Прадстаўнікі беларускай нацыянальнай эліты. Хто яны? Што гэта за людзі? На меркаваньне рэдакцыі, гэта тыя, хто значную частку свайго жыцьця прысьвячае адстойваньню аб’ектыўных інтарэсаў нашага беларуска-літвінскага народу, хто ў гэтай справе ўпарты, нязломны, непадкупны, хто разумны, дасьведчаны і мае здабыткі… Некаторым можа падацца, што такія людзі могуць быць толькі ў нашым уяўленьні, маўляў, яны – ідэальныя, і таму іх… няма. На шчасьце такія людзі сярод беларускага народу ёсьць. Іх цяпер не рэкламуюць, пра іх сёньня не ўзгадваюць СМІ (у т.л. “незалежныя”, “апазіцыйныя”). Таму за справу азнаямленьня нашага народу з сапраўднымі прадстаўнікамі беларускай нацыянальнай эліты вырашыла ўзяцца наша рэдакцыя. Самым яскравым прадстаўніком такіх людзей на Гарадзеншчыне сёньня несумненна зьяўляецца Алесь Мікалаевіч Белакоз. Больш года таму мы, сябры рэдакцыі (далей пазначаныя як АА і НН), пачалі запісваць фрагменты вуснага аповеда Алеся Мікалаевіча пра яго жыцьцё і змаганьне, каб пазнаёміць зь ім вас – нашых чытачоў. Выконваем таксама просьбу Алеся Мікалаевіча і папярэджваем, што пададзены ніжэй тэкст з’яўляецца запісам непасрэднай жывой размовы і таму мае стылістычныя асаблівасьці, характэрныя для вуснай гаворкі… (Усе чорна-белыя ілюстрацыі – фотаздымкі з уласнага архіва спадара Алеся)
БАЦЬКІ. ПАЧАТАК ЖЫЦЬЦЯ
АА: Алесь Мікалаевіч, ці не маглі б вы распавесьці пра сябе, сваё паходжаньне, каб чытачы сайта маглі з вамі спачатку пазнаёміцца?
– Нарадзіўся 11 верасьня 1928 года тут, у Лятка́х. Гэта вёска каля самых Гудзевіч (населены пункт у Мастоўскім раёне Гродзенскай вобласьці. – Рэд.), нават наша хата на гудзевіцкай зямлі.
Тата быў малазямельны селянін (гл. фота: Мікалай Белакоз – бацька Алеся Мікалаевіча). Іх было трох братоў і сястра. Але на ўсю сям’ю (яго бацькоў) разам было ўсяго чатыры гектары зямлі. Трэба было па гектару дзяліць…
Таму мой бацька вымушаны быў у 1926-м годзе (калі мы былі пад Польшчай) паехаць працаваць у Бразілію. Чаму ў Бразілію? Таму што палякі стараліся беларусаў не пускаць у Злучаныя Штаты, бо там можна было зарабіць. А ім трэба было, каб беларусы былі парабкамі, каб яны не мелі грошай, зямлі.
У Бразіліі бацьку ўдалося тое-сёе зарабіць. Прыехаў, хацеў купляць зямлю, але ў Першую сусьветную вайну ён быў моцна паранены – у кавалерыйскай атацы трапіў пад перакрыжаваны агонь, быў паранены ў галаву, руку, нагу… Адна нага была на чатыры сантыметры карацейшай, моцна кульгаў, рана адкрылася яшчэ там, у Бразіліі. Адным словам, прыйшоў да высновы, што будзе цяжка хадзіць за плугам ці бараною з такой нагой. І вось ён вырашыў гандляваць. Адчыніў крамку. Купіў гліняную хатку за 250 пудоў збожжа (гэта сёньня якіх 750 тысяч беларускіх рублёў ці 30-я частка сёньняшняга кошту аднапакаёвай кватэры). У гэтай хатцы я і нарадзіўся.
Хату, у якой жыву сёньня, бацькі пабудавалі ў 1934 годзе (гл. фота)
Нарадзіліся мы ўдвох. Старэйшы брат, які на гадзіну раней за мяне нарадзіўся, быў моцны, дужы, прыгожы. А я вельмі замораны. Ніхто ня думаў, што выжыву, бо, кажуць, і плакаць ня мог, толькі папіскваў часам, як кацянятка.
