1 ліпеня г.г. на 66-м годзе пайшла з жыцьця Сьвятлана Новікава. Напэўна, тых беларусаў, якія праз гады будуць пра яе ведаць і паважаць, будзе значна больш, чым тых, хто яе ведаў пры жыцьці. Хутка будзе 9 дзён пасьля сьмерці выбітнай беларускай навукоўкі, матэматыка і кібернэтыка, а таксама выбітнай беларускай патрыёткі. У 2010-м годзе кіраўнік рэдакцыі сайта Нашайзямлі.орг Алесь Астроўскі, даведаўшыся аб цяжкай хваробе пані Сьвятланы, узяў у яе інтэрвю. Але тады яна папрасіла яго не выстаўляць. Цяпер усе абяцаньні можна лічыць выкананымі. Хай людзі ведаюць пра яшчэ адну Вялікую, Сапраўдную і Жывую Беларуску…
Рэдакцыя.
“Я, Новікава Сьвятлана Іванаўна,
у цьвярозым розуме і цьвёрдай памяці заяўляю,
што я ня дужа люблю людзей, што за ўсю гісторыю сьвету
я паважаю, лічу вартымі ўвагі зусім невялікую іх колькасьць,
у межах дзесяці;
усе астатнія мне малацікавыя…”
– На пачатак хацелася б, каб Вы падалі свае самыя простыя аўтабіяграфічныя зьвесткі.
– Так. 19 красавіка 1947 года я нарадзілася. Выпадкова запісалі дваццатага, так зараз і ў пашпарце. Я нарадзілася ў мястэрку Чэрнеўка Дрыбінскага раёна Магілёўскай вобласьці, на самым усходзе. Бацька – Іван Ігнатавіч Новікаў – настаўнік. Да вайны скончыў фізмат. У армію яго не бралі, таму што яго карані былі не зусім камуністычныя.
– Прабачце, а якое паходжаньне, чаму яго ня бралі ў войска? Гэта, што, сакрэт?
– Не, не сакрэт, проста я не прыхільніца ўсё гэта [выпінаць]. …Бацьку ў армію ня ўзялі, таму ён пайшоў у партызаны. Партызаніў ён вельмі добра, атрымаў два Ордэны Славы (партызаны прыроўнываліся да салдат, а Ордэн Славы – салдацкі ордэн). Каб яшчэ троху паваяваў, быў бы поўны кавалер. Гэта значна больш рэдкі выпадак, чым Герой Савецкага Саюза. І яшчэ меў Ордэн Чырвонай Зоркі. (Іхныя партызанскія рэйды былі ў Магілёўскай вобласьці, у Віцебскай.) За такія праявы яго вельмі сталі там паважаць, шанаваць, даравалі яму паходжаньне і запрасілі ў партыю ўступіць. Ён уступіў. І настолькі яго ўразіла, як перамагла адна ідэя – сацыялістычная – другую страшэнную – фашысцкую, што ён стаў такім перакананым партыйцам і грамадскім дзеячам. Ён скончыў фізмат перад вайной (у Магілёве, у Менску тады не было, тады Магілёўскі [фізмат] быў цэнтральны, там жа была практычна сталіца), а накіравалі яго з-за ўсяго гэтага ў вёску працаваць, дзе якраз і мая маці была. Што цікава, ён страшэнна быў прыгожы. І страшэнна таленавіты. Ён ведаў некалькі моў, іграў на многіх інструментах – добрае выхаваньне атрымаў. Ён мог некалькімі рыскамі вугельчыка ці аловачка намаляваць любога страшэнна падобна.
– Дык бацька ўсё-такі арыстакрат быў у Вас?
– Ня будзем на гэтым [акцэнтаваць увагу]. Мяне ўжо даставалі з ведамства Мальдзіса, яны раскапалі ўсё, хацелі ў клубы тады ўключаць… Бацька бацькі, мой дзед – давялося яму моцна хавацца пад чужымі імёнамі. І ўсё такі перад вайной яго знайшлі і неяк ён дужа хутка памёр пасьля арышту. Так што невядома: ці сам памёр ці дапамаглі… Але ўжо вайна пачыналась і тут ужо ўсё неяк сплыло-сплыло… А бацьку даравалі . І ён вярнуўся пасьля вайны ў тую ж самую вёску. Таму што які ён быў прыгожы, як яго там усе любілі. А вось у сёмым класе вучылася тады мая маці, калі ён у іх матэматыку-фізіку вёў, і яна яму спадабалася. І ён прыехаў паглядзець, як і што… А пасьля вайны мая маці пайшла ў восьмы клас, потым у дзявяты. Так ён яе ўспомніў і зь ёю ажаніўся.
А ў яго пасьля вайны заставалася адна маці. Адна мая адзіная бабуля, каторая жывая [была] – Матрона Апанасаўна. І гэта і ёсьць мой сьветагляд – яе казкі, байкі, песьні, яе перакананьні, яе сумленьне…
Яшчэ былі ў бацькі дзьве сястры, маладзейшыя за яго – Ева і Тацьцяна. І спачатку, калі толькі мае бацькі пажаніліся, то яны жылі ў зямлянцы.
Справа ў тым, што якраз у нашых мясьцінах год стаяў фронт. Да нас практычна дайшла савецкая армія і спынілася. І там проста не было жывога месца: паўсюль міны, акопы, варонкі, лес увесь спалены, усё згарэла. Адна ці дзьве хаты засталіся ад вялікага мястэчка, у якім [да вайны] было некалькі заводаў: цагляны, сырны, яшчэ нешта… Гэта быў гарадок: школа, бальніца, царква, сінагога. А пасьля вайны – гэта проста роўнае месца. І людзі вярнуліся – жылі ў зямляначках. У зямлянцы я і нарадзілася. А маці бацькі спачатку жыла ў суседняй вёсцы са сваёй другой дачкой.
– Дык Ваш бацька таксама быў мясцовы?
– Ён быў з Мсьціслаўскага раёна, а прыехаў у Дрыбінскі, дзе мая маці жыла… Дык бабуля жыла ў суседняй вёсцы. Бо ў маёй цёткі Евы (яны здолелі яе таксама вывучыць на настаўніцу) якраз памёр вельмі каханы яе муж (ён быў дырэктарам школы, яна там настаўніцай) і праз чатыры месяцы пасьля мяне нарадзіўся сын. А муж ужо памёр. Цётка Ева страшэнна перажывала. І бабуля спачатку даглядала таго хлопчыка, дапамагала. У зямлянку – куды ехаць. А я спачатку з бацькамі жыла.
Бацька пабудаваў вельмі-вельмі прыгожы дом, самы прыгожы на ўсё навакольле. Сваімі рукамі – ён яшчэ і рабіць усё мог. І зрабіў там мэблю. Прычым, ён так ухітрыўся. Там усё згарэла, а дрэўцы засталіся і кусьцікі. Ён выбраў такое месца на ўзгорку, так што атрымалася: да дому вядзе шырокая алея, а з бакоў два такія па метраў 20-30, а можа і болей, вялікія такія садзікі, а мо паркі – таму што там і яліны, і бярозы, і рабіны… І адгароджана ўсё было ад вуліцы і з гароду абсаджана было кустамі агрэсту (звычайна вясковыя хаты выходзяць непасрэдна на вуліцу). І ўсе вясковыя дзеці там таўкліся… А маці пасьля насадзіла ўсякіх прыгожых кветак і кустоўнікаў: і язьміну, і барбарысу – чаго толькі ні было.
Раскажу пра сваю маму – Зінаіду Гаўрылаўну Свірыдаву.
(Дарэчы, вось цікавае супадзеньне. Маці – Зінаіда, Зіна. Гэта наша вымаўленьне імя Афіна – багіня ведаў. А бабуля мая – Матрона. Імя паходзіць ад імя багіні матэматыкі. Дарэчы, мой брат, сын маёй цёткі, каторы за мяне маладзейшы на чатыры месяцы, ён таксама матэматык, акадэмік і нават уключаны ў Беларускую Акадэмію. Ён хваліцца тым, што ён у Беларускую Акадэмію ўключаны, а я тым, што ў… Амерыканскую. Гэта мой стрыечны брат. А фактычна, мой родны брат. Таму што ўрэшце мы выхоўваліся ў адной калысцы. Нас зьвялі, таму што ў нікога да нас не даходзілі рукі, акрамя адной бабулі. І яна нас і вучыла жыць. І вось мы, не дамаўляючыся, выбралі сабе такую прафесію. Хаця з боку бацькі была ў асноўным мастацкага кірунку адукацыя, гуманітарная.)
Маці паходзіць са звычайных сялян. Яе бацька [мой дзед] ваяваў у Першую сусьветную. Там быў моцна скалечаны і ўжо ня мог працаваць як сьлед. Таму ён быў вартаўніком у калгасе. Цудоўна жылі, таму што вартаўнік – і ёсьць вартаўнік: заўсёды яблычак сваім дзеткам прынясе. Спачатку цяжка жылі – у іх дзеткі паміралі, таму што жонку ён узяў здалёк (яна з-пад Магілёва) і не было сваёй хаты. Пасьля ўжо пабудаваў хату і дзеткі сталі жыць. Першым быў Адам, пасьля мая маці – Зіна, а пасьля яшчэ нарадзілася адна дзяўчынка – Люся.
