– А як Вы тут працу атрымалі?
– Я спачатку пайшла працаваць ва ўніверсітэт. Там я прапрацавала два гады ў Інстытуце прыкладных фізічных праблем. Там лазерная тэхніка… – закрытыя тэмы. І патрэбна было матэматычнае мадэляваньне ўсякіх фізічных працэсаў. Вось я гэтым займалася. Вельмі ўдала. У мяне былі прэміі, рух па лесьвіцы службовай… Я страшэнна любіла сваю працу.
Адно я разумела, што гэта быў поўны абсурд: інстытут фізічны і матэматыка патрэбная для абслугоўваньня. Як фізік сказаў – так ты і павінен рашаць тую задачу…
Я выпадкова пазнаёмілася там з адным супрацоўнікам, які перайшоў у той Інстытут з Акадэміі Навук. Ён мне расказаў, што ёсьць такая лабараторыя, дзе якраз ставяцца задачы, якія зусім ніхто ня можа рашаць: штучнага інтэлекту, канструяваньня… Няма матэматыкі на іх, і наогул дужа цяжка. І таму ён перайшоў, каб яму было лягчэй, рашаць звычайнымі матэматычнымі спосабамі. А я якраз перайшла туды.
– Давайце падагулім. Значыць, Вы закончылі Навасібірскі ўніверсітэт…
Я закончыла ўжо Краснаярскі ўніверсітэт (паступала ў Навасібірскі, а закончыла Краснаярскі – перавялася за мужам).
– Дык атрымліваецца, Вы закончылі і не працавалі?
– Пасьля ўніверсітэта я не працавала. Але перад тым, як ехаць у Беларусь, я вырашыла (бо тут ніхто мяне ня ведае) набыць хоць які працоўны стажык, хоць на месяц. Каб не было так, што прыехала нейкая ўтрыманка, якая восем гадоў сядзела. Я ў Краснаярску працавала ў ваенным інстытуце: што называецца – паштовая скрынка. Страшэнна закрыты інстытут. Радыялакатары для бомбаў, для ўсёй гэтай тэхнікі там рабілі. Называўся “Краснаярскі завод тэлевізараў”. У яго была плошча гектараў пад дваццаць, як мінімум. Цудоўныя, прыгожыя гмахі, цэхі стаяць. І пасярод усяго гэтага стаяў трохпавярховы будынак страшэнна стары, нейкага барачнага тыпу, абсалютна ўвесь развалены – вось там і зьбіралі тэлевізары. А ўсё астатняе было на ваенку. Маглі б не зьбіраць тыя тэлевізары. Але іх зьбіралі! І прадавалі. Яны былі танныя…
– Каб марка была.
Так, яшчэ нейкая асаблівая марка. Гэтыя тэлевізары асабліва любілі чамусьці на гуцульшчыне, толькі там куплялі…
А ў нас быў аддзел матэматычнага мадэляваньня, вось мы гэтым і займаліся.
– Дык, атрымліваецца, быў вялікі перапынак у Вашай матэматычнай кар’еры, ці Вы не згубілі кваліфікацыю? Няўжо толькі адна Іліяда Вам дапамагала?
– Самае галоўнае, што мне дапамагло – я разьняволілася. Я перастала баяцца, што ў мяне згубілася кар’ера і стала рабіць ня тое, што трэба для абароны і падобнага, а тое, што хочацца мне.
– То бок Вы самі сталі фармуляваць задачы.
– Так. Я выхадзіла на такія задачы, на такія тэмы, дзе фактычна матэматычных выразаў не было і мне дазвалялася рабіць іх самой…
– Дык гэта Вы ўжо расказваеце пра мінскую працу, а я меў на ўвазе краснаярскі перыяд.
– Там я добра працавала некалькі месяцаў перад ад’ездам.
А пакуль сядзела з сынам, я таксама займалася матэматыкай. Справа ў тым, што мой муж пісаў доктарскую. І я яму моцна-моцна дапамагала. Я і задачкі рашала, то бок я займалася дзень і ноч, як быццам бы для сябе. Я яму перакладала. Я навучылася праграмаваць і пісала праграмы яму – вялікую цэлую кніжку ён выдаў. То бок я працавала ўвесь час, толькі не на працы. Таму я і не згубіла кваліфікацыю, бо гэта як у піяніста: адзін дзень не іграў – ужо пачынаеш губляць кваліфікацыю.
– Таму, калі Вы прыехалі сюды, у Вас была кваліфікацыя.
– Вядома ж. А так бы мяне ня бралі б на працу ва ўніверсітэт. Там, можна сказаць, экзамен быў на навуковага супрацоўніка. Таму што адразу далі задачку: “Як ты будзеш рашаць?” Я сказала: “Так, так і так”. “Усё, бярэм”.
А ў 1976-м годзе я звольнілася і перайшла працаваць у Акадэмію. І вось з 1976 года я пачала працаваць у Інстытуце тэхнічнай кібернэтыкі. Спачатку я карысталася класічнай матэматыкай. Я вельмі спрытна валодала рознымі метадамі й карысталася імі для таго, каб апісаць гэтыя найскладанейшыя задачы.
Урэшце мой непасрэдны начальнік паехаў у доўгую камандзіроўку ў Амерыку, а намі стаў кіраваць наш загадчык лабараторыі (гэта быў кіраўнік групы, у якой я працавала) і ён жа дырэктар Інстытута – Алег Ігнатавіч Семянкоў. І ён аднойчы мяне выклікаў і сказаў, што даўно ў яго ёсьць такая задача, такая тэма: трэба пачаць аўтаматызаваць кіраваньне навукай (для інстытута кібернэтыкі гэта было нармальна). “Ці не ўзялісь бы Вы?” І я ўзялася… Далей я пачала бачыць, што ні адна матэматычная вядомая тэорыя не падыходзіць. Я пачытала кніжкі, убачыла, што падыходзіць тэорыя ерархічных сістэм.
Пасьля гэтага я зразумела, што тэорыя ерархічных сістэм, як яна была выкладзена, усё роўна яшчэ вялая: чытаеш – як быццам разумееш, але яна яшчэ не матэматычная была, а на ідэйным узроўні. Але быў яе працяг – “Тэорыя агульных сістэм – матэматычныя асновы” тых жа аўтараў (Місаравіч і Такахара). І там ужо была выдатнейшая, класная матэматыка, абагульненьне ўсіх вядомых матэматычных тэорый, выхад за іх межы – магчымасьці проста казачныя. Але яны распрацавалі тэорыю агульных сістэм сьпецыяльна, каб зь яе дапамогай фармалізаваць матэматычна ерархічныя сістэмы. Аднак, гэта не ўдалося. Таму яны так пакінулі, і гэтыя дзьве кніжкі былі так – бяз глузду…
А я, нічога не баючыся, узяла і зьвязала, і здолела фармалізаваць. І першыя мае крокі – гэта была якраз фармалізацыя матэматычнымі сродкамі ерархічных сістэм: двухузроўневай, каардынатара…, усіх такіх.