Мама распавядала (гл. ніжэй фота: маці Алеся Мікалаевіча з унукам), што 1928 год быў якраз з вельмі цяжкай зімою, калі тэмпература даходзіла да мінус 40. На гліняных сьценах хаты нарастаў лёд. Палілі дзень і ноч печку, лёд зьверху раставаў, а адтуль, ад сьцяны, нарастаў. Тэмпература была вельмі нізкая. Дзяцей трэба купаць. Тата то сьвіньчо нейкае купляў, каб зарэзаць яго і прадаваць у краме гэтай, то корм здабываў для каровы, для каня, то ехаў па тавары ў Горадню. Адным словам, быў у разьездах. Мама адна павінна была і гандляваць, і жывёлу даглядаць, і дзяцей (нас было чацьвёра: дзьве старэйшыя сястрыцы і мы ўдвох). Мама гаворыць: “Купаю і думаю: Усё роўна двох я не выгадую – некаторы зь іх не вытрывае…”. Ну, не вытрывае слабейшы. Значыць, калі пакупае, то там мяне паложыць на ложак, накрые чым крыху, але адзявае хутчэй таго, каб ён выжыў, а я ўжо ўсё роўна ж асуджаны на сьмерць. Што ты зробіш…
І вось мама так мяне загартавала, што калі нам было па году і мы захварэлі на халярыну (нястраўнасьць, ваніты), то брат не вытрымаў, памёр, а я… выжыў. Гэта ўсё было ў 1929-м.
На жаль, у час Другой сусьветнай вайны майго бацьку бандыты забілі. Гэтыя зладзеі былі расейцы і мясцовыя. Але як ужо мела прыйсьці савецкая ўлада, яны сталі… партызанамі.
Было так. Быў 1943 год. Прыходзіць татава сястра, яна ў Масалянах жыла (сем кіламетраў ад Гудзевіч) і кажа:
– Ці да вас прыходзяць партызаны?
– Ну, а да каго ж яны не прыходзяць, да ўсіх прыходзяць. Папросяць есьці, парцянкі, боты якія – як ёсьць, то дамо.
– Вы знаёмых пускайце, незнаёмых – не пускайце.
– Чаму?
– Да бацюшкі Бароўскага ў Лошы прыйшлі ноччу партызаны. Ён іх пусьціў. Папрасілі ежы – ён даў ім ежы. Кужалю на парцянкі – даў кужалю. Там яшчэ нешта. А рана прыехалі немцы разам з тымі “партызанамі” (бо гэта былі ўласаўцы) і ўсю сям’ю расстралялі: і бацюшку, і матушку, і… дзяцей. Так што асьцерагайцеся.
Тым часам прайшло, можа, тыдзень, мо, два пасьля гэтага. Тата косіць сенажаць (у нас быў гектар сенажаці, ды добрая такая сенажаць – трава ў калена, там медуніца, там усялякія травы, як чай – хоць заварвай і пі. А ён быў вельмі добры касец – гектар сенажаці скошваў за дзень. Я вельмі дзіўлюся. Я тры дні касіў бы гэты гектар). Косіць, а ідзе мясцовы чалавек і прапануе:
– Мікалай, тут гастраўляне разабралі сьпіртзавод, то мая сястра нанясла сьпірту: і балея сьпірту ў яе, і дзежка, і цэбар… Я шклянку выпіў, і бутэльку з сабою дала, але ў яе бутэлек няма. Можа, у вас ёсьць?
У нас крама была – бутэлек многа.
– Добра.
– То ідзем, гэтую бутэльку разап’ем, а то чаго добрага вытхне. Толькі закускі ў мяне няма.
– То я ж не ішоў касіць без абеду.
Яны гэту бутэльку аформілі. Тым больш, што ўжо Ёзік шклянку выпіў да гэтага, то ён ужо менш піў – і тата прыйшоў добра пад мухай. Мама тут напусьцілася на яго, што ён ня скончыў касіць. Ён кажа:
– Чалавек пачаставаў, то нядобра адмаўляцца – аднавясковец… А скасіць – заўтра рана ўстану і скончу.
І вось ляглі мы спаць. Толькі заснулі ў тым пакоі – стук у вокны. Гадзін дванаццаць было. Гэта летам – толькі зьвечарэла. Тата пайшаў:
– Хто?
– Паліцыя!
– Будзе дзень – прыходзьце, не пушчу я вас.
– Мы партызаны.
– А чорт вас ведае – хто: паліцыя ці партызаны… Не пушчу.
– Мы будзем страляць!
– Страляйце.