Яшчэ крышачку пра маю бабулю Арыну. Вельмі цікавы такі момант. У яе бацькі было прозьвішча Вайтовіч. Але ён быў такі, што вёска сабралася і яму памянялі прозьвішча з Вайтовіча на Буянава. І вось што цікава, ізноў супадзеньне беларускай сьведамасьці. Вы паглядзіце: “войт”, “воін”, “ваяр”, “баярын”, “буян” – гэта ўсё адно слова. Так яны проста замянілі больш беларускае “войт” на больш прарасейскае “буян”. І бабуля ўжо выходзіла замуж як Буянава, а так яна была Вайтовіч.
– Дык гэта што, была такая фарма пакараньня?
– Так. Так яго пакаралі – па-нашаму… І яшчэ адзін момант. Там вёска была праваслаўная, дзе яна нарадзілася. І звычай такі праваслаўны: хрысьціць вязуць кум і кума, а бацькі – не. Знайшлі кума, куму (яна [мая бабуля Арына] была пятае ці шостае дзіцё ў сям’і). Яны загарнулі, павезьлі хрысьціць, прывезьлі. І пытаюцца бацькі: “А як жа назвалі?” Імя дае Бог – “Арынка!” “Што ж вы нарабілі, ёсьць жа ўжо Арынка!” Так было дзьве Арынкі. Дык яе звалі Анюта з-за гэтага.
Яна была страшэнна прыгожая дзяўчынка, проста дзівоснай прыгажосьці. Яе бацька ўсіх дачок старэйшых аддаваў паблізу, а адну вырашыў аддаць далёка (за майго дзеда), каб было куды ў госьці езьдзіць.
Бацька бабулі недзе пазнаёміўся з маім дзедам, спадабаўся ён яму і бацька бабулі кажа: “Дачка ў мяне ёсьць, хочаш [узяць за жонку]?” [Так і ажаніліся.]
Спачатку жылі яны: яна была там адна з самых прыгожых жанчын, яна была вельмі вясёлая, добрая. І ўмела гаспадарыць вельмі добра. Таму ў хаце ў яе была велізарная колькасьць гасьцей.
Першыя дзеткі памерлі (два хлопчыкі), а Адам гадаваўся. Яго так і назвалі, каб гадаваўся (гэта была традыцыя: калі дзеці паміралі, трэба было назваць дзіця Адам ці Ева, каб гадавалася). Пасьля ўжо ўсе трое засталіся жывыя. Вось Адам (ён быў сьветлавалосы, залацісты хлопчык) страшэнна любіў коней. І гадоў у дзесяць конь яго як прыпячатаў па галаве капытом, што ён месяц ляжаў непрытомны. Але насуперак гэтаму (ці, можа, дзякуючы гэтаму) ён стаў такі разумны, што ў восьмым класе да яго зьвярталіся дзесяцікласьнікі, каб ён ім рашаў задачкі па матэматыцы. І слава такая пайшла, пагудка, што прыязджалі нават з Магілёва, хацелі яго забраць. А ён – ні за што. Ён страшэнна саромеўся сваёй пячаці – капыта на галаве. Выбілася і так засталося, ён валасамі закрываў. Але ўсё роўна неяк крыху было бачна. А наогул быў прыгожы хлопчык.
Як яму споўнілася шаснаццаць гадоў, грымнула вайна і ён запісаўся дабраахвотнікам. Узялі. І, вядома, у кавалерыю, раз ён так коней любіў. І ў першыя дні вайны ён загінуў ва Украіне, там у брацкай магіле пахаваны.
А мама ягоная – мая бабуля Арынка – памерла ад тыфу ў 1942-м годзе. Таму што там усё палілі, у бежанцы ганялі людзей туды-сюды. А бабулін муж, мой дзед, яшчэ быў жывы – Гаўрыла Сьвірыдаў. І ён, як мог, гадаваў маці і маленечкую дачушку (ёй тады тры гады было, як маці памерла).
У 1944-м годзе, як вызвалілі летам, ён яшчэ пасьпеў жыта пасеяць, хаця ўжо моцна-моцна хварэў з-за ўсяго гэтага, ды яшчэ з той вайны. Ён так і казаў: “Паміраць сабраўся, а жыта сей”. Так ён і зрабіў. І пасьля памёр.
І мама мая засталася адна з пяцігадовай (на той час) сястрычкай. Яны перахварэлі на тыф абедзьве. Гэта быў жах…
Пасьля былі проста добрыя людзі, таму што родных блізкіх нікога асабліва не было. Там бацькава радня была, але галоўная ж радня ўсё такі маці, а маці была зь іншых мясьцін. Так што пасьля яна жыла ў людзей няродных, але добрых, сваіх. Там усе зьбіваліся ў кучку: сямёра дзяцей сваіх – ну, хай яшчэ будзе двое.
Мама працавала ў калгасе летам, зарабляла хоць крышачку на ежу. А ўжо ўвосень пайшла ў школу. Як пераростак, але ўсё такі вырашыла, таму што яна таксама вучылася добра. Дзяўчынку – сваю сястрычку – ні за што не аддавала, таму што гэта быў адзіны для яе родны чалавек ад ўсяго таго жаху, што давялося пабачыць.
І вось, што называецца, як у кіно: пасьля сканчэньня дзевятага класа летам яны бульбу маладую капалі і нешта варылі ў кацялочку каля хаткі; і раптам сюды ідзе дэлегацыя цэлая, з кветкамі, з акардэонам, наперадзе бацька мой. Ідзе вось так прасіць рукі…
– А колькі гадоў ёй было тады?
– Дзевятнаццаць. А малодшай сястрычцы – сем. І яны так жылі – без бацькоў… Дык, магчыма, з-за таго, што мой бацька хацеў заляцацца да вучаніцы сваёй жа школы. Ну, а ўжо адкрыта – дык адкрыта, прагоняць – дык прагоняць. Што рабіць. Яна спалохалася, калі выйшла пераапрануцца, кажа: “Я ня ведаю, што рабіць…” А ўсе на яе накінуліся: “Ты што? Самы прыгожы хлопец, увесь пакрыты ардэнамі, як у панцыры, усё можа, усё ўмее… Табе так пашанцавала, калі наогул усіх перабілі, і раптам табе зь дзіцёнкам, абсалютна голым (спаднічку нават пазычала), раптам такое шчасьце…”
Яна так падумала, што, можа, і яны ня хочуць, што яна ў іх жыве. Узяла і згадзілася: будзе так, як будзе. Бацька быў такі прыгожы і такі разумны, што, я думаю, яна дужа яго кахала. Называла яна яго (нават на маёй памяці) Іван Ігнацьевіч. Яна адразу, вядома ж, кінула школу, уладкавалася ў тэхнікум і стала бібліятэкарам.
Вось гэта мае бацькі…
Так я гадавалася. Чытаць мяне навучыла матуліна сястра – яна хадзіла ў школу. Бацька будаваў хату, маці ўжо чакала другое дзіця і ўжо працавала. Яны мяне пакідалі адну з раніцы на некалькі гадзін (я была дужа спакойнае дзіцё). Прыходзіла маміна сястрычка (у першы клас яна пайшла, калі мне было чатыры месяцы), а яна была пасьля тыфу і пасьля такога сіроцтва страшэнна сарамлівая, заціснутая, і ёй цяжка было вучыцца. І яна мне тлумачыла ўсё, што сама ведала. Першае паўгоддзе яны пісалі палачкі, дудачкі (такая была манера вучыць), а з другога паўгоддзя пачыналі вучыць літары. Ну, а другое паўгоддзе [ад нараджэньня] – гэта ўжо дзеці пачынаюць размаўляць, якія маюць па восем, дзевяць месяцаў. Вось якраз у гэты момант яна мне і казала:
– Скажы “А-а”.
– “А-а”.
– Скажы “Мэ”.
– Мэ”.
– А дзе “А” ў нас?
– Вось тут “А”.
І мы хахочам. Ніхто на нас увагі не зьвяртаў. А для яе было страшэнна прыемна, што ёсьць нехта, каму трэба было доўга тлумачыць, расказваць…
– Дык Вам жа года не было?
– Не было.
– Гэта ж нейкі рэкорд.
– У нас у той мясцовасьці многія дзеці да года размаўлялі ваўсю – нейкая такая была парода мясцовая. Менавіта беларускія дзеці, іншыя нацыянальнасьці якраз наадварот, а вось нашы проста балбаталі. Ня ўсе яны вырасталі кімсьці. Некаторыя не хацелі вучыцца, казалі, што “гэта мазгі сушыць”, але былі дужа спрытныя розумам. І разумныя, і ўмелыя: усё, што хочаш, рабілі…
Дык калі спахапіліся, мне ўжо год і болей стаў. І Люся стала дэманстраваць мяне. Людзі сталі баяцца, таму што чытаць многія дарослыя ня ўмелі, а тут такое. Тут мяне паказвалі: ставілі на стульчык, я чытала вершык, яшчэ што-небудзь такое.
З таго часу не люблю сцэну…
– У нас Янка ў два з паловай гады дзьве песьні ведаў на памяць (маці сьпявала яму на ноч) і сьпяваў: “Касіў Ясь канюшыну” і “У суботу Янка”.