І вось гэтыя вынікі якраз прыйшліся: мы апісалі аўтаматызаваную сістэму для Акадэміі Навук й яна запрацавала. І база зьвестак у мяне да гэтага часу ёсьць. Можна зараз проста здаваць гэта як навуковую дакументацыю і яно пойдзе: як кіраваць навукай, як базы зьвестак рабіць. Я ня выкінула. Я ня толькі справаздачы рабіла на інстытуты – я і сабе забірала, хаця гэта было забаронена…
– Скажыце, калі ласка, дык Вы павінны былі хаця б кандыдатам навук стаць.
– Было так. Па-першае, мой муж страшэнна мяне не ўзьлюбіў…
– Я толькі не зразумеў, за што ён Вас не ўзьлюбіў? Напэўна, за тое, што Вы прымусілі яго ў Беларусь пераехаць?
– Напэўна – у прыватнасьці, і за тое, што прымусіла яго пераехаць у Беларусь. Напрыклад, ён ішоў у школу і прасіў, каб адмянілі беларускую мову для Міці. Убіваў яму ў галаву, што беларусы – гэта халопы, гэта быдла. Вось так ён пачаў…
– Папёр рускі імперскі сьветагляд.
– Так. А муж абараніў першую доктарскую па матэматыцы, а другую – па псіхалогіі… І як доктар псіхалогіі ён тут вёў праграму на радыё. Да яго зьвярталіся, як да вядомага псіхолага.
– Дык яго доктарская па матэматыцы і адначасова па псіхалогіі?
– Не. Пасьля яшчэ адна па псіхалогіі. Гэта калі ён зразумеў, што матэматыка не дае яму грошай (а ён іх вельмі любіў), дык ён якраз у часы перабудовы зьвязаўся з амерыканскімі псіхолагамі, там друкаваўся па псіхалогіі. А другі раз бараніць можна ўжо не кандыдацкую, а адразу доктарскую.
– Дык ён два разы доктар?
– Так. І ён, ведаючы, як псіхолаг, многія-многія моманты, узьдзейнічаў на маё начальства: расказваў, што я “п’яніца”, “наркаманка”, “абсалютная прастытутка” – выдумваў, што мог. Ён ствараў мне такі імідж, што проста жах. А куды мне было ісьць – я ўжо так любіла тую працу, што ні за што не хацела яе кідаць. З-за гэтага, самі разумееце, як цяжка прабівацца – людзі ж думаюць, што гэта праўда…
– Дык гэта нейкая помста? Гэта за тое, што Вы яму дапамагалі…
– Дык вось, калі сыну споўнілася шаснаццаць гадоў (я яму ні слова, ні адзінага гука не гаварыла на гэтую тэму) – ён прыйшоў паказаў мне пашпарт, там было: “Новіков Дмітрій, белорус”. Так ён сам зрабіў – сьведама. Я яго не прасіла. А бацька яго шпыняў увесь час, хаця з бацькам у яго былі добрыя стасункі: яны сустракаліся, гулялі ў шахматы…
Дык спачатку гэта мне замінала, пакуль дырэктар мной не зацікавіўся. Ну, а калі дырэктар зацікавіўся, тады ўсе ўсё забылі, я стала самая лепшая з паўтары тысячы супрацоўнікаў. І ў мяне ўсё пайшло добра…
– А гэты інстытут цяпер дзе?
Зараз яго ўжо няма.
– А як ён зваўся?
– Тэхнічна-кібернетычны.
– А чаму расфарміравалі?
– А таму што навука як ляціць, дык ляціць уся.
– А навука паляцела ў сувязі з перабудовай?
– У сувязі з тым, што няма каму працаваць. Засталіся там некалькі тых самых габрэяў, а маладыя ўсе пайшлі за мяжу ці яшчэ куды. Там зараз аб’ядналі некалькі інстытутаў, зьвязалі з КБ і назвалі Аб’яднаны інстытут праблем інфарматыкі. Дык ён яшчэ горай працуе, чым рэшткі таго, што заставалася.
– Дык калі Вы абаранілі дысертацыю?
– Што тычыцца кандыдацкай, дык кандыдацкіх я напісала некалькі. Прадстаўляла іх на абарону. Яны ў мяне ішлі як справаздачы. Але, калі зьнялі дырэктара (недзе ў 1985-м), вось тады пачаўся вялікі развал Інстытута.
– А калі зьнялі? І ў сувязі з чым, ці ён кепска працаваў?
– Недзе ў 1985-м. Проста зьнялі, каб зьняць… А я была яго асьпіранткай. Заканчваю асьпірантуру – а мой кіраўнік ужо ў іншым месцы. Я напісала дысертацыю, прадставіла на абарону. Публікацый – мора, усё ёсьць. Дык проста Савет не бярэ… Прычына: “Светлана Івановна, у Вас слішком тяжёлая математіка, народу это не понятно”. Я кажу: “Но эта математіка правільная, проверенная, много раз апублікованная, почему бы нет?” “Нет.”
Яны потым на калені ўставалі і страшна шкадавалі, калі мы сышлі…
І яшчэ. Мне даводзілася (спачатку я так сябе паставіла, пасьля доўга так яно і трымалася) быць тое, што называецца, навуковай рабыняй. Гэта калі пішаш артыкулы ўсім начальнікам. Яны друкуюцца, а цябе ў аўтары ня ставяць. І з-за гэтага толькі ты і трымаешся…
Прычым, гэтая завядзёнка ўтварылася вось якім чынам. Ставілі “сваіх” – пнёў страшэнных. А ім трэба было неяк друкавацца, неяк расьці, таму што яшчэ было так, што “надо навуку”. Дык яны рабілі так (прычым, там на патоку ўжо стаяла) – бралі маладых сьпецыялістаў з універсітэта стажорамі, або нават асьпірантамі (але ў асьпірантуру многа не набярэш, а стажораў – можна). І тры гады тыя, бедныя, выкладваліся, выматваліся і што-небудзь рашалі. Пасьля гэтага: то ён раптам “выпіў на працы”, то ў буфеце лыжка “прапала” – усё, што заўгодна, выдумвалі, любую гразь. І малады чалавек мала што звальняецца – самазабойствам канчае, страха едзе, сьпіваецца… Гэта патокам ішло…
– Дык гэта ж злачынства! А хто гэта рабіў?
– Гэта ўсе загадчыкі лабараторый рабілі, пагалоўна. То бок чалавек зробіць-зробіць некалькі задач – тут яго і гоняць. Чаму гналі? А на ўсялякі выпадак, што называецца. Можна ж было і пакінуць. Але вось чалавек, скажам, застаецца – ён ужо бомба.
Вось, напрыклад, быў судовы нават працэс. Адзін, які лічыўся вялікім матэматыкам, выдаў кніжку. Выходзіць яго так і не абаронены асьпірант і кажа: “Гэта ж я напісаў” (а кніжка грымела па Саюзе). Той кажа: “А ты вообшче, кто такой?” Але такі камісію сабралі. І прапанавалі ім такое зрабіць: “Вот тут задачкі есць і напісано, што “дальше заінтересованный чітатель может сделать выкладкі сам.” І ім прапанавалі зрабіць гэтыя выкладкі ў некалькіх месцах. Дык той асьпірант зрабіў гэтыя выкладкі, седзячы там жа, а гэты не зрабіў, бо “не захацеў”…
– Сьвятлана Іванаўна, гэта якія гады былі, савецкія яшчэ?