Пастралялі па вокнах – тата не адчыніў. Мама пад стол схавалася – дык па стале гэтым стралялі – дзьверы ўсе ў дзірках ад куль. І па печы, і па столі. Стралялі, не шкадавалі. А тады кінулі гранату – і разарвала бацьку гранатай гэтай. А мама мне: “Бяжы на сальку” (у нас там два пакойчыкі). Там сястра спала, дык яна пытае:
– А што тут робіцца?
– Бандыты напалі.
А акно адчынена. Адзін загадвае:
– Полезай в окошко.
А гэты:
– Убей – не полезу.
Сястра пытае:
– Што будзем рабіць, як будуць лезьці?
Кажу:
– Крэслам па галаве.
Ня лезьлі, баяліся. Сястра пытае:
– А чаму не адчыняюць?
– Тата сказаў, што ня будзе адчыняць.
Але сястра прайшла праз гэтыя пакоі, адсунула засаўку і пусціла бандытаў. Яны ўварваліся, убачылі, што ляжыць тата забіты: ”Убили человека, убили человека. Почему не открывали?…”
Мама ў той дзень прала бялізну і бяліла маткі прадзеныя з лёну – трыццаць шэсьць маткоў, гэтыя маткі павесіла сушыцца на гарышчы. То адзін кажа:
– Мама казала, каб ёй маткі бралі.
І забралі гэтыя маткі. 36 маткоў – гэта каля васьмі кіламетраў ніткі.
Нашто партызанам столькі ніцей у лесе? Хіба ў лесе яны ткаць будуць? Ясна, што зладзеі.
Мама кажа:
– А каб ты, сынок, тую кашулю, што мама табе пашые з крадзеных маткоў, здаровы знасіў…
– Маўчы, б*! Уб’ю!
Пад рускую мову касілі яны – камандавалі рускія імі.
Гэта потым ужо яны сталі партызанамі. А так яны былі зладзеі.
Я чамусьці так думаю, што тады быў у гэтым атрадзе, можа, і Карпюк. Чаму я так думаю? Ён мне аднойчы кажа: “Ты ведаеш, я, як вучыўся ў Навагрудку, закахаўся ў тваю сястру, яна нічога не ведала пра гэта”. А тут пазабіралі ўсё, што было. А нейкі падшыванец на яе: “Снімай платье”. Яна не знімае. Ён да яе, да сукенкі – яна яму па твары. Ён наставіў вінтоўку – будзе страляць. А нейкі высокі партызан яго за каўнер выкінуў, і загадаў: “Каб ты ў гэтую хату больш не заходзіў ніколі”. Сястра сцьвярджала: “Я пазнала, ён вучыўся ў Навагрудку, у педвучылішчы”.
Нас, вядома, пасьля вайны вывезлі б бальшавікі (ў Сібір). Але ў час нямецкай акупацыі сястра вучыла тут патаемна дзетак. Па савецкіх падручніках, вядома – інакшых не было. Немцы тут школаў не адчынялі, бо гэта лічылася не Беларусь, а нешта асобнае – Усходняя Прусія, Беласточчына. А ва Ўсходняй Прусіі беларускіх школ не было. То яна патаемна вучыла гэтых дзетак. Усіх было дзесяцёра, у тым ліку і жонка мая, і сястра яе, і брат таксама хадзілі вучыцца сюды. Хадзілі таксама трое дзяцей расстраляных немцамі бацькоў (мацеркі жылі, а бацькоў расстралялі немцы). Дарэчы, можа, жонка і не забараняла мне гэты музей рабіць (гаворка пра Літаратурна-краязнаўчы музей у Гудзевічах. – Рэд.) з-за таго, што яе патрыятызму вучыла мая сястра Вера Мікалаеўна (гаворыць праз слёзы – Рэд.). Бо, ведаеце, іншая жонка не вытрымала б: па дзьве-тры партыі гасьцей у дзень, экспанаты за свае грошы куплялі. А якая зарплата ў настаўнікаў. Праўда, мелі карову, мелі сьвіней, гарод садзілі, бульбу. То жылі, есці мелі што.
А як ужо тут пасьля вайны сьледчыя з КГБ ездзілі, то яны пайшлі да гэтых мацярок, чыіх мужоў расстралялі немцы. І тыя на каленях прасілі, каб не чапалі Веру Мікалаеўну: “Хадзілі вучыцца, хаваючыся ад немцаў. Немцы, каб убачылі, то яе расстралялі б або ў лагер заслалі б. А цяпер вы чапляецеся…”. І не чапалі нас.