– Калі б маці пачала яго вось так кожны дзень вучыць, дзе “А”, дзе “Мэ”, а разам гэта “МА”, дык ён бы як гаварыў, так і чытаў. Таму што гэта цалкам натуральна. Многа такіх дзяцей. Дзеці ў такім узросьце запамінаюць усё. Асабліва з беларускай мовы (а Люся вучылася па-беларуску). Настолькі лёгка ўсьведамляецца ўсё, настолькі адно зьвязанае зь іншым… Так што крышачку пазьней я ўжо чытала вялікія кніжкі. Памятаю адну вялікую кніжку “Бялее ветразь адзінокі”(яна так называлася). А іншую, памятаю, кніжку мне падсунулі, я чытала зь велізарнай цікавасьцю: на расійскай мове “Метэаралогія” (гэта мне было гадоў шэсьць, на сёмы).
У шэсьць гадоў мяне здалі ў школу хадзіць, таму што куды далей. У гэты час я пастаянна хварэла пнеўманіяй, яшчэ нечым, і ўжо ў мяне хварэла мама. Таму я ў школу схадзіла тры ці чатыры разы і больш не магла (школа была за кіламетр ад нашага дома).
У восем гадоў (1955-ы год) мяне ўжо аддалі ў Цячэвічы, у дзіцячы сухотны санаторый. А там галоўурач Мінскага сухотнага дыспансера Бэлла Ісакаўна Соркіна мяне заўважыла, са мной пагаварыла. Я ёй таксама вершы расказвала… “А пра гэта што ты думаеш?” Я ёй расказваю, што я думаю. Я па-беларуску размаўляла, саромелася. Яна кажа: “Ты очень красіво говорішь, давай…” І вось так мы зь ёй гаварылі. А ёй выдзелілі на той год дзьве пуцёўкі ў самы лепшы савецкі санаторый таго часу імя прафесара Баброва. І адну з гэтых пуцёвак яна выдзеліла мне – зусім невядомай для яе вясковай дзяўчынцы, якую яна ведаць ня ведала. Там быў сапраўды самы лепшы ў Савецкім Саюзе санаторый. Там кармілі, там лячылі. Адзінае, што было непрыемна, гэта жорсткі рэнтген, калі кожны месяц па ўсім целе праводзяць рэнтген. І вось, як яго правядуць, дык проста распаўзаешся.
– Гэта проста дзіўна. Якое яны мелі права?
– Яны яшчэ ня ведалі, што такое прамянёвая хвароба, але яны хацелі ведаць, дзе ачагі.
Там спачатку быў каранцін, а пасьля там дзяцей ужо вучылі, разьмяркоўвалі па класах.
У каранціне мы ляжалі дужа доўга, таму што некаторыя дзеці захварэлі на каклюш, яшчэ што-небудзь, і мы затрымаліся на тры месяцы (не ў жніўні прыехалі, а недзе ў сьнежні). За гэты час мяне страшэнна палюбіла бібліятэкарка: яна насіла дзецям кніжкі, і мне насіла. Яна была ўкраінка, а Крым тады толькі-толькі далучыўся да Украіны. І вось яна насіла мне ўкраінскія кніжкі, я з задавальненьнем чытала. Мне так сьмешна было, што “кіт” гэта “кот”. Я памятаю, якраз “Залаты ключык” на ўкраінскай мове – вельмі лёгка ішло ў мяне. А яна думала, што я проста пагартала. Я стала адказваць на пытаньні ды яшчэ на ўкраінскай мове. Разумееце, як яна мяне палюбіла…
І вось калі нас пачалі разьмяркоўваць па карпусах, дык сталі пытаць, хто ў якім класе. Часта многія дзеці хворыя (і прычым, там самыя цяжкія выпадкі) прапусьцілі два і тры гады. І таму магло быць чалавеку дзесяць гадоў, а ён ішоў у першы клас. І ў мяне спыталі: “У якім ты класе?” Я падумала і кажу: “У трэцім”. А яны нават не глядзелі на тое, колькі гадоў, і кажуць: “Як жа ж, ужо палова навучальнага году прайшла, давай мы цябе ў другі запішам”. Я ўпёрлася рогам: “Не, я пайду ў трэці!” “Ну, давай экзамен”. А бібліятэкарка просіць за мяне: “Яна за пяты будзе…”
А там яшчэ прысутнічалі і настаўнікі з гэтых карпусоў. І была настаўніца Тамара Мікалаеўна – проста арыстакратка, інтэлігентка. Там працавалі зь дзецьмі людзі, якія самі хварэлі на сухоты. І, напрыклад, музыку выкладала кансерваторская выпускніца… Там разьвівалі ўсё, што можна: музыку, жывапіс, шашкі, шахматы (я там разрад атрымала, санаторый быў да сямнаццаці гадоў, а ў мяне было першае месца ў дзевяць гадоў).
Як мяне спрабавалі вучыць сьпяваць. У мяне чамусь па маме: ні голасу, ні слыху. Не па бацьку. Але заўважыла гэта кансерваторка, што я стараюся для яе, што я гучна сьпяваю. І яна мяне так заахвочвала, што магла – рабіла, але так голас і не паставіла.
А мастак, які вучыў нас (сапраўдны мастак, у якога выставы былі), ён даваў, скажам, намаляваць лісток. А ў мяне нейкая дзіўная была сьведамасьць: я малявала лісток – прыгожа, як сьлед (гэта я пераняла, маляваць я магу амаль што як бацька). Але тут я думала, што лісточку аднаму сумна. І малявала маленькае дрэўца. Думаю, што і дрэўцу гэтаму аднаму сумна – я малявала лес, рэчку…
– Гэта называецца цыклатымічная асаблівасьць псіхікі. Гэта творчыя здольнасьці.
– Ня ведаю – творчыя ці ня творчыя, але я шкадавала лісьцік, каб ён адзін ня быў. Настаўнік глядзеў, глядзеў і казаў: “Ня ведаю, што з табой рабіць.”
– Сьвятлана Іванаўна, Вы расказвалі, як Вы камісію пераконвалі, каб пайсьці ў трэці клас.
– Так. Мне далі экзамен: дыктоўка, лічыць, чытаць, расказваць – усё па поўнай праграме. Я здала бліскуча. Мяне ўзялі ў трэці клас і перавялі ў той корпус, дзе дзеці былі старэйшыя за мяне намнога. Калі ўжо я ўладкавалася і настаўніца паглядзела і дужа мяне палюбіла, зрабілі ўсё ж такі ў школу запыт, колькі ж я класаў на самой справе скончыла. Адтуль прыйшоў ліст, што… ніколькі. Гэта была мая фантазія, што раз я пайшла ў школу, дык зараз павінна быць у трэцім класе.
Але настаўніца мяне адстаяла: “Я яе не аддам.” І вось з беларускамоўнага абсалютна асяроддзя ў рускамоўную школу: дык першую палову года я яшчэ прыладкоўвалася. А ўжо ў чацьвертым класе мне далі пахвальную грамату.
Я вучылася добра, але жыцьцёвыя справы ня дужа разумела. Ня тое магла сказаць, ня тое мяне цікавіла, што ўсіх.
Напрыклад, усе перадавалі запісачкі і мне перадавалі: “Давай дружыць”, “Я цябе люблю”… Я на ўсіх сваіх запісачках пісала: “Дурак”. Іншыя дзяўчынкі размаўляюць пра дзяўчынак, а я толькі пра якія-небудзь метэаралагічныя зьявы… Са мной хацелі сябраваць, але я ні з кім не сябравала, заўсёды была ўбаку.
Дзеці мяне перасталі любіць зусім і… не прынялі ў піянеры.
І зноў такое маё шкадаваньне ўсяго спрацавала абсалютна наадварот. Я потым зразумела сама, што я зрабіла жахлівую рэч. У санаторыі піянерская дружына была імя Паўліка Марозава. І там яго маці жыла на той час (калі пра Паўліка Марозава расказваюць, значыць, нам маці прывядуць; калі пра Бухенвальд расказваюць, значыць, нам былога вязьня прывядуць – там так ішло ўсё). І вось прыйшла маці Паўліка Марозава: прыгожая такая, мажная жанчына. Лёс у яе, вядома ж, быў трагічны. Калі бацька іх кінуў, у яе дзіцёнак адзін з голаду памёр. Яна стала расказваць. І пра Паўліка расказала. Калі спынілася, я яе спытала: “А ці многа яшчэ дзяцей зрабілі так, як Паўлік?” Яна зьбялела ўся. А мяне не прынялі ў піянеры.
Але яна, тым ня менш, дала мне грамату…
– Пытаньне абсалютна нармальнае.
– Нельга было такое гаварыць. Я не хацела ёй балюча зрабіць. А я хацела сказаць, што гэта няправільна, што хай бацька любы…
Можна пра такое сваім сябрам сказаць, а ня ёй.
– Тут праўда на Вашым баку.
– Не, тут праўда не на маім баку. Я такое магла сказаць ня ёй. А ёй я ня мела права. Мне да гэтага часу сорамна. (Мне тады было дзевяць гадоў).
Ёсьць такія ўчынкі, за якія мне да гэтага часу сорамна. У прыватнасьці, вось як я ўжо студэнткай была, я так зьбірала сабе на туфелькі. Я рэдка іх насіла: такія на маленькім абцасіку. А мая маладзейшая сястра ўзяла, іх адзела неяк на 7-е [лістапада], пайшла па жудаснай гразі і вярнулася без абцасаў… Што я зрабіла? Я ўзяла яе сшытак, у якім яна запісвала вершы любімыя, і выкінула ў вакно. Ён трапіў у лужыну.
Божа мілы, да гэтага часу так сорамна. Што вартыя гэтыя дурацкія туфлі, і што варты гэткі ўчынак. Я зрабіла, проста не падумаўшы.
Каюся публічна. Было яшчэ і яшчэ, каторае ўспамінаць ня хочацца.