– Савецкія.
Гэта так паляцела навука – яна стала страшная, яна стала дзікая. І перш за ўсе – па перыферыі, не ў Маскве, не ў Навасібірску.
– Я меркаваў, што ў біялогіі быў Лысенка, а пасьля ўсё гэта неяк паправілася…
– Не, зь кібернэтыкай было яшчэ горш за біялогію. Тут нікуды не выходзіла, а ўсё ўнутры варылася.
– Дык гэта што: паразіты захапілі ўладу ў гэтай сістэме і проста паразітавалі на энтузіязьме і таленце моладзі? Гэта Савецкі Саюз у кібернэтыцы стварыў такія ўмовы? А я думаў, што тое, што я бачу, што робіцца ў біялагічнай і медыцынскай навуцы – увесь гэты жах – гэта нейкая ўнікальная сітуацыя…
– Ляціць строй – ляціць яго розум. Розум паляцеў першы – першай паляцела навука. Чаму ў дзевятнаццатым стагоддзі яшчэ была навука, а ў дваццатым пачалі зьбіраць, але не сабралі, і пачалі брахаць? І тое, што зараз у нас “век наукі”, “научная цівілізацыя” – гэта страшэнная брахня.
– Так, зараз у нас няма навукі, цывілізацыяй навука не кіруе ўвогуле.
– Дык усё дваццатае стагоддзе ішоў гэты звон. І ў гэты час атрымліваліся велізарныя грошы, выдзеленыя на навуку з-за гэтага “звону”, каб народ даваў. І народ даваў. Таму што “старая навука” шмат дала. Электрычнасьць, радыё, тэлефон, тэлевізар, пастэраўскія вынікі, хімічная сістэма, генэтыка, дарвінізм, нават Шмідт і Макс з Энгельсам пачалі апісваць навукова эканоміку, магнетызм, усе псіхалагічныя праблемы – усё тады, дзевятнаццатае стагоддзе.
У дваццатым тэарэтычна – нуль.
– Дык мы ідзем да дэградацыі?
– Не, проста навука затрымалася. Таму што аналітычны асяродак, які тады быў, ня мог яб’яднаць паміж сабой усе гэтыя ўзроўні: і фізіку, і хімію, і біялогію… Яны асобна зрабілі нейкія вынікі, а аб’яднаць не было магчымасьці – сьведамасьць не дазволіла.
– Але ж толькі што Вы казалі, што назіралася выразная дэградацыя ў навуковым асяроддзі.
– Склалася такая сітуацыя, што навука брэша, што яна мае дасягненьні страшэнна вялікія, а калі ёй даць грошы, дык яна яшчэ большыя зробіць…
Дарэчы, усе тыя велізарныя (па-іншаму не скажаш) дасягненьні, якія мы называлі, былі зроблены без усялякіх грошай – тымі адзінкамі, якія іх могуць рабіць. Калі пад гэта сталі даваць грошы, тады сталі проста брахаць, што працуюць. А навука – такое месца, што проста не праверыш. Напраклад, мастацтва народу яшчэ можна зразумець. Высоцкаму хоць і мала давалі, але народ яго ведаў і любіў. Ня дужа давалі року – дык людзі ў падвалах сядзелі недзе, у вартоўнях і яшчэ лепей выглядалі.
Але ж з навукай так ня зробіш. Наогул, калі нельга надрукаваць, калі ты не працуеш у дзяржаўнай установе (у савецкія часы), дык ты нічога не надрукуеш. Зусім нічога нідзе. Усе часопісы – усё савецкае. Значыць, ты павінен быць там і цярпець усё.
А яшчэ яны звальнялі гэтых маладых па той прычыне, што звычайна, калі чалавек так вось выкладаецца, дык ён доўгі час пасьля ня можа прапанаваць нічога. Будзе дапрацоўваць, дапрацоўваць і, можа, болей новага не запрапануе нічога. Таму лічылі, што болей ён не патрэбны, яго звальнялі і набіралі новых…
– Жах проста! Тэхналогія зьнішчэньня талентаў.
– У мяне так было некалькі разоў. Калі трэба нешта ад мяне – мой партрэт вісіць на дошцы гонару, мне прэмію даюць, даюць у якасьці прэміі яшчэ пуцёўку кудысьці. І вось, скажам, пуцёўка пачынаецца ў пятніцу ўвечары, а мой адпачынак з панядзелка. І я кажу свайму начальніку, каторы мне задачку ставіў: “Володя, можно, я поеду завтра с обеда, а потом пріеду і эті полдня отработаю?”
“Конечно, Светка, какіе проблемы.”
Я выходжу з адпачынку – на дошцы вісіць вымова: “За уход с работы…”
Сталі высьвятляць. А я на самой справе на працы… затрымалася. Я наогул не паехала ў гэты дом адпачынку, перадумала. Паехала мая мама. А я на працы дасядзела да вечара. І ў міліцыянера [на выхадзе] ўсё зарэгістравана (у нас жа міліцыя на ўваходзе сядзіць, усё рэгіструе). А начальнік сам сышоў і… ня бачыў.
– А прозьвішча канкрэтнае гэтага Валодзі? Няхай у гісторыі застанецца.
– Ня трэба, навошта.
У яго быў нейкі сваяк у Акадэміі навук, ён скончыў Пермскі інстытут – з Расеі быў засланы.
Усё начальства ў нас было заслана з Расеі. А мы былі рабамі…
Давайце, я яго працытую. Ён абараніў (ня ведаю, як) кандыдацкую і стаў пісаць доктарскую. І вось ён сваю доктарскую напісаў часткова і стаў чытаць лекцыі студэнтам політэхнічнага інстытута, каб яны слухалі, задавалі пытаньні – ён так працу абкатываў. Там на кожнай старонцы ў яго былі такія выказваньні: “Когда сумма углов треугольніка стремітся к 180 градусам, треугольнік преврашчается в отрезок і его плошчадь стремітся к нулю”… Нагадаю, што сума кутоў трохкутніка заўсёды роўная 180 градусаў. І гэта піша геаметр, які абараняў кандыдацкую па геаметрыі. І так у яго на кожным слове.
Студэнты папрасілі, каб ён даў ім тэкст, каб яны яго вывучалі. Яны сядзелі ў інстытуцкай бібліятэцы і ржалі так, што іх выкінулі зь бібліятэкі…
– Атрымліваецца, адзін зь механізмаў той дэградацыі Вы патлумачылі.
– …Практычна кожны дзень ён пісаў на каго-небудзь данос. А на мяне асабліва любіў. Я так прывыкла, што, калі ён ня напіша, дык я нават думала, чаго ж гэта ён на мяне ўвагі не зьвяртае. Прычым, мы былі як бы сябры, аднагодкі. Але ён лічыў сваім абавязкам [данасіць].