Тут яшчэ адразу пасьля вайны мне адзін настаўнік параіў піць гарэлку. “Бо, – кажа, – надта КГБ любіць, як хто п’е: калі п’е, значыць, іх чалавек”. Вядома, настаўніцкая праца складаная – я шмат працаваў. А ўжо ў нядзелю, калі вып’ю сто ці дзьвесьце грам, то прыкідваюся на літар. І нават пайшла такая чутка, што Белакоз – алкаголік, з чаго я вельмі цешыўся. То, можа, ўсё гэта ўлічваючы: сам алкаголік, сястра ў яго такая… – і махнулі рукой.
А каго бальшавікі падтрымлівалі? Тут быў такі чалавек-злодзей – яго немцы расстралялі – то сынок гэтага чалавека стаў сакратаром сельсавета. Тое, што прыслалі такую характарыстыку ў інстытут – яго работа… (гаворка пра тое, чаму Белакозу не далі паступіць у медыцынскі інстытут; пра гэта будзе далей. – Рэд.) Аднойчы еду я на ровары – ён стаіць. Думаю: “Ад яго любой пакасьці можна чакаць. А здаровы бык”. І ён мне цап – за руль. А я руль добра трымаю – вырваўся і паехаў. А потым ён прыходзіць: “Ты мне руку пакалечыў”. А яму лапкай ад званка разваліла ўсю далонь. Кажу: “Дык хто ж так робіць? Ты ж падняў бы руку – я б спыніўся. А ты хапаеш за руль. Я ж мог упасьці, я ж мог забіцца”. Так што вось такая сволач была. Дзяўчат гвалціў, краў у людзей, потым забіў чалавека – яго ў турму пасадзілі.
Вось такія бандзюгі былі ва ўладзе. Гэта апора савецкай улады была…
АА: А як вы, Алесь Мікалаевіч, атрымалі сярэднюю адукацыю? Дзе і калі вучыліся далей?
Яшчэ ў час вайны мы зь сястрой паспрачаліся: яна мяне нямецкай мове і лаціне пачынала навучаць, а я на дыбы:
– Як немцаў перамогуць, то хто будзе вывучаць нямецкую мову?
Мама кажа:
– І праўда.
– То нашто яе вучыць? Дзе ты чула, каб у якой савецкай установе вывучалі лацінскую мову, можа, толькі ў медыцынскім. Ня буду вучыць лацінскай мовы.
Сястра кажа:
– Як вы такія разумныя, то я вучыць яго ня буду.
Тут настаўніца побач жыла – я да яе хадзіў. Геаметрыю вывучыў за дзевяць класаў, а алгебру – ніяк… Бо не было падручніка.
І ўсё ж я адразу пасьля пяці класаў у 1944 годзе паступіў у восьмы. Было так. Настаўніца матэматыкі прыйшла, пытаецца, хто за колькі класаў ведае алгебру. Кажу:
– Я не вывучаў алгебры ні ў шостым, ні ў сёмым – матэматык хварэла.
– Не бывае так, каб матэматыку два гады не вывучалі ў школе, вы няпраўду кажаце, я буду дабівацца, каб вас перасадзілі ў сёмы клас.
Тым часам, другі ўрок геаметрыі. Яна прыходзіць, з парога дае задачу: “Хто можа рашыць?” Адна мая рука паднялася. Я пайшоў да дошкі, задачу раз-два рашыў. “Что же вы меня обманываете?”
Беларускай школы не было. Была толькі руская і польская ў Ваўкавыску. На ўвесь раён у беларускіх школах нідзе больш не было восьмага класа. І там толькі восьмы – дзевятага не было. Я тлумачу: “Я толькі геаметрыю за дзевяць класаў ведаю, алгебры ня ведаю”. Яна кажа: “Если б вы не знали алгебры, вы б эту задачу не решили”.
Так я застаўся ў 8-м класе. Часта бывала, што настаўніца ня можа рашыць задачы, якую пачнем на ўроку. То спачатку спрачаецца са мной – жыдовачка нас вучыла – а потым выклікае да дошкі, каб я рашыў…
Я скончыў дзесяць класаў. У той час лічылася: велізарная адукацыя. На ўвесь Ваўкавыскі раён у 1947 годзе было трынаццаць выпускнікоў, нас з рукамі адрывалі: у райкам партыі, у райвыканкам – ідзі толькі. Бо такая адукацыя – дзесяць класаў!