– Вы не павінны так успрымаць. Гэта ж дзевяцігадовае дзіця задала пытаньне. Натуральныя паводзіны, натуральнае пытаньне…
– Дзіця сьведама задавала такое пытаньне. Я ня проста так, я заўсёды задавала пытаньні, падумаўшы, каб гучала…
Вось вярнулася я дадому. Пасьля ізноў трапляла ў гэты ж самы санаторый…
– Гэта Вы да сямнаццаці гадоў былі там?
– Не, вярнулася ў адзінаццаць, а ў дванаццаць ізноў трапіла.
За гэты час мой бацька вырашыў стаць гісторыкам і скончыў гістарычны факультэт завочна. Таму што ён страшэнна любіў ужо грамадскія навукі і верыў у магутнасьць гэтага [савецкага] падыходу.
Але як былы партызан, як дужа таленавіты наогул чалавек, ён стаў запісваць, што было ў партызанах: і дзе каторы старшыня райкаму ў прымаках сядзеў, хаваўся, і пра Машэрава ўспамінаў. Было… Ён не зьбіраўся гэта нікуды [аддаваць], ён проста запісваў для сябе, як гісторык партызанскага руху, і сябрам чытаў.
Ну, што. У 1953-м годзе вясной прыехалі [НКВД-шнікі], узялі ўсе кніжкі да адзінай (багатая бібліятэка была, я яе любіла вельмі чытаць), усе абсалютна паперкі, і яго забралі…
Вядома ж, адразу выключылі з партыі, выгналі з працы – усё па поўнай праграме. А тут якраз адмянілі ўсё гэта [рэпрэсіі]. І бацьку ў турму садзіць ня сталі. Але ўладкавацца на працу ён абсалютна ня мог: ня толькі там, на вёсцы, а нават і ў Беларусі. Ён спрабаваў у калгасе працаваць, але і адтуль ганялі, ня бралі.
(Дарэчы, урач, якая мяне накіравала ў санаторый, ведала пра тое, што адбываецца з маім бацькам. Ёй мая мама расказала. Яна жалілася, што ў яе трое дзяцей, мужа адусюль ганяюць. Як быць. Вазьміце ў санаторыю. Ведаючы гэта, урач не пабаялася такога “запэцканага” дзіцёнка накіраваць…)
Вось урэшце бацьку параіў нехта, і ён паехаў у Краснаярск. Там якраз каля ўранавых руднікоў разгарадзілі пасёлак рабочых, якія там працавалі. І зь сем’ямі ўжо абжыліся.
– А тады значэньне ўранавых руднікоў ніхто не разумеў?
– Там толькі што зрабілі руднікі. Прычым, зрабілі іх фактычна ў цэнтры горада. Працавалі там, вядома, зэкі. А пасьля гэта разгарадзілі і гэтым зэкам дазволілі вольна жыць.
І бацьку сказалі, што там ён можа працаваць настаўнікам для дзяцей рабочых, і што яго прымуць у партыю. І яго аднавілі. Усё стала дужа добра. А праз некаторы час і мы прыехалі.
Зноў жылі ў зямлянцы. Гэта было дзевяць метраў, а нас шэсьць чалавек: трое дзяцей, маці з бацькам і маміна сястра.
Бацька зрабіў нары і была пячурачка пасярэдзіне.
– Скажыце, а ў зямлянцы сьцены былі дошкамі абкладзеныя?
– Гэта была так званая “времянка”: укапаная ў зямлю напалову. У сьцены былі ўбіты дубцы, а паміж імі пакладзена фанера, а паміж фанерай засыпаны апілкі, зямля. Падлога земляная. Там было маленечкае вакенца. Лямпачка на столі – вось і ўсё. Калі дождж ідзе, ваду залівала ў хату. Але зімой асабліва халодна не было. Вось так мы жылі…
Бацька зрабіў там кар’еру.
Я страшэнна не хацела ехаць зь Беларусі. Так не хацела ехаць туды, але што я магла зрабіць…
– Гэта Вам ужо было дванаццаць год, калі Вы вярнуліся з санаторыя?
– Не, гэта мне ўжо было чатырнаццаць, як я да бацькоў у Краснаярск паехала. А да гэтага мы тут з бабуляй часова жылі…
Маленькі эпізод. Адбыўся такі выпадак. Я заняла на раённай алімпіядзе па шахматах першае месца. І не ў раённай, а ў рэспубліканскай беларускай газеце надрукавалі мой фотаздымак на палову старонкі: сядзіць хлопчык-дзесяцікласьнік і я. А нас у санаторыі стрыглі коратка. У мяне такая шарападобная галавешка з [кароткімі] валасамі, і з дурацкім выглядам я крыху паварочваюся і па-дурацку ўсьміхаюся. І подпіс (на беларускай мове): “Сьвятлана Новікава на першай дошцы”. Мая бабуля насілася і вазілася з гэтым. І вырашылі мяне везьці на абласныя спаборніцтвы ў Магілёў. На пэўны дзень было намечана – там ня кожны дзень, але хадзіла нешта накшталт грузавога “таксі”.
Я з раніцы залезла ў самую густую крапіўную купіну і там ляжала ціха-ціха. Я сказала, што я не паеду, таму што я вырашыла для сябе, што спорт і шахматы – гэта не жыцьцё…
– Нічога сабе! І гэта ў чатырнаццаць гадоў?
– Мне было тады гадоў 11-12. Я вырашыла, што гэта сорамна. І я сабе не падабалася на фотаздымку, не хацела другі раз трапляць… Я вырашыла, што шахматы – гэта прытворства, што гэта ненатуральна. Я ўсім тлумачыла, але бабуля сказала, што бацька, калі даведаецца, што я не паехала, мяне заб’е.
Кажу: “Хай заб’е, але я не паеду”. “Не, ты паедзеш”.
Мне і сукеначку сшылі. Я яе ўзяла, скруціла і засунула падалей, каб нават сукеначкі і блізка не было. І там я праляжала цэлы дзень.
Калі прыехала машына, бабуля і ўсе шукалі мяне, але доўга ж ня будуць чакаць – машына паехала. А я вырашыла, што буду ляжаць да наступнай раніцы, калі ад’едзе другая машына, бо яшчэ на другой можна было пасьпець. Але калі машына паехала, бабуля падышла да гэтай купіны і сказала: “Вылазь, не паедзеш”.
Мая бабуля разумела як сьлед. Яна вырашыла, што калі так дзіця ня хоча, то няма чаго. Калі б я хацела паехаць, я б проста душу ўклала б, я б прабілася на першае месца – такі характар. А не – значыць, не.
Спорт я не прызнаю як занятак для жыцьця. Можа, толькі фізкультура, але лепей за ўсё, як казаў Маякоўскі: “Вглубь двора бежать і до ночі іграть, блестя топором, рубіть дрова, сілой своей іграючі…” Вось я думала ўсё жыцьцё, што калі хочацца трэніравацца – бяры рыдлёўку, насі ваду, што хочаш, але ня трэба ластаўку рабіць…
Можна зразумець, чаму я фізічнае не любіла. Таму што, па-першае, не атрымлівалася. А вось я ўжо тады вырашыла, што буду пасьлядоўнай. І з самага дзяцінства я проста апантаная была…
Спачатку я вершы дужа любіла, таму што беларуская мова [такая], што беларус кожны – паэт. У беларускай мове ўсё настолькі ўладкавана, настолькі ўсё адно з адным [зьвязана].
– Я, на жаль – не. Мне падай зьмест, форма – другаснае. А паэтычная форма, я падазраваў, заўсёды затушоўвае зьмест.
– Вось вы казалі, што я павінна буду сказаць нешта для маладога пакаленьня. Я ўстаўлю, пакуль не забыла.
Вось у маім перакладзе з Кіплінга адзін радок: “Мы былі рабамі вёслаў і ўладарамі мора…”
Вось гэта – верш, разумееце. Кіплінг. Вось гэта для моладзі такі запавет: працаваць трэба вёсламі і будзеш уладаром. Я магла пра гэта казаць шмат, а Кіплінг сказаў адным радком. Наогул Кіплінг – бог паэзіі…
– І Вы з англійскай мовы яго самі перакладаеце?
– Я ня цэлыя вершы, на цэлыя мяне не хапае. А які радок мне спадабаецца – дык я перакладу для сябе. Таму што я не магу губляць свой час…
– Значыць, у дванаццаць гадоў Вы ўжо зразумелі, што спорт – гэта не спосаб жыцьця?
Ва ўсялякім разе, я вырашыла, што я не паеду. І з таго часу я не займаюся.
– Кінулі – і ўсё?
Кінула – і ўсё. Жорстка.
Праўда, мой былы муж быў вельмі добры шахматыст. І мой сын быў вельмі добры шахматыст. Яго дык я навучыла, каб яму было чым займацца. Ён стаў кандыдатам у майстры.
– А Вы зь ім ніколі не спаборнічалі? Дзеля таго, каб так узяць: а давай я зараз згуляю з табой?
– Не, ніколі.
– А Вам прапанавалі згуляць?