Вось першы данос я памятаю, ён піша: “…Такая і такая не слушается руководітеля, не выполняет его пріказаній. Прошу сурого наказать.” І дае мне пачытаць. Я кажу: “Володя, что это ты такое тут пішешь? Почему “сурого”?” Ён: “Ну, как же. “Краснава”, “сінева” говорітся, а “красного”, “сінего” пішется. І на кожным слове ў яго так.
Таму што першы расейскі акадэмік быў Аляксандр Меньшыкаў, які пісаць сваё імя ўмеў, але ўвогуле быў непісьменны. Яго зрабіў акадэмікам не абы хто… З гэтага і пайшло – устанавілі планку. Вось такія былі кіраўнікі.
Але я была помсьлівая. Я рабілі такія рэчы. Дзьве дысертацыі з усіх, якія мне давялося зрабіць, я захавала, не здала. Я перапісала іх на беларускай мове і два чалавекі іх абаранілі…
Калі Сьвета яшчэ ў школе вучылася, быў тэкст [дысертацыі] на расейскай мове. А так адзін у адзін, але на беларускай. І галоўнае, што ўвесь інстытут ведаў гэты тэкст, бо я ж яго падавала сама на абарону. Усе глядзелі і ўсе чыталі, і ўсе яшчэ гаварылі пра гэта…
А яшчэ пра Васільева хачу расказаць. Я аднойчы зрабіла так. Якраз пра той тэкст. Вынік усім дужа падабаўся. І Валодзя Васьльеў кажа: “Давай подадім на лучшій научный результат.” Я кажу: “Давай”. Падалі мы на лепшы навуковы вынік і з усяго інстытута нас уключылі ў дзясятку [лепшых] і нават намякнулі, што будзе першая прэмія.
І тут ён нешта пачаў юліць: тое, сёе, пятае-дзесятае. Я пайшла да кіраўніка, які гэтым займаўся, і сказала: “Знаете, я там заметіла ошібку, ужасную.” Ён кажа: “Так ісправьте, ешчё время есть.” Я кажу: “Там надо как следует перепісывать і я не могу себе этого позволіть.” Ён кажа: “Очень хорошо, што вы так себя ведёте.” І аддаў мне тэкст. А я Васільеву нічога не сказала. На другі дзень прыходзіць Васільеў на той [конкурс] і чакае, калі яго выклічуць. Яго не выклікаюць. Ён падыходзіць да гэтага ж кіраўніка і пытае, дзе праца. А той кажа: “А тебя нет. Твоя соавторша нашла ошібку і забрала текст.”
І Васільёў ходзіць па ўсім інстытуце (а ў яго такія чорныя, як ягады, вочы – крыху ён комі-пермяк), вялізныя празрыстыя сьлёзы падаюць з вачэй, і ён усім кажа: “Эта стерва, знаете, что сделала? Она украла у меня мою лучшую научную ідею, которую я берёг для своей докторской, і даже не хочет мне показать!”
– Дык гэта проста шэдэўр! Гэта характарызуе эпоху.
– І я такое магу расказаць на кожным кроку. То бок ён нават не разумее, што ён гаворыць, як ён жыве…
– Ён жыве – жыруе на карку беларуса…
– Калі там зьяўляўся разумны чалавек, дык яго заўважалі й зьнішчалі. Так было, так рабілі ўвесь час, пакуль ні заставалася вось толькі такое быдла…
А астатнія людзі, ёсьць такія, якія ведаюць, што калі б я ўмела граць на бас-гітары, дык пайшла б у вартоўню і грала б там, а калі я займаюся навукай, дык мне няма куды падзецца.
Калі вярнуцца ва ўніверсітэт, дык тое самае будзе ўсё роўна. Так вось і было…
– Які гэта год?
– Прыблізна 1985 год. Тады я зрабіла такі чыста жаночы крок. Я пачала пісаць артыкулы ня вось гэтым кіраўнікам, а ўбачыла, што працуюць у нашым інстытуце дзеці людзей, якія ў ЦК КПСС, ЦК КПБ, начальнік штаба беларускага СПА (гэта ж уся заходняя СПА Савецкага Саюзу), і т.д., і да т.п. Я набрала такіх сем чалавек і стала пісаць артыкулы ім. Тут стала нарэшце зьяўляцца ў друку і маё імя. Таму што дзеці мае мяне так любілі адразу і паважалі, што згаджаліся на тое, што яны будуць другія і трэція сааўтары, а я каб першая была.
Я не ва ўсе артыкулы ўстаўляла сваё імя, але ў самыя лепшыя – ўстаўляла. Гэта былі мае першыя друкі па тэорыі сістэм.
У мяне былі раней па класічнай матэматыцы, а тэорыя сістэм настолькі была модная і настолькі ўсе хацелі, што ў інстытуце было многа-многа друкаў, а як я пайшла – ня стала ні аднаго, таму што ніхто ня стаў пісаць іх.
І атрымалася так. У нас два намесьнікі дырэктара былі – абодва беларусы. Вось яны нам спачувалі!
Аднойчы была сустрэча з Быкавым – ён прыехаў у інстытут сустракацца з народам. Кажа: “На каком языке будем говоріть?” Я яму зь месца сказала: “На родном!” Ён пачаў на беларускай мове.
Пасьля я задала яму такое пытаньне: “Лічыцца, што навука як бы матэрыяльная сіла, рухавік прагрэсу і ўсё такое, а ў нас пра навуку абсалютна няма нічога [ў літаратуры]. За выключэньнем Караткевіча, ніхто абсалютна не пісаў (я не пабаялася – назвала Караткевіча). Я не прашу Вас пісаць, але я прашу Вас як лідара беларускай літаратуры нейкім чынам стымуляваць, каб маладыя пісьменьнікі зацікаўленыя былі пісаць пра навуку.”
Ён адказаў: “Пішыце самі.”
Я адказала: “Мы пішам, але не мастацкія творы”. А мы пісалі ўжо па-беларуску…
Ведаеце, у залі некалькі чалавек усталі, да мяне павярнуліся і мне заапладзіравалі. Затое ўсе астатнія ўбачылі, што я… “нацыяналістка”. Гэта першы раз я так паказала сябе. Раней мае сябры ведалі. Дый у мяне ўсе гэтыя дзеці, зь якіх большая частка былі расіяне па паходжаньні, падпісвалі беларускамоўныя тэксты зь велізарнай радасьцю і казалі, што ім страшэнна падабаецца беларуская мова.
Вось у мяне была такая група. Я ўжо не баялася нічога, таму што, вядома ж, “мае дзеткі” сталі маім шчытом. І зь імі ж было цікава, таму што я іх вучыла і яны разумелі – і Кастусь (з ЦК КПСС), і Сьвета (з Нафтахіма) – усе, ні аднаго чалавека простага ў мяне не было. Адна – дачка начальніка штаба беларускай СПА – прыгожая дзяўчынка, Галачка: і такая добрая, і такая навукова сумленная, і працаўніца. Але, як толькі даведалася яна, што я беларуска (а яе бацька расіянін ды генерал яшчэ) – яна стала жах што рабіць. Яна мне не даравала [беларускасьці], стала проста мучыцца.