У 1947-м годзе паступаў у медыцынскі інстытут (у Менск, у Горадні тады медыцынскага не было). Вырашыў, што найбольш памагаць (рабіць беларускую справу) можна, калі буду лекарам. Праўда, відаць, памылковы быў погляд. Магчымасьці лекараў таксама абмежаваныя, вельмі абмежаваныя. Ну, але паступаў. Так здарылася, што атрымаў тры пяцёркі і па фізіцы чацьвёрку – дзевятнаццаць балаў набраў: хлопцаў прымалі з васемнаццацьцю, дзяўчынак – з дваццацьцю.
Тым часам, у сьпісах мяне… не было. Прыехаў, рэктар кажа:
– Мне з ЦК прыйшло ўказаньне, што самых маладых – 17 прынятых чалавек – адлічыць… Бо пайшлі ў ЦК партызаны, члены партыі. Ім ужо хутка па 35, іх далей прымаць ня будуць. А вы яшчэ пасьпееце…
Я год у хаце займаўся гаспадаркай: было ў нас тры гектары зямлі, гектар сенажаці. Крышку рыхтаваўся, усё роўна тое-сёе падзабыў. Праз год здаў горш экзамены – па конкурсу не праходжу. Але рэктар аб’яўляе, што такая-і-такая дзяўчына выпрацавала ў калгасе столькі-та працаднёў, паступае другі раз, дык яна моцна хоча быць лекарам – і мы яе прымаем.
Кажу:
– І я такі ж!
– А вы дзе адпрацоўвалі працадні?
– Дык калгасаў няма, – кажу, – я малаціў, рабіў тое самае, што і яна, баранаваў, сеяў…
– Не, мы ня можам. Каб вы мелі працадні, мы і вас прынялі б…
Пайшоў забіраць дакументы, а мне сакратар з прыёмнай камісіі, жанчына, кажа:
– Вы ведаеце, вы вельмі падобны да майго сына. Я вам вельмі спачуваю. Вас ніколі не прымуць. Таму што з сельсавета прыйшла характарыстыка на вас (яна ў вашай асабістай справе), што ваш бацька амерыканец і яго забілі партызаны.
Хоць бацька езьдзіў у Бразілію – усё роўна амерыканец…
Я зразумеў, што вучыцца мне на лекара няма магчымасьці – не дадуць. Паехаў у РАНА, каб далі месца настаўніка. Бо маміныя браты – мае дзядзькі – прысудзілі, што трэба ўжо працаваць. Маці была ў гадах (яна 1895 года нараджэньня). Маўляў, будзеш працаваць, зарабляць нешта, дык будзеце жыць. Акрамя таго, сястра вельмі добрай настаўніцай была, ды загадчык РАНА быў мой класны кіраўнік і дырэктар нашай школы. Ён ведаў, што я добра вучыўся, асабліва матэматыку любіў.
Як ён назначаў мяне матэматыкам у школу, то я кажу:
– Павел Сямёнавіч, я ж мовавед.
– Ха-ха-ха, да какой же вы мовавед. Вы математик. У вас по белорусскому языку тройка была.
І праўда, у мяне тройка была па беларускай мове. Бо я яе ніколі не вучыў. Пры немцах падручнікаў не было. А без падручніка – якая вучоба.
Так у 1948 годзе стаў я працаваць настаўнікам пачатковых класаў – выкладалі на беларускай мове. Колькі мог, я вёў патрыятычную выхаваўчую працу, але гэта трэба было рабіць асьцярожна, бо ж вельмі дырэктар быў пільны – кожны тыдзень езьдзіў дакладваць на мяне.
ПАЧАТАК ГРАМАДСКА-ПАЛІТЫЧНАЙ ДЗЕЙНАСЬЦІ
АА: Алесь Мікалаевіч, можа, Вы раскажаце, на што было накіравана Ваша жыцьцё. Як Вы бачылі яго сэнс? Чым кіраваліся? З чаго пачыналі?