– Вядома ж. Але я адбівалася…
Калі майму сыну было дзевяць гадоў, мы паехалі на Нарач. Ён быў страшэнна прыгожы хлопчык: сьветлавалосы, велізарныя сінія вочы – падобны быў на дзяўчынку. Калі яшчэ яму было год ці два, усе яго пыталі: “Ты девочка ілі мальчік?” Ён адказваў: “Слава Богу, мальчік.” Ён так мог з самага малога… Я яго таксама вучыла чытаць, як і сябе. Таму ён так размаўляў, так і чытаў. Дужа моцна гаварыў. Памятаю, нясу яго, яму годзік ці паўтара – у лесе гулялі. І ўжо я вырашыла, што час дадому. Ён ня хоча дадому, крычыць, як сірэна, вырываецца. Я цягну. Там ідзе сабака – аўчар такі здаравенны шэры. Я кажу: “Вот, відішь – волк (у Расіі жылі, так размаўлялі). Вот он тебя сейчас с’ест.” Ён так на поўным скаку сьціхае: “Ні в коем случае не с’ест! А-а-а”.
Ён многа чаго такога рабіў, што проста ёсьць што ўспомніць…
Дык вось, калі яму было дзевяць гадоў і мы былі на Нарачы, ён падыходзіў да дарослых, якія гулялі ў шахматы, і прасіўся згуляць на вылет. Яны, вядома, нават ня чулі яго і ня бачылі. Але ўрэшце хто-небудзь добры знаходзіўся: “Ну, садісь, девочка”. “Я мальчік”. “Ну, садісь, мальчік”. Яны сядаюць і гуляюць у шахматы: раз, другі, трэці – ён так там абыгрываў насельніцтва, што там уся Нарач зьвінела, што ходзіць такое цуда-юда.
А гэтае цуда-юда, таксама дурное такое, як і я, рабіла такія эксперыманты. Бягуць да мяне дзеці і кажуць: “Вашему Міте нутрія палец откусіла!” Я бягу яго шукаць: “Что ты сделал, зачем?” (На самой справе нутрыя палец не адкусіла, а пракусіла.) Аказваецца, ён рабіў эксьперымент: хто есьць людзей. Засунуў велізарнаму ланцуговаму сабаку у рот палец – сабака не пакусаў. Значыць – ня есьць людзей. Засунуў палец у рот каровы – карова не пакусала. Камусьці яшчэ засунуў – не пакусалі. Засунуў нутрыі – пакусала. Ага! Значыць, нутрыя чалавека можа зьесьці.
Вось дзіцячая такая сьведамасьць: нешта мог, а нешта не хапала.
Кажу: “А чаму ж ты да мяне не прыйшоў?” “Дык ты ёдам жа памажаш, больна будзе”…
–
Дык вось, паехалі мы ў Краснаярск, жылі ў зямлянцы. Пасьля бацька зрабіў кар’еру, яму хуценька далі абараніцца па гісторыі партызанскага руху (як закрытая тэма). Ён проста ўспомніў свае запісы – у яго такая была памяць.
– А чаму тут перакрылі, а там далі?
– У Сібіры іншая сітуацыя. Напрыклад, першыя дні, калі мы толькі прыехалі, я страшэнна зьдзівілася. Дома мы не маглі і слова сказаць, і кожны другі ў Беларусі пісаў даносы адзін на аднаго – суседзі. Жах – што рабілася. А там было такое. Краснаярск, краявая сталіца, вялізны горад. Дзень. Па цэнтральнай вуліцы, па прасьпекце, побач з усімі будынкамі ідзе мужык (ці то п’яны, ці то зьлёгку звар’яцеўшы), падымае руку і гучна: “Коммуністов надо вешать! Вешать надо коммуністов! Люді, слушайте, что я вам говорю!” Ідзе – і ніхто на яго ўвагі не зьвяртае…
– Скажыце, які гэта год?
– 1961-ы. Проста там усе сасланыя жылі, і там няма куды было болей ссылаць. Ужо лагероў не было, а людзі з гэтых лагероў усе там і жылі. І там былі сасланыя яшчэ з царскіх часоў. Яны не баяліся нікога і нічога.
Гэта зусім іншая краіна: да Урала называецца Сібір [з пункту гледжаньня жыхароў Краснаярскага краю], а Расія (яны так кажуць) – “за камнем”. А там – гэта не Расія называецца, а Сібір. І людзі, хто там жыве – гэта зусім іншая нацыянальнасьць. Іх моцна разбаўлялі рознымі элементамі ў хрушчоўскія часы – і разбавілі. Але па вёсках, па раённых гарадках засталіся – гэта ня людзі, гэта – скалы, дубы… Вядома, п’янства і хваробы – усё ж такі выраджаюцца. Але гэта ня тое, што ў Цэнтральнай Расеі, гэта зусім іншыя людзі.
Там абсалютна пустая прастора да мора. І, вядома, велізарная пагроза, што захопіць Кітай.
– Так, Кітай зараз там усё захопіць, гэта ясна…
– І будзе “над усім Кітаем бязвоблачнае неба і на кітайска-фінскай мяжы ўсё спакойна”.
– Гэта расейская імперыя, бачыце, выгнівае, але нічога ведаць ня хоча…
– Так. Мы такі анекдоцік яшчэ ў той час чулі:
“- Колькі будзе каштаваць хлеб у двухтысячным годзе? – Пяць юаней.”
Там мы жылі ў зямлянцы. Бацька рабіў кар’еру. Але ён быў такі самы, ізноў такі, як і я – і ні на дзяцей, ні на жонку [не зважаў]. Ён нічога для сябе ня мог патрабаваць. Але кар’еру ён рабіў.
А маці стала бібліятэкарам. Што б вы думалі? Мая маці, яна беларускамоўная абсалютна, зь цяжкасьцю размаўляла на расейскай мове – стала бібліятэкарам адной з публічных бібліятэк. Бацьку яна прымушала – ён ёй маляваў усялякія плакаты, выставы. Яшчэ яна была нястомная і хадзіла па так званых “задолжніках”. Вось людзі возьмуць кнігі і дзесяць гадоў не аддаюць. Яна ідзе да іх, забірае тыя і дае новыя. Людзі знаходзілі час пасьля прыйсьці напісаць падзяку. Так яна працавала, проста выкладалася, таму што яна страшэнна любіла сваю працу. І праз два гады яна атрымала дыплом “Лучшій бібліотекарь Красноярского Края” і Міністэрства культуры дала нам трохпакаёвую кватэру.
Маме, а ня тату.
Бацька стаў спачатку загадчыкам кафедры гісторыі, а пасьля ён стаў прарэктарам Краснаярскага Рачнога вучылішча. А Рачное вучылішча – гэта адзіная вышэйшая навучальная ўстанова на ўвесь Савецкі Саюз, якая рыхтавала рачных капітанаў і штурманаў. Мой бацька як прарэктар меў адміральскі чын, насіў фому, шэўроны (ён пасьля вайны вярнуўся і доўга хадзіў у кіцелі – так чалавеку гэта прыкіпела), і тут ізноў: марская форма, белая фуражачка. А былі вячэрняе і завочнае аддзяленьні (гэта ж з ўсёй Савецкай краіны – з Амура, з Лены, з Волгі, з Дняпра – прыязджалі ўжо гатовыя капітаны і штурманы вучыцца і атрымаць дыплом). І вось каля нашага дома практычна ледзь ня кожны дзень стаяў які-небудзь капітан і два марачочкі са скрыначкай-дзьвюма гарэлачкі. Яны чакалі майго бацьку і спрабавалі яму ўручыць, каб дыпломчык атрымаць. Таму што нехта ім не паставіў [адзнаку], а начальнік загадае – паставяць.
Гэта было вельмі прыемна яму.
– А ён браў ці не браў?
– Не, не. Піў так – на свае. Ну, што вы, гэта абсалютна было выключана. Але ўсё роўна ім ставіў адзнакі, бачыў, што та́к хоча чалавек.
З таго часу ён моцна “закладваў”, але быў маўклівы і сядзеў, як штык. Выйграваў у шахматы ва ўсяго акадэмгарадка, хаця ўстаць ужо ня мог…
– Згубіў сэнс жыцьця, мэту. То бок сапраўднай мэты і ня меў…
– Вось так мы і жылі… Калі канчала школу, якраз ва ўсіх была адзінаццацігодка. А бацька мяне ўладкаваў у такую, дзе было ўсяго дзесяць класаў. Далёка было страшэнна, але я хадзіла пешшу.
– І нават у цемру Вам даводзілася пешшу хадзіць?
– Вядома. Вось я гэтую школу скончыла. У мяне яшчэ не было пашпарта – у красавіку споўналася шаснаццаць, а там ужо экзамены і я не атрымала пашпарт.
Бацькі думалі і я меркавала, што паеду ў Маскоўскі ўніверсітэт паступаць ці яшчэ які. Аказалася, яны ня ведалі таго, што трэба было ведаць.
Яны паехалі ў дом адпачынку, а нас з Люсяй пакінулі двух сёстраў малодшых даглядаць…
– Прабачце, а колькі разам у іх было дзяцей?
– Трое. Дзьве сястрычкі ў мяне: Ларыса (паўтара гады розьніцы) і Людміла (пяць гадоў розьніцы; а Люся – гэта малодшая сястра маці, але яна была практычна як дзіцёнак у нашай сям’і і настолькі карысталася вялікай павагай ад бацькі, якую мы трое не заслугоўвалі…
– Атрымліваецца, вы ўчатырох засталіся?
– Так. А чаго б нам не застацца: мне шаснаццаць гадоў, Люся на восем год за мяне старэйшая…
– І ў адным пакойчыку ў гэтай зямлянцы?
– Так. Але гэта ня важна. Там усе так жылі…
– Нары там, печка, стул нейкі?
– Стула там не было.