– То бок яна проста мучылася? Але ж Вы сказалі, што яна шкодзіла яшчэ?
– Было, але гэта дробязі… Усё роўна я яе дужа люблю, таму што гэта ў яе спрацоўвала не яна…
– Гэта імперскі інстынкт спрацоўваў.
– Чалавек ня можа, ён не кантралюе сябе. Вось чаму Хасэ забіў Кармэн? Гэта сям’я забіла Кармэн рукамі Хасэ. Ён не хацеў яе забіваць, ён яе любіў. То бок гэта сям’я забівае тое, што не патрэбна для сям’і. І калі вось такая сістэма працуе, чалавек нявольны, ён будзе рабіць, што яна загадвае.
– Дык Вы лічыце, што папка яе нацкаваў ці гэта яе ўласныя інстынкты?
– Так, у першую чаргу настройваў бацька. Яна яго страшэнна любіла. Ён быў генерал авіяцыі, яна адзіная дачка…
– Скажыце, дык у Вас быў нейкі начальнік, а Вы кіравалі гэтай моладдзю?
– У нас быў загадчык лабараторыі, а я была кіраўніком групы.
– Значыць, у Вас зьявіліся нейкія новыя магчымасьці. І Вы ўсё яшчэ не былі кандыдатам навук?
– Я напісала другую дысертацыю, але абараніцца ўсё роўна не далі. Таксама па той жа прычыне загадчык лабараторыі ўсё такі ня даў. А я не магла прасіць сваіх дзяцей, каб яны [праз бацькоў] на яго ціснулі. Не захацела.
– А як ён мог ня даць?
– Праходзім праз праблемны Савет лабараторыі – не прапускаюць. Прычына адна: “У Вас слішком сложная математіка. Ідіте на фізмат зашчішчайтесь. Почему Вы ідёте по кібернетіке, еслі вам надо в Інстітут математікі ідті?”.
Я б магла пайсьці ў той інстытут, але я асабліва не хацела. І зрабіла вось што. Там, на Захадзе, ёсьць такая завядзёнка: там спачатку абараняюць дысертацыю, а пасьля дазваляюць друкаваць нешта. Значыць, калі нешта недзе друкуюць, дык яно лічыцца вышэй за дысертацыю. Асабліва, калі друкуюць на самым высокім узроўні й ідзе спасылка на твой друк, то ты ўжо доктар і прафесар і можаш працаваць дзе заўгодна – цябе на такім узроўні прымаюць. А што ты там абараняў дысертацыю ў сваім коле – гэта ня мае значэньня.
І тут якраз пачало крышачку разьнявольвацца – перабудова. І ёсьць такая канферэнцыя па канструяваньні – яна цэнтральная ў сьвеце, ICED называецца (кіраваньне – гэта самы першы такі слой у кібернэтыцы, а самы важнейшы слой у кібернетыцы – канструяваньне). А Інстытут наш быў галаўным у Савецкім Саюзе па канструяваньні. І дырэктар, і яго намесьнікі, і загадчыкі лабараторый – усе пасылалі туды свае вынікі (раз у тры-чатыры гады адбываецца гэтая канферэнцыя). Ніводнага разу не друкавалі нікога. А каб за мяжу паслаць, трэба прайсьці ня толькі праз інстытуцкі Савет, але яшчэ праз многа чаго.
Я нават і ня ведала, калі гэта канферэнцыя адбываецца, таму што сярод простых сьмяротных не распаўсюджвалі зьвесткі, не вывешвалі. Але мая Сьвета ведала ўсё і паўсюль. І ў аднаго габрэя, загадчыка лабараторыі (яна там па геаметрыі нешта яму рабіла), яна бачыла на стале запрашэньне. Сьвета зьняла копію з запрашэньня – майстар проста вышэйшай кваліфікацыі! І вось яна прынесла мне і кажа: “Давайте мы пошлём на эту конференцію.”
А ў нас да гэтага часу было так: лічылася, што вельмі высокі ўзровень – гэта саюзны (практычна найвышэйшы, таму што замежнага ні ў кога не было), і для ўсяго інстытута (дзе было паўтары тысячы чалавек) прыкладна 20 публікацый на саюзным узроўні ў год – гэта лічылася добра. Дык адна наша маленькая група, восем чалавек, рабіла ў год ціха-мірна (праз намесьнікаў дырэктара [беларусаў], якія нам спачувалі) па 25 у год.
А наш загадчык лабараторыі (час ад часу мы яго ўстаўлялі ў артыкулы) акадэмік Манчын (які цяпер Савецкі Саюз усё аднаўляе і ўвесь час мільгае на тэлебачаньні й па радыё) – страшэнны русафіл, беларусафоб. За яго сьпіной мы ўсё гэта рабілі. У канцы года, калі ён даведаўся, што дваццаць пяць публікацый на саюзным узроўні, дык хацеў мяне разарваць…
– Павінен быў хваліць.
– Разумееце, ён бы столькі не дазволіў – за тое, што ён страшэнна не любіў беларусаў, проста дзіка не любіў. Але тут ён азірнуўся – а тут сядзяць дзеці яго начальнікаў, ім варта пальцам варухнуць – яго ня будзе, ніхто не паглядзіць. Калі ён выкіне мяне – дык яго ня будзе.
І вось у гэтыя тэзісы я паставіла ўсіх дзяцей, а першым мы паставілі Манчына. І паслалі на гэтую канферэнцыю за мяжу.
– А ён тут пагадзіўся сябе ўставіць?
– Дык, вядома ж, бо ведаў, што калі так многа на ўсесаюзным узроўні друкуюць, дык ёсьць надзея, што ён будзе за мяжой першым аўтарам надрукаваны. Напісалі мы тэзісы (дзьве старонкі) і правялі праз усе семінары, праз інстытуцкі Навуковы Савет, праз усё – дазвол ёсьць. І мы паслалі. Як жа не паслаць, калі той жа Манчын у ГБ высокі чын, усе дзеці ЦК і генералаў… Я стаяла сярод аўтараў другая.
Прыслалі нам, што ўзялі. Шухер узьняўся ў інстытуце. А Сьвета мне кажа: “Вот поедет туда Манчін, он же вообшче двух слов не свяжет, он нас всех опозоріт”. (вось гэта ўсё яна; ну, як яе не любіць – такі класны арганізатар). “Давайте мы на статье Вас поставім первой”. Кажу: “Тогда, Света, тебя поставім на второе, вместе поедем, будешь мне помогать, я одна не поеду.” “Хорошо!” Так урэшце Манчын у нас апынуўся пятым. І адправілі мы гэта туды.