Мая сястра вучылася ў Віленскай беларускай гімназіі (гл. фота: Вера Белакоз сярод навучэнцаў Беларускай гімназіі ў Вільні; 1939 г.; яна ў ніжнім радзе, другая справа). Яна на мяне зрабіла вялікі ўплыў. Яна паступіла ў 1936-м, у 1939-м скончыла тры класы (усіх было чатыры). Аднак, у апошні дзень перад вайной яна атрымала паведамленьне, што апошняя беларуская школа – Віленская беларуская гімназія – зачынена. Гэта пры паляках. Яны яшчэ пасьпелі зрабіць апошняе злачынства. Самі згінулі, але апошнюю беларускую школу зачынілі…
Дык вось яна мне вельмі шмат у гэтым (беларускім) напрамку распавядала, выхоўвала мяне (патрыётам). Вялікі ёй дзякуй. Інакш проста жахаюся: вырас бы рэнегатам, як і многія іншыя настаўнікі…
[Дадатак рэдакцыі:
Каб чытачы маглі лепш адчуць атмасьферу 1930-х гадоў у Беларусі, мы вырашылі дадаткова выставіць некаторыя фота з асабістага архіва Алеся Белакоза. На фота, разьмешчаным ніжэй, вы бачыце вучняў Віленскай беларускай гімназіі ў 1937 годзе (сярод вучняў ёсьць і Вера Белакоз) у час разьвітаньня са сваім дырэктарам Радаславам Астроўскім (сядзіць у цэнтры; уверсе бачныя Пагоня і фота спадара Радаслава), які адыходзіў на іншую працу.
На наступным фота – вучні Віленскай беларускай гімназіі ў 1938 г. разьвітваюцца з наступным дырэктарам М.Анцукевічам. Вера Белакоз стаіць у першым радзе, трэцяя справа. Перад ёй, верагодна, сядзіць Барыс Кіт (першы справа сярод выкладчыкаў). Варта нагадаць, што ў 1939 годзе перад самай вайной палякі ўсё ж зачынілі Віленскую беларускую гімназію…
На фота ўверсе – вучні Наваградскай беларускай гімназіі ў 1939 г. Вера Белакоз сядзіць у першым радзе, другая зьлева. Барыс Кіт стаіць у цэнтры каля дошкі. На апошняй напісана дакладная дата – 14 лістапада 1939 г., якая тлумачыць, чаму над дошкай знаходзяцца фота Леніна і Сталіна… – Рэд.]
—
У 1948 годзе ў канцы траўня памерла мая сястра – Верачка (яна на сем гадоў за мяне старэйшая была). Якраз экзамены былі па матэматыцы. Прыехаў інспектар па матэматыцы Стольнікаў, а ўсе ходзяць: вучні плачуць, настаўнікі плачуць – яе вельмі цанілі, любілі (яна вяла пачатковыя класы, нямецкую і беларускую мовы ў пятым класе). Яна зь дзяцінства мела клапан у сэрцы, які кепска адкрываўся, і калі праходзіла метраў сто – станавілася ўся сіняя і задыхалася. Недзе, можа, ў якім 1951 годзе зрабілі першую аперацыю на гэта. Я ўжо падумаў, што мы ж мелі тут дзьве каровы, мы прадалі б гэтых кароў, бо з настаўніцкай зарплаты нічога ня возьмеш, і ўжо дабіліся б у тую Маскву, і лячылі б яе. Але яна не дажыла да таго, як пачалі рабіць такія аперацыі. Ёй прарочылі ў Вільні ў клініцы, што яна пражыве да 18 гадоў, а яна пражыла да 26 зь лішнім…
І я тады падумаў, што рабіла добрую справу Верачка – выхоўвала дзяцей у патрыятычным духу, а я вось нічога ж не зрабіў, трэба нешта рабіць. Знайшоў нейкую польскую кнігу, у канцы якой на апошняй старонцы ў рамцы быў антыбальшавіцкі нейкі заклік (я ўжо не памятаю – які). Я яго выразаў акуратненька, намазаў клеем. Калі добра так ужо сьцямнела, паехаў на мост на ровары, прыпыніўся і прыклеіў да парэнчы. І паехаў. Зьезьдзіў у той бок і назад. Тады ніхто гэтага не заўважыў, бо ўжо цямнела.
Назаўтра ўжо прыдумаў нейкую патрэбу, што мне ў Міткавічы трэба. Паехаў у тыя Міткавічы – і ўсё было садрана нажом…
Мне спадабалася. Што я зрабіў: я знайшоў ад камеры трактара тоўстай гумы і на ёй выразаў: “Беларусы, змагайцеся за сваю незалежнасць!” Заклаў гэта ў прэс-пап’е і наштампаваў лістовак.