– А гатавалі дзе?
– Мы гатавалі на печцы, а пасьля клалі дошку, каб зрабіць столік. А так елі на сваіх нарах, як усе зэкі…
Што там было дрэнна, дык што там быў такі страшэнны смог і такі страшэнны пыл ад гэтых уранавых руднікоў, там усе пакрывалася пылам. Ня ведаю, як там людзі жылі…
І вось бацькі паехалі. 22-га чэрвеня быў выпускны вечар…
– Прабачце, а Вы атрымалі медаль за школу?
– У мяне было тры чацьвёркі. Мяне страшэнна прасілі пераздаць, але я не хацела. У мяне былі чацьвёркі па прадметах, якія я страшэнна не любіла і не наведвала (напрыклад, чарчэньне).
– Проста нават не хадзілі на ўрокі?
– Так.
А то, калі я проста не любіла настаўніка, я дэманстратыўна на якім-небудзь уроку сядзела і чытала, напрыклад, “Матэматыку для ўніверсітэтаў”. Мне казалі: “Встань і выйді”. Я ўставала і выходзіла…
Я таксама як сібірачка па характары. Ведаеце, як мяне звалі сябры? У мяне, аказваецца (там гэта было заўважана), даволі такі моцны беларускі акцэнт: і “Сь” ёсьць, як “Шь”. Таму яны мяне звалі “Шьветка”, дадавалі “Шьвабода”. А самыя блізкія сябры дадавалі… “Шьволач”.
Гэта быў ужо дзявяты клас, калі мы прыехалі. І ў мяне за дзявяты клас прыродазнаўства было – я проста не хацела слухаць, што яны там нясуць. І яшчэ грамадазнаўства… Мяне прымушалі здаць хаця б два: “Ну, не хочешь ты чертіть, здай хотя бы два на серебряную медаль.” Я сказала, што абсалютна мне ня трэба…
І вось пасьля выпускнога 23-га чэрвеня я іду і бачу аб’яву, што, аказваецца, зь 1-га ліпеня экзамены ў Маскоўскім універсітэце, у Навасібірскім і ў Ленінградскім. Гэта зрабілі ў трох універсітэтах краіны, каб эліту адабраць. А Навасібірскі ўніверсітэт настолькі хацеў гэтую эліту зьбіраць, што прыехаў на выяздную сесію ў Краснаярск (аказваецца, яны ўжо зьбіраліся рабіць Краснаярскі ўніверсітэт, але спачатку ён ішоў як філіял Навасібірскага). Яны зрабілі экзамены непасрэдна ў Краснаярску. Я пабегла хуценька-хуценька, папрасіла даведку, метрыку сваю ўзяла і пабегла здала дакументы…
Вось бацькі прыязджаюць, а я ўжо студэнтка, маю даведку. Так я і стала вучыцца…
– А якія экзамены былі?
– Экзамены: першы – пісьмовая матэматыка, затым вусная матэматыка, фізіка, сачыненьне і замежная мова. Замежная мова была ў мяне нямецкая на той час.
І быў са мной такі грэх. Як не прызнацца. Ніколі не была прыгожай і ніколі на гэта ўвагі не зьвяртала, а практычна не было ў нас ніводнага хлопчыка, які б мне ў каханьні не прызнаўся. У страшэннай нейкай модзе была, проста выключнай. І там жа на экзаменах па нямецкай мове (не любіла я яе, ведала, пяцёрка ў атэстаце, але не любіла), там быў хлопчык, які жыў у камунальнай кватэры, дзе жыў яшчэ немец. І гэты немец зь дзяцінства яго вучыў. Дык ён размаўляў, як на роднай мове. І ён сеў побач са мной, бачыць, што я задумалася над перакладам, ён узяў мой лісток, паклаў бокам і напісаў мне ўвесь пераклад. І я пайшла, атрымала пяць балаў.А ён атрымаў чатыры – здалося экзаменатаршы, што ў яго не такі акцэнт…
Так вось на экзамене мне зрабілі такую паслугу і я ад яе не адмовілася. Хаця ніколі ў жыцьці ня сьпісвала. Ніколі. Гэта быў першы і апошні раз. І на экзаменах ня сьпісвала, ніколі шпаргалкі не было…
– І атрымалася, што Вы ўжо бацькам аб’яўляеце, што Вы ўжо студэнтка Навасібірскага ўніверсітэта?
– Так, так.
– І Вы вымушаны былі ехаць у Навасібірск?
– Так, трэба было ехаць у Навасібірск і там ў інтэрнат.
– І Вам далі стыпендыю? Умовы пражываньня, напэўна, былі значна лепшыя, чым дома?
У мяне былі добрыя адзнакі [па экзаменах], мне далі стыпендыю.
Навасібірскі акадэмгарадок – гэта на той час было проста іншапланетнае месца. Гэта быў мой сьвет. Гэта было тое, дзе я быццам нарадзілася, дзе я жыла і хацела жыць.
Там я жыла ізноў па-свойму. Першая стыпендыя была не падвышаная (бо ў мяне была чацьвёрка па сачыненьні), была звычайная: першую палову года – трыццаць два рублі, здаецца [у месяц]. Я амаль што кожны месяц іду і купляю сабе (гэта восень і зіма) туфелькі на шпільках (таму што за месяц я іх [зношвала]). А на астатнія грошы можна было спакойна пражыць. Але хлеб я не купляла, таму што не любіла. Я купляла сабе варэньне з ружавых пялёсткаў або шакаладнае масла і сыр. І на сыр я намазвала або варэньне, або масла, пакуль было. А калі грошы канчалісь, тады я і галодная сядзела – настолькі была трэніраваная. І я думала, што гэтага ніхто не заўважае. А інтэрнат быў кватэрнага тыпу – дзяўчатак пасялілі ў аднапакаёвыя кватэры і нас пяць чалавек жыло. Я таксама ні з кім не сябравала і думала, што [мяне] ніхто не заўважае. Аказваецца, заўважылі ўсе. Як я наогул ня так жыву, і што я галодная сяджу, і што я па сьнезе на шпільках… А дзяўчаткі – такія шкодніцы, яны ўсё расказвалі хлопчыкам. Яны думалі, што ўсіх хлопчыкаў адпужаюць. Але абсалютна наадварот – усе хлопчыкі хочуць, каб была дзяўчынка зусім дурная, каб яе трэба было апякаць…
– Гэта нармальны інстынкт. Мужчына павінен быць мужчынам адносна жанчыны. Ён павінен быць апекуном, іначай ён не зрэалізуецца як мужчына…
– За мной і выкладчыкі практычна ўсе… Чамусьці, як увойдзеш у моду – тады ўсё…
І адзін з выкладчыкаў – нежанаты, вельмі добра чытаў лекцыі, мужнага выгляду, у сваім горадзе Яраслаўлі ён быў капітанам баскетбольнай каманды гарадской, капітанам шахматнай каманды гарадской, ён скончыў у Маскве ўніверсітэт і паехаў у Сібір кар’еру рабіць. Але ў Навасібірску ўжо было кар’еру не зрабіць. А якраз тады ўжо збудаваўся Краснаярскі ўніверсітэт (а не філіял), і там акадэмгарадок. І прычым, там ядзерная фізіка, біяфізіка (там якраз былі гэтыя бункеры, дзе людзі сядзелі па году, два, па тры перад палётамі, і дужа любілі фізікі садзіцца ў гэтыя бункеры, каб напісаць дысертацыю). Там былі крыягенныя ўстаноўкі, вырошчваліся хларэллы для космасу – дужа перадавы пачаўся акадэмгарадок. І ўніверсітэт стварыўся на гэтую ж тэматыку ў асноўным…
А яшчэ да таго мой будучы муж так націснуў, так дастаў…
– А на якім курсе Вы выйшла замуж?
– На другім.
– Дык Вы яшчэ зусім маладая былі…
– Васемнаццаць гадоў. Я вышла замуж.
Спачатку было нармальна. Я яго таксама звала доўгі час Віктар Паўлавіч і на Вы, таму што ніяк не магла прывыкнуць.
Калі мы ўжо пераехалі ў Краснаярск, адразу атрымалі трохпакаёвую кватэру вельмі добрую, дзе адзін хол быў пад 24 метры. Муж стаў загадчыкам кафедры тэорыі функцый і функцыянальнага аналізу, дэканам матфака (быў ужо кандыдатам навук). Зарабляў пад 800 і болей, таму што яшчэ на палову стаўкі падпрацоўваў (настолькі цанілі там навукоўцаў, а ў яго такая магутная кар’ера). І ў нас нарадзіўся дзіцёнак. Абсалютна нармальна нараджаўся, здаровенькі, і там, у роддоме, не паглядзелі, што ў мяне такі анамнэз.
Нас спачатку паклалі не ў паталогію, а ў звычайную палату. А я лічу, што сухоты ў многім захворваньне генетычнае, бо інфіцыраваны практычна ўсе, а захворваюць адзінкі.
– Гэта так. Інфікаваныя ўсе мы, а захворваньне залежыць ад стану супраціўляльнасьці арганізма, ад імуннай сістэмы. А яе стан, у сваю чаргу, залежыць ад двух чыньнікаў – ад генатыпу і ад вонкавага асяроддзя.