[Чакаем адказу] і ня ведаем, што па Інстытуце і па Акадэміі ідуць запрашэньні… да мяне, што запрашаюць мяне: з усёй аплатай і з суправаджальнымі асобамі (яшчэ два чалавекі), таму што я ўключана ў аргкамітэт і зьяўляюся кіраўніком цэнтральнай секцыі: Тэорыя аўтаматызаваных сістэм кіраваньня. Мы гэта ня ведалі, пакуль ні прыехалі туды. У інстытуце нам наўмысна не паведамілі…
Нас наогул не выпускалі і не давалі запрашэньня, але Сьвета пазваніла туды і сказала ў Інстытуце, што там сказалі, што нам выслалі [адтуль запрашэньне]. Яна зьвярнулася ў Маскву і праз Маскоўскае ГБ нам далі не адзін, а па два пашпарты і аплацілі грошы адтуль (яны хацелі паглядзець, ці гэта праўда, што нас ня толькі ўзялі друкаваць, але і зрабілі кіраўніком цэнтральнай секцыі).
А там такая канферэнцыя – пад 800 чалавек. Ды яшчэ ў Дуброўніку (былая Югаславія) – лепшым месцы ў сьвеце. Я правяла сваю секцыю, пазнаёмілася з усімі, пасябравала. Прыехалі мы адтуль вось у такой славе. А Манчына ж не запрасілі. Манчын пасьля гэтага перастаў плаціць нам зарплату. Хаця гэта была наша гасдамова. Але ён сказаў, што грошы пайшлі туды і туды, і два месяцы ўся наша група не атрымлівала зарплату.
Гэта быў 1990-ы год, а ў 1991-м годзе зімой у студзені мы падалі заяву ўсе [на звальненьне]. І як там дырэктар ні стаяў на каленях – не засталіся.
Мы знайшлі фінансаваньне, вельмі нават добрае. Кастусь, у якога тата і мама былі загадчыкамі кафедраў, атрымліваў разоў у пяць болей за іх, разам узятых. Мы так і перайшлі…
– А перайшлі куды?
– У навукова-вытворчае аб’яднаньне Фенікс. Нас знайшлі знаёмыя з Дубны і сталі пісаць запрашэньні і даваць мне пленарны даклад на Міжнародным сімпозіўме па сістэмах і сетках у Дубне. Знаходзілі нас на гэтым Феніксе (так званым) і запрашалі: толькі прыязджайце – настолькі слава ўжо пайшла па Маскве і паўсюль. Вось так мы і сталі жыць – самі па сабе.
А пасьля я ўжо на канструяваньне не езьдзіла, таму што гэта цудоўна, але ёсьць яшчэ вышэйшыя – IFAC і кібернэтыка – яны самыя вышэйшыя ў сьвеце. Канструяваньне як бы маладое, а гэта ўжо распрацаваныя. І вось мы на гэтыя дзьве ў асноўным і езьдзілі…
У 1992 годзе мы стварылі сваю лабараторыю іерархічных шматузроўневых сістэм і працавалі па сваім праекце. Чаму? Таму што я зразумела, што колькі б грошай у іх ні было, гэта ўсё ж непрэстыжна. А вось сваю лабараторыю мець – вельмі прэстыжна.
Якраз 1992 год быў – гэта ўжо ўсё дазволілі. Мяне паўключалі ва ўсе праекты: еўрапейскія, у Штатах і тут стала дзяржава некаторыя заказы на праекты даваць. Праўда, тут 80 працэнтаў бярэ сабе прадстаўнік арганізацыі, яшчэ 10 працэнтаў – пасярэднік, а 10 адсоткаў нам неяк хапала на жыцьцё, на ўсё. Так мы і жылі. І нават калі Еўрапейскі Саюз загадаў закрыць тыя праекты, у якіх былі ўдзельнікамі беларускія навукоўцы (а еўрапейцы пісалі, што каардынатар усіх гэтых праектаў – я), наш праект працягваўся да апошняга. Яшчэ ў 1993 годзе я сказала, што не прыеду болей, бо я ўжо не магла. Я дзяцей сваіх пасылала – яны езьдзілі (гл. фота ўнізе, на якім бачныя пані Сьвятлана разам са сваімі вучнямі-калегамі на адной з замежных навуковых канферэнцый).
Так што спачатку была лабараторыя, а пасьля… было такое, што Пітэр Грумпас, які кіраваў усім колам еўрапейскіх праектаў па кібернэтыцы, пачаў заводзіць такую рэч, што 2000-ны год – міленіўм. А ён [Грумпас] моцна верны праваслаўны, ён міленіўм зьбіраўся адзначаць. І хацеў, каб па ўсім сьвеце стварыліся ва ўсіх краінах IFAC. А IFAC – гэта федэрацыя, туды ўваходзяць не асобныя навукоўцы, а дзяржавы. І вось тут, скажу, таксама (усе газеты пісалі) быў першы ў гісторыі выпадак, калі я была членам ня проста праграмнага, я была членам тэхнічнага камітэту IFAC. Дык вось: краіна не была ўключана ў IFAC, а я ня толькі была ўключана, але і была ўключана ў кіраўніцтва. Так не бывае, гэта яны ад свайго статуту адмовіліся…
А наогул нас тады запрашалі да прэзідэнта, туды, сюды, каб усё ж такі я ўключыла і краіну. І я зьбіралася ўключыць. Нешта б было, але тут маё ўласнае жыцьцё пахіснулася і я проста спыніла ўсе гэтыя справы. Хаця я не такім ужо дрэнным была арганізатарам, але я страшэнна шчаслівая была гэта ўсё скінуць. Таму тое, што мяне так схапіла сэрца і я магла па “добрай” прычыне, а не па капрызу, так бы мовіць, ад усяго гэтага адкараскацца – мне было толькі на руку. Таму што я ізноў пачала працаваць на сапраўдную навуку – усе гэтыя гады я навукай займалася. А тады мне даводзілася бегаць туды-сюды, езьдзіць, не вылазіць з гэтых паездак, я сто разоў аб’езьдзіла Еўропу і Амерыку – і больш, чым стомы, я нічога ад гэтага ня ведала. Гэта туды едзеш – рыхтуешся, трэба ж на ўзроўні быць, трэба нешта расказаць… А назад прыязджаеш страшэнна стомленая, а ўжо трэба ізноў ехаць.
Дык вось, IFAC – гэта такая федэрацыя, якую стваралі стваральнікі ядзернай зброі і ракет. У іх было шмат грошай, і таму страшэнна прэстыжная была арганізацыя. А Пітэр Грумпас хацеў, каб ва ўсіх краінах-удзельніцах IFAC стварыліся камітэты па сьвяткаваньні Міленіўма, і тут прайшлі на кожную краіну справаздачы і ўсё гэта сабралася. І ён кажа: “Тваю лабараторыю мы ўключым”. Я пайшла ў Адміністрацыю прэзідэнта, што я згаджаюся ўключаць (асноўныя перамовы мы вялі з Пятром Пракаповічам – і не такі ён ужо і дрэнны, ён зрабіў на мяне вельмі прыемнае ўражаньне). Яны сказалі, што ніяк ня могуць прыватную фірму ўключыць. Трэба стварыць нейкую грамадскую арганізацыю хаця б. Таму што ў якасьці Акадэміі – я не хацела, я хацела як лабараторыю.