Еду ў Менск здаваць другі раз экзамены ў медыцынскі інстытут. Набраў іх, і ў цягніку: праеду некалькі станцыяў, заходжу ў туалет і штук так дваццаць па адной выкідаю. Цягнік ідзе – і яны паляцелі. Нехта ж знойдзе. Потым праз гадзінку ізноў, ізноў. Заставалася ў мяне, можа, штук восемдзесят ці сто – завёз у Менск.
У Менску хадзіў па пад’ездах, у скрынкі кідаў. Тады разьбіты гэты Менск. І шапік стаіць. Помню, за шапік зайшоў – цаглінкай лістоўку за канец прыціснуў, каб вецер не панёс. Купіў газету ў парку – газету пакінуў і ў газеце такую штуку.
Ведаеце, я дурны тады быў. Прыходзіў цягнік у Менск у дзевяць гадзін раніцы летам, гэта ўжо позьні ранак – ужо маглі мяне сустрэць у Менску, ператрус зрабіць ва ўсіх, ня толькі ў мяне. Дзякуй Богу, не зрабілі такога ператрусу.
(У Гродне ператрасалі ўсё чамусьці. Што б ні нёс: “Пакажы, што ў цябе”. Перагледзяць – ідзі. Мама везла аднойчы гарэлку, то салдата папрасіла нейкага: салдат пранёс буталь гарэлкі ў мяшку. Каб убачылі, то яе арыштавалі б і судзілі – самагонка (трэба было ж жыць, настаўніцкая зарплата такая, што на яе не пражывеш). Сястра атрымлівала дзьвесьце пяцьдзесят пяць рублёў – гэта пачатковыя класы, беларуская і нямецкая мовы ў старэйшых класах. Працавала дзень і ноч. Яна магла за гэтыя 255 рублёў купіць або дваццаць тры кілаграмы бульбы, або поўпуда жыта. За месяц яна зарабляла – восем кілаграмаў жыта, гэта ўсё. Дык мама ж ратавалася. Як яна давала рады? Вы ведаеце, у нас заўсёды зьбіралася моладзь, інтэлігентная моладзь, і прыходзілі вясковыя дзяўчаты, сяброўкі Веры – заўсёды пачэсткі нейкія. І ўсё гэта было – не ведаю, скуль яно бралася. Цяпер мае дзеці кажуць: “Каб на кухні шафу выкінуць”. Пярэчу: “Нельга, гэта шафа вельмі шчаслівая, яна заўсёды поўная. Яна таксама ў 1928-м годзе, у год майго нараджэньня зроблена, і яна ўвесь час поўная. Пакуль я буду – хай яна будзе. Як я памру – тады выкідайце”… )
Як я ехаў у Менск, заехаў да сьвятара Жалезьняковіча. Яго бальшавікі арыштавалі і далі 25 гадоў, сыну – дзесяць гадоў (яму – пасьля 1948-га, сыну – у 1945-м). У мяне просіць сын яго малодшы (жулік, дарэчы, потым сьпіўся): “Ты купі мне пугач. Прадаюцца такія, як наганы з выгляду, толькі на коркі: закладаецца корак і страляе. Дваццаць пяць рублёў каштуе ён і дваццаць пяць рублёў я табе дам яшчэ на коркі – 25 коркаў купі”. Я купіў наган, коркі. І дахаты ўжо ехаць. Думаю, што ізноў буду пускаць тыя лістоўкі, што засталіся. (А я цягаў іх з сабою ў падручніку хіміі. Гэта ж мог нехта гэты падручнік узяць, пачытаць. Божа ж мой! Я ня ведаю, як я выкруціўся з гэтага ўсяго). Ехаць дахаты, а білетаў ніякіх ня купіш нідзе. Усе сядаюць: хто лезе на дах вагона, хто на буферы, хто дзе – аблепяць вагон поўнасьцю. А білетаў няма, не прадаюцца – білеты толькі камандзіровачным. Я на буфер забраўся. Ад’ехаў цягнік метраў чатырыста, спыніўся, акружыла міліцыя, нас пазабіралі і павялі ў міліцыю. Мяне нейкі, здаецца, капітан завёў у асобны пакой, руку ў кішэню, а там гэты наган:
– О-о-о! Какая ты птица!
Дастаў. Кажу:
– Гэта пугач.
– А как он стреляет?
– Во – корак.
Ён залажыў корак – не выстрэліла чамусьці. Хто яго ведае, чаму. Так ён яшчэ з другога корка накрышыў і як выстрэліў, то толькі рукаятка засталася ў яго, а ўсё астатняе разарвала. А ў мяне ў падручніку хіміі лістоўкі!..