– Напрыклад, у мяне дома не захварэў ніхто, але ў пародзе ў нас час ад часу людзі паміралі ад сухотаў, менавіта з бацькавага боку. А я дык абсалютна нічога ня ведала, як я буду ў дваццаць гадоў з дактарамі пра нешта раіцца. І калі майму дзіцяці зрабілі прышчэпку, на трэці дзень ён захварэў. А яны спачатку нават ня ведалі, што гэта сухоты і лячылі яго, як ад пнеўманіі: пеніцылінам, тэтрацыклінам. Ад гэтага нічога лепш не рабілася, але адразу пайшла жахлівая алергія на антыбіётыкі. І мы пасьля ў шпіталь – і да чатырох месяцаў.
Адзін добры чалавек, адзін з кіраўнікоў дзіцячага шпіталю сказаў, што няма чаго яго тут трымаць… Сын ляжаў у ложку, вочкі амаль не адкрываў. Кіслародная падушка, нейкія падтрымачкі-ўкольчыкі. Я давала яму кіслародам з падушкі падыхаць, калі ён пачынаў сінець, бо былі астматычныя прыступы алергічнага кшталту. Ён пачынае сінець – я тады даю. Гэта ж ніколі ноччу не засьнеш: я павінна была ўвесь час слухаць, як ён дыхае. Карміць толькі зь піпеткі, таму што не праглынае. Прычым, калі лішнюю кропельку – будзе ўсё назад. Вось, што хочаш, тое і рабі.
Гэта медыцына зрабіла: мяне выцягнулі, а тут – вось так. І нікога гэта не хвалявала. А мне і не да таго было, каб каго-небудзь турбаваць.
Доктар сказаў мне: “Медсястрычкі навучаць цябе рабіць уколы, падушку даваць – усё навучаць і едзьце дамоў. Уратуеш дык уратуеш, а тут ён увесь час яшчэ бальнічную інфекцыю хапае, тады зусім ужо нічога не ўратуе.”
Паехала я. А тут якраз вясна пачалася. У акадэмгарадку сасновы лес, бярозавы. З раніцы і да вечара мы ў гэтым лесе. І так два гады.
– Прабачце, Сьвятлана Іванаўна, ці Вы пасьпелі ўніверсітэт скончыць?
– Пасьпела, бо сын нарадзіўся ўвосень, а ўніверсітэт скончыўся вясной.
У мяне разьмеркаваньне было ў асьпірантуру, таму што ў мяне была друкаваная праца па тэорыі функцый на чацьвёртым курсе на ўсесаюзнай канферэнцыі. Гэта была велізарная рэдкасьць і гэта быў мой дыплом. Мне ня трэба было над ім надрывацца. Але, вядома ж, я ў аспірантуру не пайшла. Я забыла ўсе свае кар’ерныя страшэнна амбітныя планы.
Але вось гэта было адно з тых здарэньняў у маім жыцьці, якое дало мне магчымасьць стаць нарэшце разумнай – перастаць быць кар’ерысткай. Таму што лічыцца так, што ў матэматыцы вынікі бываюць да трыццаці гадоў, а пасьля трыццаці – не бывае. Пасьля трыццаці людзі звычайна друкуюць тое, што яны ў маладосьці зрабілі.
І вось я сем гадоў сядзела з маім дзіцём. Я вучыла яго чытаць, гуляць у шахматы. Чытаць ён навучыўся вельмі рана, адначасова, як і гаварыць. Але нейкія расказікі ён чытаць не хацеў, яны здаваліся яму нецікавыя. Тады я пісала яму сама, цэлы сшытак напісала такіх расказікаў (на расейскай мове): “Ідет заяц по лесу. Відіт другого зайца. Тот как даст ему по уху…” Пачынаю чытаць яму, потым кажу: “Ты ізвіні, у меня там вода не выключена, я пошла”. А яму цікава, што далей, і ён чытае ўжо сам. Тры дні так было, парог цяжкасьці перасечаны – і мой дзіцёнак стаў чытаць вялікія кніжкі і ад мяне адвязаўся. А да гэтага было, што “сідзі і чытай”.
Прычым, дзеці любяць бясконца адно і тое ж.
Урэшце была такая кніжка (ён сам яе чытаць ня мог – там літаркамі маленькімі было) – “Іліяда”. Вось мы зь ім чыталі “Іліяду” кожны дзень. Я яшчэ тлумачыла, хто там, што. Прачыталі “Іліяду”, прачыталі “Адысею”, пачалі зноў. Разумееце, як я зразумела класіку?!
Як Люся тлумачыла мне літаркі, так я тлумачыла “Іліяду” свайму сыну.
І тут я шмат-шмат што стала разумець. У старажытнай Эладзе было пісьменства, але яны яго амаль забылі. А Гамэр, адназначна, быў вельмі пісьменны чалавек. Ён столькі ведаў, колькі ведаць адзін чалавек ня мог.
– Але ж лічыцца, што Іліяда спачатку не была запісана, а перадавалася вусна. І толькі праз некалькі стагоддзяў яна была запісана.
– Лічыцца, што 700 гадоў Іліяда перадавалася ў вуснай традыцыі. Але калі яе запісалі з розных астравоў, атрымалі аднолькавы тэкст.
Гэта Солан зрабіў – афінскі цар. Там ёсьць пра зоркі, пра ветры, пра Зямлю, пра дзяцей – усё апісана, абсалютна ўсе ўзроўні. Пра розныя краіны. Матэматыка такая, якая ў тыя часы практычна не магла быць. Там былі такія веды, якія проста немагчымыя, здавалася б, у той час – кібернетычныя. Там у бога Гефеста былі робаты: ён быў кульгавы, дык залатыя дзяўчаты самі хадзілі і залатыя трыножнікі самі езьдзілі каля яго. Ён такіх зрабіў.
Там было самае асноўнае, чаму людзі так і памяталі гэта. Ня тое што прадказаньне, а там быў як бы [запавет] усёй улады дзяржаўнай на ўсе нашы часы.
Там было войска ахейскае (элінскае з розных дзяржаў): там з усіх-усіх канцоў былі басілюсы (цары) са сваімі палкамі. І калі яны вырашалі якое-небудзь пытаньне вельмі важнае і складанае, то была рада – усё войска, усе сто тысяч чалавек удзельнічалі і галасавалі.
– Каб усе аднастайна разумелі мэту…
– Далей. Калі трэба было прыняць хуткае і меней значнае рашэньне, значыць, зьбіралася рада ўсіх басілюсаў – кіраўнікоў.
Калі было трэба імгненнае рашэньне – зьбіраліся чатыры чалавекі: Агамемнан – гэта, так бы мовіць, выканаўчая ўлада ўсяго войска; старац Нестар – гэта, так бы мовіць, захавальнік усяго досьведу мінулага – сказана, што ён ужо трэцім пакаленьнем кіраваў; маг (жрэц) Калхас; і быў чалавек, які мог прадстаўляць гэтае войска ў навакольным сьвеце і хутка-хутка прымаць рашэньні – улюбёны цар для Афіны – Адзісей. Ён, калі трэба, ішоў перамовы весьці, калі трэба, хуценька мірыў усіх, знаходзіў хады, як нешта вырашыць. Вось так: на мінулае (Нестар), на сучаснасьць (Агамемнан), на будучыню (Калхас) і на імгненнае Адысей (у баю арміяй ён камандаваў).
Вось гэтае ўладкаваньне: ад рады да такіх, такіх і такіх колаў улады.
А ў траянцаў такога не было. У іх таксама было многа саюзьнікаў, але яны ня так былі ўладкаваныя: там жорстка загадвала Троя – Прыам мала каго слухаў, а ваяваў ня так Прыам, як Гектар (брат Парыса, з-за якога і ўзьнікла гэтая вайна).
Дык вось кожнае кола ўлады падтрымліваў яшчэ нейкі бог. Ад траянцаў самы галоўны бог быў Апалон, а ад Ахейцаў – Афіна. Так, фактычна, гэта была яшчэ вайна багоў – Апалона з Афінай. Там яшчэ былі іншыя багі, якія падтрымлівалі тых ці тых, і яны таксама вельмі цікава разьмяркоўваліся па ўсіх узроўнях.
Вось увесь сьветагляд у Іліядзе так апісаны. Цяпер зразумела, чаму столькі гадоў (практычна тысячу) людзі перадавалі [вусна], нічога не скажаючы. Бачна па ўсім, што гэта пісаў адзін чалавек: ніводнай нестыковачкі ў Іліядзе няма.
Дык вось, калі я пачала разумець сапраўдную паэзію – дык гэта ў гэты час.
– Дык Вы лічыце, што Гамэр усё гэта запісаў спачатку?
– Гамэр, безумоўна, быў пісьменны. Таму што ТАКІЯ веды – веды абсалютна энцыклапедычныя. Апісана, як араць зямлю, як каваць шчыт і меч…
– А як жа ж ён ствараў гэта? Аднаму чалавеку не пад сілу столькі ведаць.
– Гамэр мог і запісаць. Але ж яшчэ былі тыя, хто яго слухаў. Настолькі былі разумныя людзі ў той час, што маглі вось такі аб’ём тысячу гадоў перадаваць адзін аднаму і не забываць, і цікавіліся гэтым. Як маё малое, якое слухала і ні за што спаць не хацела. Таму што Іліяда жывая, таму што пра Сьвет.
