны тэрор супраць прадстаўнікоў былой улады і царквы, распальваючы азлабленьне народу на абрыдлую папоўскую і царкоўную хлусьню, і тым самым аддзяліўшы сябе ад ідэалогіі праваслаўя – маўляў, у нас цяпер усё цалкам іншае. На самой справе зьмянілася ўсяго толькі слоўная ўпакоўка імперскай ідэалогіі адчужэньня і “халявы”, якія ня толькі не здалі пазіцыяў, але і атрымалі новыя магчымасьці.
Вельмі добра праблема адчужанасьці прэпараваная ў творах М.А.Булгакава “Бег”, “Дні Турбіных”. Стан “халяўнага” мысьленьня гратэскна адлюстраваны Булгакавым у рамане “Сабачае сэрца”. Калі ў Дастаеўскага “істота дрыжэчая” качала нейкія правы, то тут яна іх дакачывала-такі да лагічнага завяршэньня: “У цяперашні час кожны мае сваё права”, – падводзіў вынік пад гэтым працэсам Шарыкаў, і жадобнае “права” зьвялося толькі да права на “халяву”. “Сабачае сэрца”, відаць, дапаўняюць творы І.Ільфа і Е.Пятрова, якія паказалі ў Астапе Бэндары эвалюцыяваны савецкі варыянт Чычыкава з Хлестаковым, свайго роду адказ Гогалю на пытаньне “куды нясецца птушка-тройка Русь?” – а нікуды, проста скача па коле! Фабула расейскага жыцьця засталася ўсё такой жа – разумны альбо хітры “халяўшчык” “разводзіць” усё тых жа “лохаў”, але ўсё больш дасканалым чынам. Станоўчых герояў няма, паколькі ні зь якога боку іх не прыстроіць – яны ўсё тыя ж “лішкавыя людзі” за бортам антыўтопіі расейскай рэчаіснасьці.
У рамане-фантасмагорыі “Майстар і Маргарыта” М.А.Булгакаў сатырычна паказвае, што цяга да “халявы” ў савецкага чалавека засталася той жа, што і была раней (да рэвалюцыі). “Звычайныя людзі… у цэлым, нагадваюць ранейшых…” – кажа Воланд, які “зтэставаў” гледачоў дажджом дармовых грашовых купюр і зрабіў гледачам у залі невялікае “хадынскае поле”.
Не выпадковыя паралелі ў рамане з часам евангельскіх падзеяў укрыжаваньня Хрыста – дзьве тысячы гадоў таму ў Юдэі была падобная да сучаснай расейскай сітуацыя. Рымская імперыя дабівала юдэйскую культуру, як саветчына зьністожыла рускую [і беларускую, і ўкраінскую, і татарскую, і латыскую, і марыйскую, і казаскую, і якуцкую і многія, многія іншыя – імперац ты паганы. – Рэд.]. Таксама панавала адчужанасьць, забабоны і містыцызм.
Тым ня менш, недзе ў паралельным сьвеце, у іншым вымярэньні тэма любові жыве. Тут, верагодна, варта выдзяліць М.Шолахава, яго “Ціхі Дон”, у якім разьвітаньне са старым патрыярхальным укладам, войны і рэвалюцыі нічога ў праблеме любові не мяняюць – у рамане гінуць усе тры прадстаўніцы розных відаў любові [нічога сабе “любоў жыве”… – Рэд.]: любячая высокамаральная безадказная Натальля; яе супрацьлегласьць – павярхоўная распутніца Дар’я; гіне і палкая, самаахвярная ў любові Аксіньня. Рыгор Мелехаў апынаецца зь мёртвай каханай на руках, страчвае сэнс жыцьця. Ён пакараны за сваю бесхрыбетнасьць, здраду каханьня. Ён стаў прычынай сьмерці дзьвюх любячых жанчын, змарнаваў і сваё жыцьцё на бессэнсоўныя кіданьні паміж аднолькавымі ў сваёй агіднасьці белымі й чырвонымі, якія счапіліся ў бессэнсоўнай барацьбе нанайскіх хлопчыкаў за зьмену міфалогіі грамадскай адчужанасьці. Няма апоры і ў земляках, уласная культура проста не сфармавалася ў здаровы арганізм, каб быць “трэцяй сілай”, параскідваць паразітаў, якія наляцелі, ня даць укараніцца ні старой, ні новай ракавай пухліне [!!! – Рэд.].
У наступным рамане “Паднятая цэліна” Шолахаў, імкнучыся ўславіць новы лад, на самой справе паказвае, як камуністычная дэмагогія пра дыктатуру пралетарыяту [і пра тое, “каб усе люді на сьвеце былі аднолькава прыемна чарнявымі”. – Рэд.] павярнулася традыцыйнай барацьбой імперыі зь ненавісным сялянствам, у выпальваньне драбнейшых парасткаў культурных зносінаў [міжлюдскіх сувязяў] і насаджэньні антыкультуры адчужанасьці – новай формы старога рабства. Узброены ярлыком для збору даніны – пасланы партыяй камуністаў калектывізаваць (новы эўфэмізм старога “каланізаваць”) вёску, Макар Нагульнаў спрабуе насадзіць новую мараль зьнятварваньня, экспрапрыяцыі, раскулачваньня, адбіраньня ў сялянаў сродкаў і вынікаў працы. Г.зн. новае апынулася забытым старым – усё тым жа адчужэньнем, пераўтварэньнем сялянаў у рабоў цяпер ужо камуністычным ханствам. Натуральна, што любоў, як антаганіст адчужанасьці, і тут становіцца нецярпімай. Нагульнаў, напрыклад, кажа: “Які ж зь яго будзе рэвалюцыянер, калі ён за жаночую спадніцу прывык трымацца?.. Бабы для нас, рэвалюцыянераў, – гэта чысты опіюм для народу”.