Ён кажа:
– Ведаеш што, я нарабіў табе ўбытку – ідзі ты адсюль.
Дзякуй Богу, што я купіў гэты пугач.
Выйшаў, а сонца сьвеціць. Я іду сабе па плошчы перад вакзалам у Менску… І раптам гэтыя коркі здэтанавалі… Дваццаць тры коркі. Бабах!!! Выбух страшэнны. Дым вакол мяне. Падскоквае міліцыянер:
– Кто стрелял?
– Рыжы нейкі, – я ведаў, што рыжых мала.
– Где он?
– Вось туды пабег.
Ён туды, а я ў іншы бок – і ўцёк. Тыя лістоўкі там пад некую цагліну паклаў і сам адышоў метраў чатырыста, за тое месца, дзе акружалі гэты цягнік (бо яны ж ізноў будуць акружаць). Ізноў цягнік аблеплены, ізноў акружылі, ізноў пазабіралі ўсіх.
Тады, як цягнік пачаў ісьці, я на падножку і паехаў. Дзякуй Богу, правадніца добрая аказалася, пусьціла мяне ў вагон, дазволіла на трэцяй паліцы спаць. І я прыехаў аж у Чарлёну. Вось так скончылася гэта мая справа…
У 1949-м годзе я ўжэ ў “Гродзенскай праўдзе” дастаў шрыфт. Набраў верш, які друкаваўся (я ня памятаю, Найдзюк ці як прозьвішча аўтара) ў падручніку гісторыі “Беларусь учора і сяньня” – гэта пры немцах выдавалася. (У мяне гэты падручнік быў і небясьпечна было. А потым настаўнік адзін пазычыў яго і не аддаў. Я ў яго і не дабіваўся, бо баяўся, што бяда будзе: за адзін падручнік гэты ўжо тэрмін абавязкова быў бы). Дык я адтуль узяў тэкст.
Верш такі:
Паўстань, мой любы селянін,
Паўстань супроць жыдоўскай улады!
За зброю! Бі! Хай згінуць гады!
Ды ты ня бойся і ня трусь –
Ратуйма нашу Беларусь!
Нарабіў гэтых лістовак шмат, зарганізаваў двух хлопцаў на гэту справу, каб развешваць іх. Мы расклейвалі іх у асноўным каля плошчы Леніна ў Горадні (я тады завочна вучыўся). Наклеілі мы іх шмат, у скрынкі кідалі, заходзілі ў пад’езды. І прыйшла дурная думка: на будынак міліцыі наклеіць. Наклеілі мы на будынак міліцыі – відаць, нехта назіраў, там нейкі быў вартавы. І калі ён толькі ўбачыў, за намі ўвязаліся тры міліцыянеры. Мы на плошчу Леніна, яны за намі, а там з плошчы Леніна быў такі мосьцік праз Гараднічанку – і ўніз сьцежачка (цяпер на гэтым месцы плошча Леніна. – Рэд.). І мы па гэтай сьцежачцы ў кустах прабеглі. А далей, як ехаць з плошчы Леніна на Горкага, там унізе такі абрыў і хатка стаяла. У гэтай хатцы я кватэраваўся (цяпер гэтай хаткі няма. – Рэд.). Мы ўсе – у хатку, сьвятло патушылі. Прасядзелі мы з гадзіну, а потым я кажу: “Гена, пакінь пінжак”. А то мы ў пінжаках былі, а так ідзе ўжо ў кашулі, без пінжака – зусім іншы чалавек. Ён пайшоў, ніхто яго не затрымліваў. І ўсё абышлося. А другі мой памагаты жыў са мною ў той хатцы. У адным пакойчыку было сем чалавек.
Толькі ў хуткім часе пачаліся арышты. І я вырашыў, што гэта па маёй віне арыштоўвалі…
У гэтых хлопцаў, што былі тады са мной – у аднаго і ў другога пытаюся: “Я пішу ўспаміны (праўда, яны былі ў кампутары, але працэсар сапсаваўся, павезьлі ў рамонт – і ўсё гэта прапала). Скажыце, я, можа, назаву вашыя прозьвішчы, бо столькі гадоў прайшло?”. “Баімся…”. Як яны тады згадзіліся са мной ісьці, паняцьця ня маю. І я яшчэ тады вырашыў, што гэты метад трэба кідаць. Бо ўлады за кожную такую вылазку арыштоўваюць людзей і невінаватыя ідуць у турмы…