Дарэчы, пра Аляксандра Македонскага, якога я лічу абсалютным дурнем. Усе ўспамінаюць: “Ах, Македонскі ў дзевяць гадоў, калі прымаў персаў, першае, што спытаў – гэта “Якія ў вас дарогі?”. Таму што хацеў заваяваць. Калі б быў разумны, першае, што б спытаў, гэта “Як на вашай мове [гучыць] улада?”. Вось гэта пытаньне. А дарогі – як заваяваў, так і адваяваў. Настаўнікам Македонскага быў Арыстоцель і ён прывіў яму густ. І Македонскі ўсю дарогу вазіў з сабой Іліяду і клаў яе пад галаву ў скрутак. А калі (па легендзе) ён разбіў цара персаў Дарыя, дык захопленую скарбніцу ён раздаў, а ў самай прыгожай скарбоначцы, дзе захоўваліся самыя каштоўныя скарбы Дарыя (ён іх высыпаў і раздаў), стаў захоўваць Іліяду.
Можа, гэта і не легенда, бо прыдумаць такое занадта цяжка…
Вось адкуль ідзе маё разуменьне, як пабудаваны Сьвет. Яшчэ раней, у самым маленькім дзяцінстве – ад старажытнаегіпецкіх фрэсак, ад тых гістарычных кніжак. Але пра фрэскі і пра малюнкі зараз цяжка гаварыць, бо гэта не голасам. А так, як пабудаваны Сьвет, голасам – гэта Іліяда.
І законы Солана – законы дэмакратыі, як прымаць рашэньні ў якіх выпадках – абсалютна сьпісаны з Гамэра на самой справе. Яны так і называюцца: законы Солана – законы дэмакратыі. Пасьля ўжо ў Рыме дадалі рымскае грамадзянскае права. Пасьля яшчэ дадавалі. Пасьля ўрэшце зьявіўся наш Статут [Статаут ВКЛ], які я пачала вывадзіць з Іліяды. Проста, так, як там – нідзе болей. А якая там яшчэ музыка слоў! Пераклад Гнедзіча…
– Сьвятлана Іванаўна, можа, мы пагаворым пра гэта асобна, гэта проста асобная тэма.
– Але гэта самае асноўнае, што трэба сказаць…
Дарэчы, ніяк не магу я дараваць Пушкіну – такі ўжо драбнюткі зайздросьнік. Ведаеце, якую ён эпіграму напісаў на Гнедзіча (Гнедзіч – украінец, перакладчык Іліяды на рускую мову, ён хварэў на воспу і быў аднавокі): “Боком однім на слепого Гомера похож переводчік, боком однім с Іліадою схож і его перевод”. Ужо ўзяў бы сам пераклаў, калі такі…
– Пушкін жа і Міцкевічу зайздросьціў. Талент, кажуць, у Міцкевіча большы. І погляды ў Пушкіна былі імперскія.
– Так, жахлівыя.
– І ў ім вагалася з аднаго боку ўсхваленьне імперыі, а з другога – разуменьне ўсёй гнілі, якая адтуль ідзе.
– І вось факт, што мы з малым чыталі вось такія рэчы. І ў мяне было ўжо часу, колькі хочаш – думаць ня так, “як трэба”, а так, як варта, як хочацца.
– Дык Вы як бы рабілі татальны скрынінг даступнай літаратуры, і атрымалася, што самае каштоўнае – гэта Гамэр.
– Бібліятэка маці і бацька – гэта горы кніжак. Я выбірала, што хацела. Так, самае каштоўнае – Гамэр, а зь беларускіх – Колас. Я ім захаплялася яшчэ зь дзяцінства.
– Вы казалі, што яшчэ Караткевічам захапляліся.
– Караткевіч – гэта калі я ўжо сюды вярнулася. А тады гэта быў яшчэ 1961 год, ён быў яшчэ малады…
– А творы Коласа былі даступныя тады ў Краснаярску?
На беларускай мове – не. Гэта я адсюль прывязла. У мяне была “Новая зямля” і “Сымон-музыка” з сабой. Я яго таксама, як Македонскі Іліяду, клала пад падушку, растрапала страшэнна…
– Атрымліваецца, Вы ўжо з двух гадоў сыну чыталі і далей спрабавалі вучыць чытаць…
Не, Іліяду з сынам мы чыталі, калі ён быў трошкі большы.
А было яму паўтара гады, мы едзем у аўтобусе і ён глядзіць на вывеску і кажа: “Гэ, А, Сэ, Тэ, Рэ, О, Нэ, О, Мэ – гастроном”. Сядзяць людзі ў аўтобусе, прычым, таксама з акадэмгарадка – тут жа зайздросьцяць, што гэта за дзіцё такое. “Ну, што это он – как попугай.” А іншы знайшоўся: “Может, ты мне газетку почітаешь?” Сын чытае газетку: “Труд”. “Может, вы такую выпісываете?” Кажу: “Нет, мы такую не выпісываем”. А можна ж і пагартаць, там загалоўкі – і ён… чытае. Аўтобус – ляжыць: з намі на “слабо” гулялі…
Гэта дужа лёгка зрабіць – навучыць такога дзіцёнка чытаць. І гэта ня шкодзіць псіхіцы зусім. Дзеці ўсё ўсьведамляюць. Яны ўсьведамляюць літары як графічныя адпаведнікі гукаў. Тым больш, што ў беларускай мове іх усьведамляць наогул лёгка. Чаму мне лёгка было? Таму што мне ня трэба было ўсьведамляць, напрыклад, што “th” – гэта “дз”, ці што напісана так, а вымаўляецца па-іншаму. Трэба было па беларускім букварыку (“Лемантар” называецца) вучыцца – што напісана, тое і чытаеш…
– Так. Напісана “корова”, чытаеш “карова” – ну, ніяк не даходзіць гэта да маёй беларускай сьвядомасьці…
– Калі Міцьку стала гадкі тры, ён пачаў сам ва ўсю пісаць ужо. Але ён быў ляўша і левай рукой яму так было цяжка пісаць. А ў нас была магнітная дошка і на ёй пластмасавыя літаркі. І вось аднойчы ён цягне мяне з кухні, а на дошцы напісана: “Мама павідзі міня на улітцу гуляць”.
– Але яго здароўе паступова паляпшалася?
– Не, яго здароўе заставалася жахлівым шмат гадоў. У садок нельга было – прышчэпак ніякіх.
Муж мой тады страшэнна засумаваў, таму што ён да мяне ставіўся лепей, чым я да яго. Яму маці не дазваляла жаніцца: “Ну, што ты на девчёнке женішься, она вообшче нічего не понімает, совсем малая”. Ён казаў: “Нічего: прівыкнет – полюбіт”…
Усё ў нас было добра, мы былі вельмі вялікія сябры, усё рабілі. Але яму здавалася, што я ўвагі яму мала надаю. І ён пачынаў патроху ненавідзець і мяне, і дзіця (бывалі такія моманты)… І я пачала свайго мужа пераконваць: “Давай мы пераедзем. Сын тут ня будзе здаровы. А калі ён памрэ – я таксама памру адразу. І ўсё…”. Тады муж зрабіў гераічны ўчынак – ён пераехаў адзін, год у Беларусі працаваў. А памяняць кватэру было немагчыма. У нас у акадэмгарадку была прыстойнейшая кватэра, а мы не маглі яе нават на аднапакаёўку памяняць, бо ніхто не хацеў туды ехаць. І мужу давялося тут атрымліваць кватэру. Тую мы здалі, тут атрымалі двухпакаёвую. Тут я пайшла працаваць.
Сталі мы жыць у гэтай [менскай] кватэры. Ён пачаў мяне ненавідзець ужо даволі такі люта. Усё пайшло наперакасяк. Проста жах быў…
Мы пачалі развадзіцца. Чатыры гады гэта цягнулася. Урэшце ён усё ж такі згадзіўся – мы разышліся. І, дарэчы, ён даволі хутка завёў другую сям’ю.
А я ня стала, таму што мне вельмі спадабалася так. Так мы і жылі…
– А колькі сыну было гадоў, калі вы разьвяліся?
– Каля пятнаццаці гадоў, калі мы канчаткова разышліся.
– Вам далі кватэру ў такім раёне…
– Тут быў універсітэт – філіял БДУ. І там я працавала спачатку. А гэта быў раён вельмі нават элітны, таму што там Інтэграл, а гэта была эліта рабочых.
Гэта цяпер стаў такі раён.
– Я вось учора паглядзеў, што тут два п’яныя хлопцы па гадоў дванаццаць біліся…
– Так. Я асабіста пад сваім балконам двойчы бачыла, як людзей зарэзалі. А некалькі яшчэ разоў проста не выглянула ў акно, а крык стаяў страшэнны.
А ўжо што па хатах робіцца… Тут велізарная колькасьць самазабойстваў (так званых), калі мужчыны п’яныя вешаюцца. Я падазраю, што гэта жонкі іх могуць вешаць. Таму што, калі ён такі п’яніца, дык ён ніколі не паправіцца. Усё з кватэры ўсё выцягне.
Магчыма, здагадваюцца сьледчыя, але нічога ня робяць. Таму што ў яе дзеці, і яна ўжо проста ня можа так жыць.
І дзеці такія растуць…
– Атрымліваецца, Вы вярнуліся ў Беларусь у пачатку семідзясятых?
– У 1973 годзе мы вярнуліся. У 1979-м пачаўся развод, у 1983-м скончыўся.
З 1979 года я адначасова пачала займацца разводам і Тэорыяй сістэм.
Памяці Жанчыны,Маці,Навукоўкі, Сяброўкі…
Мы ўсе памрэм.Няма надзеі.
А потым смерць пралье надзейна
зваротнае Святло на нашае жыццё,
на кола думаў, словаў, дзеяў…