Як бы ні было моташна рэвалюцыянерам, але тэма любові знайшла ўсё ж сваю нішу, прычым у “найважнейшым мастацтве” – кіно. Зьяўляюцца фільмы, у якіх любоў нарэшце перамагае, але будучы ўбудаванай у сацыяльна-палітычны кантэкст, напрыклад у к/ф “Багатая нявеста” (1937) шчасьлівая любоў дапаўняе нябачаныя посьпехі калгасьнікаў, у к/ф “Сьвінарка і пастух” (1941) служыць справе інтэрнацыяналізму [правільна пісаць: справе касмапалітызацыі на самым базавым, бо дэмаграфічным, узроўні. – Рэд.]. На гэтым прысабачваньне любові, ад якой ужо нікуды не падзецца, да патрэбаў дзяржаўнага агітпропа не спынілася.
Самую важкую ролю любоў, відаць, згуляла ў дзярж.ідэалогіі ў Вялікую Айчынную вайну. Гэта была, бадай што, першая ў гісторыі вайна, дзе, гледзячы па фальклоры, паэзіі, франтавых песьнях, фільмах, салдат ішоў ваяваць ня столькі за інтарэсы дзяржавы (радзіму, партыю, Сталіна і гд.), колькі за любоў. З усіх бакоў гучала: «…Строчит пулеметчик за синий платочек, что был на плечах дорогих»; «…пусть он землю бережет родную, а любовь Катюша сбережет»; «…мне в холодной землянке тепло от твой негасимой любви», і г.д. Абсалютна натульным чынам інтуітыўна склалася тое, што было недасягальным для ніякіх рацыянальных тэарэтыкаў. Аказваецца, па-сутнасьці супрацьстаяць ня пушкі, не Савецкі Саюз, не антыгітлераўская кааліцыя, а любоў, бо фашызм – гэта такое ж дзіця непрымірымага антыпода любові – адчужанасьці, як, зрэшты, і расейская імперская антысістэма. Толькі формы розныя.
Любоў – гэта, відаць, адзіны рэальны, а не дэкларатыўны пераможца ў той вайне, і пладом перамогі стала тое, што гэтую пераможцу прапаганда ня сьмела больш трэціраваць і пакінула ў спакоі на час, дастатковы для таго, каб любоў у жыцьці людзей паднялася на годны ўзровень. Гэта было сапраўды неаспрэчнае дасягненьне савецкага перыяду Расеі [нагадаем, увесь найстарадаўні народны фальклор беларусаў насычаны любоўю да жынчыны, роднай зямлі, да стваральнай працы; у маскалёў жа, па іх уласным прызнаньні, любоў – гэта “неаспрэчнае дасягненьне савецкага перыяду”; цырк”! – Рэд.], хаця, як й іншыя культурныя дасягненьні, яна разьвілася ня дзякуючы, а насуперк дзяржаве, альбо з-за яе патураньня. Любоў стала счасьлівай, упершыню ў гісторыі атрымала права вызначаць адносіны. Любоў вылучылася вышэй утылітарнай карысьці, стала прызнавацца праславутым “грамадскім меркаваньнем”, якое раней яе адрынала (адчужала). Пачаў быць ганебным разьлік у браку, меркантыльнасьць у адносінах паміж людзьмі. Фізіялагічны секс без любові стаў у грамадскай сьвядомасьці маргінальным, прыніжаным [нічога, цяпер глабалісцкія ліберасты ўсё, што датычыць сексу і ня толькі, вяртаюць “на колы свае” ды яшчэ ў глабальным маштабе… – Рэд.].
Усё бы добра, дый толькі паралельна пазітыўнаму культурнаму станаўленьню йшоў й іншы, дэструктыўны працэс – антысістэма йшла сваёй дарогай, абцяжарваючы, напрыклад, калгаснае рабства, усталяваўшы нямысьлімыя нават хану Батыю харчналогі, адбіраючы ўсё падчыстую наўзамен за працадні, зьнішчыўшы пры Хрушчове ўсё быдла, забараніўшы праводзіць газ, электрычнасьць, дарогі ў “бесперсьпектыўныя” вёскі. Жыхары ўцякалі, ратаваліся зь вёскі, як ад чумы. У выніку, савецкія дзеячы пераўтварылі ў пекла, спустошылі сапраўдную апору рускай культуры – вёску так, як ня здолелі ні Мамай, ні Гітлер. Уласны вораг – расейская ўлада, аказаўся, як заўсёды, нашмат страшнешы за любога самага лютага ворага вонкавага, бо робіць рабаўніцтва пад выглядам “свайго”, пад добрапрыстойнымі прэтэкстамі, называе “радзімай” сябе, а на справе – ракавую пухліну ў арганізьме сапраўднай бацькаўшчыны.
Дый у горадзе, як і паўсюль, “халяўшчыкі” ня могуць вынікова гаспадарыць, іх сістэма-піраміда [вертыкаль улады] прымітыўная і разбуральная, і няма такіх рэсурсаў, якія б яе выратавалі ад самазьнішчэньня. Таму да 1990-х гадоў грунт пад наступны развал, можна сказаць – быў запланаваны, крах быў сфармаваны. Расейская “птушка-тройка” наблізілася да той жа ўхабіны, ад якой і адбегла раней.