Наогул, Акадэмія ў тыя часы была па статуце – грамадская арганізацыя. Гэта пасьля яе зрабілі Міністэрствам – то бок абсалютна кастрыравалі ўсю дэмакратыю. Там хоць прывідныя былі выбары прэзідэнта, а так стаў прызначаць Лукашэнка. Дык гэта адтуль ішла ініцыятыва зрабіць грамадскую арганізацыю. Я не хацела вазюкацца з гэтым стварэньнем, але трэба было ўключыць Беларусь – і я згадзілася.
Але тут усё паляцела… і я ня стала ўключаць Беларусь. Раз я не магу езьдзіць – а ім ніхто болей не патрэбны.
Я ўжо болей за дваццаць чалавек прывязла ім і паказала – такіх адборных. Вось, скажам, цудоўны і фізік, і чалавек, і добрая англійская мова – Баркавін. Я яго два ці тры разы вазіла, утыкала Пітэру, як магла. Урэшце Баркавін узяў і зрабіў такую рэч. Замест таго артыкула па дэмаграфічнай сістэме, які яму трэба было расказваць (а ён страшэнна верны праваслаўны), ён вылез на IFACаўскую сцэну (прычым, мне напярэдадні ён усё расказваў, як па нотах) і кажа: “Калі доўга-доўга маліцца пэўным чынам, дык узьнікае орган Сьвятой Троіцы”. Адразу зал: пакажы! І г.д…То бок людзі сталі на мяне глядзець, як на ідыётку – каго ты прывезла? А ён, можа, думаў, што зараз ён скажа заветнае, дык яго таксама палюбяць.
Там таксама ў Бога вераць, але межы ж нейкія трэба ведаць. Вось так то адзін, то другі сарвецца, і яны нікога акрамя мяне не хацелі бачыць…
– Скажыце, калі ласка, з гэтага мінулага Вы маглі б падаць абагулены вобраз той сістэмы: чаму яна была гнілая, у чым механізмы гэтага, дзе заганнасьць самой сістэмы – сістэмы савецкай і постсавецкай навукі?
– У чым была заганнасьць? Проста гэта адзнака часу. Тыя сістэмы, якія былі раней: рэлігія (ужо дастаткова зьвязна складзеная) і Марксам-Энгельсам дастаткова абгрунтаваная дагматычная навука – ні тая, ні другая Сьвет апісаць не маглі. Рэлігія была ўжо як бы старая сістэма, ад яе пачалі адмаўляцца. А дагматычная навука яшчэ новая, і навука шмат што абяцала, грунтуючыся на дасягненьнях дзевятнаццатага стагоддзя.
– Але, калі яна дагматычная – гэта псеўданавука.
– Безумоўна. Але менавіта гэты момант, што гэта навука з занадта абмежаваным сьветаглядам – ён не высьвятляўся з самага пачатку. Былі дасягненьні: тэлефон, тэлевізар, радыё, рэнтген, радыёактыўнасьць, шмат-шмат чаго. І здавалася, што, якая б яна ні была, але яна ўсё можа. І такія надзеі, якія ўскладаліся на гэту навуку, і велізарныя грошы, якія на яе выдзяляліся – яны зрабілі мядзьвежую паслугу.
На самой справе навуку нельга пракантраляваць нікому, акрамя самой навукі. Ніхто, акрамя калег-вучоных, ня можа пракантраляваць чалавека. Дык пад маркай навукі можна было рабіць проста ўсё, што заўгодна, аб’явіць чалавека кім заўгодна. І тая маса, якая выдае (з падаткаў) грошы на існаваньне навукі, будзе кідаць камяні з задавальненьнем у таго, каго аб’явілі “ілжэнавукай”. А той, хто ляпеча, што заўгодна, але ў патрэбнай плыні – той можа і далей працягваць.
– Значыць, гэта не віна навукі, гэта віна нейкай унутранай заганнасьці сістэмы…?
– Я і не кажу, што гэта віна навукі. Гэта адзнака часу. Сістэма дасягнула гэтага ўзроўню, але не за адну хвіліну ствараецца спосаб арганізацыі ведаў: усіх ведаў па ўсіх узроўнях. І пакуль ён ствараўся ўсё дваццатае стагоддзе, дык на яго месцы шчыравала шарлатанства.
– Сьвятлана Іванаўна, але такія ж зьявы былі ў эканоміцы, у мастацтве і так далей… І гэтыя зьявы ўнутранай дэградацыі розных сьфер грамадскага жыцьця – гэта не аналагічныя зьявы, гэта гамалагічныя, яны аб’яднаны заганнай сістэмай сацыяльна-палітычнай.
– Так. Але навука сацыяльная павінна глядзець на сацыяльныя праблемы, навука экалагічная – на экалагічныя праблемы, навука фізіка-матэматычная – на свае праблемы. Гэта навука – такая ці сякая, але навука. Дык вось, калі навука “паляцела” (а яна “паляцела”), дык ніхто ня можа кіраваць ні сацыяльнымі, ні экалагічнымі, ні эканамічнымі, ні навукова-арганізацыйнымі праблемамі.
– Я чамусьці падобныя зьявы не магу ў абстрактных формах успрымаць і тлумачыць. Я заўсёды бачу людзей, я заўсёды бачу інтарэсы. І чаму гэта атрымалася так? Навука – гэта ўсё-такі людзі, гэта таленавітая моладзь, напрыклад, але гэтай таленавітай моладзі не даюць ні выбіцца, ні нават абараніцца, напрыклад. Але іншая група людзей (ня проста нейкая зьява заганная, а канкрэтная група людзей), якія маюць уладу, якія маюць злачынныя мэты, злачынныя інтарэсы, перамагае ў гэтай сітуацыі і душыць лепшых.
– Глядзіце на гэта з пачуцьцём гумару. Ну, што там за злачынныя групы – яны ня ведаюць, што яны злачынныя. Яны проста думаюць, што яны кажуць лепшае. Возьмем, скажам, мічурынцаў і генэтыкаў. Выходзіць генэтык і нешта ляпеча, што мічурынец не разумее ў прынцыпе. І тады мічурынец думае: “Ды я ж лепшы”. І я вазьму сабе гэтыя грошы, чым гэтаму дурню аддаваць.
Таму, калі сапраўдная навука выходзіць, а слухаюць дурні, то дурні – не злачынцы. Яны сапраўды ня могуць сабе ўявіць, што нехта можа быць разумнейшы за іх.
– Чаму тады грошы трапляюць да лысенкаўцаў, хто гэта вырашае?
– А, што называецца – якое надвор’е на двары. Які рэжым бягучы – такое і бліжэйшае надвор’е.
– Дык Вы пад выразам “прыкмета часу” мелі на ўвазе канкрэтную сацыяльна-палітычную сітуацыю?
– Не. Я сказала не канкрэтна, а абстрактна. Што сьвет дажыў да моманту, калі яму навуковыя дасягненьні, скажам так, шызафрэнічна разрозненыя: па фізіцы, па хіміі, па біялогіі, па сацыяльных навуках, па эканоміцы, па палітыцы, па мастацтву – трэба было аб’яднаць у нейкую адзіную сістэму, незаідэалагізаваную, а такую, якая магла б іх аб’яднаць. Тут навукоўцы ня тое што не справіліся, а проста не маглі яшчэ справіцца, бо яшчэ толькі паставілі задачу ў пачатку мінулага стагоддзя.
– І столькі часу не хапіла, каб вырашыць?
– А вы думаеце, гэта лёгкая задача – усю навуку аб’яднаць? Пакуль яна рашалася, вось тое і тварылася. А сказаць, што гэта нечыя злачынныя намеры – ды не знойдзецца такога злачынцы, каторы б мог так спрагназаваць, што так будзе і я вось так буду кіраваць навукай. Навука сапраўды вяршыня розуму. Проста яна спынілася, а халтура працягвалася. І аказалася, што ўсімі галінамі грамадскай дзейнасьці і гаспадаркі кіруе… халтура.
І гэта аказалася не віна, а бяда часу.
Вось гэта абстрактна, а канкрэтна, вядома ж, можна абвінаваціць Лысенка, Мічурына…
– Сьвятлана Іванаўна, калі я чытаю Лысенку, у мяне ўражаньне, што там граматныя людзі былі. Яны ня тое што не разумелі генэтыкі – яны абсалютна сьвядома адмаўлялі гэты рэальны зьмест. Таму што быў заказ бальшавікоў. Бальшавіцкі міф заяўляў, што шляхам выхаваньня можа выхаваць з любога бандыта ўзорнага камуніста. Гэта была ўстаноўка камуністычнай дактрыны. І атрымлівалася, што ў межах біялагічнай навукі той, хто гэтую дактрыну падтрымліваў (а падтрымлівалі лысенкаўцы, бо яны настойвалі, што спадчыннай зьмяняльнасьцю можна кіраваць праз зьмену ўмоў вонкавага асяроддзя, то бок рабіць спадчыннасьць пластычнай)… Яны гэтай сваёй хлусьнёй вельмі патрафлялі камуністычнай ідэе.
– Ніводнага вашага слова я не аспрэчваю. Вядома ж, усё правільна.
– Значыць, былі злачынцы ва ўладзе, са злачыннай ідэалогіяй.
– Вядома ж, заднім ходам мы можам іх назваць, а ў той час хто мог сказаць, хто зь іх мае рацыю?
– Там падымалісь, бывала, дзесяткі людзей. Дзясятак акадэмікаў падпісваліся…
– Вось у судзе два сьведкі. Адзін гаворыць так, другі – па-іншаму. Хто з пабочных назіральнікаў можа сказаць, хто зь іх мае рацыю?
Так і народ ня мог вырашыць, хто правы з вучоных. Вучоных не выбіраюць.
– Вось, Лепешынская – акадэмік, лаўрэат Сталінскай прэміі – піша хлусьню: што з “жывога” рэчыва могуць самаадвольна ўтварацца клеткі (яна адмяняе закон клеткавай тэорыі, устаноўлены Вірхавым 75 гадоў да яе, і заяўляе, што гэта прагрэсіўнае вучэньне)… На яе хлусьню пішуць больш 20-ці чалавек, акадэмікаў і прафесараў, пратэст, што гэта не навука, а халтура (гэта былі ў асноўным навукоўцы з Ленінграда). Праз месяц да іх прыязджаюць два доктары навук ад лабараторыі Лепешынскай і гэтыя акадэмікі публічна адзін за адным выходзяць і гавораць ледзь не на каленях, што перагледзелі свае погляды і просяць прабачэньня. З гэтай групы выбралі толькі двух для самага ўзорнага пакараньня, якія ня вельмі старанна каяліся. Іх дваіх звольнілі і… забілі. Значыць, быў канкрэтны гвалтоўны чын. Было па колькасьці людзей бачна (заслужаныя людзі, вядомейшыя генэтыкі, біёлагі таго часу, якія пасьля навуковай сьмерці Лепешынскай (пасьля сьмерці Сталіна) сталі прызнанымі), што праўда не на баку Лепешынскай. Значыць, начальству сьвядома была патрэбна няпраўда для падмацаваньня іх дактрыны.
– А яны думалі, што зь ісьцінай адбываецца такая рэч, што калі тысячу разоў казаць “халва”, дык будзе халва.
Рэлігія так і разьвівалася, кожная. Яны ня ведалі ніякага іншага шляху стварыць новае нешта, як проста паўтарыць тое, што было да гэтага і было звычайным шляхам рэлігіі. Прыходзіць місіянер і кажа: “Гэта ісьціна”. Прыходзіць заўтра салдат і кажа: “Калі ты ня верыш, што гэта ісьціна, мы цябе мячом і агнём будзем хрысьціць”. Пахрысьцілі. Прыходзяць пасьлязаўтра многа сьвятароў і кажуць: “Плаці. А не – дык мы цябе яшчэ мячом і агнём”. І людзі плоцяць, плоцяць і плоцяць – прывыкаюць, што гэта ісьціна. То бок арганізацыя ідзе, масы пераконваюцца, што гэта ісьціна – і вось гэта становіцца ісьцінай.
– І становіцца часткай народнай культуры…
– Так. І гэта была шматвекавая (фактычна, ад таго часу, як пайшло Хрысьціянства) тэхналогія: сярэднявечча, крыжовыя войны, мусульманскія таксама. А як жа яшчэ было прывесьці людзей “да розуму” – загадаць ім, што гэта будзе ісьціна. Іншай тэхналогіі ня ведалі. Або забылі. Тую, якая была даўно-даўно: тая, пра якую пісаў Гамэр, якая была ў старажытным Егіпце, дзе навука і рэлігія не былі варожыя, яны дзейнічалі разам. Дзе туман – там больш-менш рэлігія, дзе ўсё ведаем – навошта маліцца і прасіць Ільлю-прарока, каб паслаў агонь, калі можна ўзяць дзьве трэсачкі і зрабіць яго самому.
То бок зь невядомасьці ў веды быў пераход.
– Значыць, Вы лічыце, што гэта проста цяжкасьці пазнаньня сьвету?
– Не. Я лічу, што некаторыя цывілізацыі – і нават уся [людская] цывілізацыя – пачалі старэць прыкладна тры тысячы гадоў таму. Граматыкі натуральных моў пачалі рабіцца зь сінтэтычных зноў аналітычнымі – вяртацца. Дэградацыя. І гэта пачало адбывацца ў першую чаргу з элінскай культурай, рымскай. Пасьля пайшло, пайшло – Еўропа.
– Дык нас і далей чакае дэградацыя?
– Вядома ж. Састарылася цывілізацыя. Мовы старэюць. Але мовы жывуць даўжэй за чалавека. І пачалося кручэньне-вярчэньне ў межах абмежаванай тэорыі аналітычна-граматычнай, якая не дае магчымасьці росту ўзроўню, якая дае магчымасьць веры ў нешта такое, што знаходзіцца па-над мной і мне загадае, і мяне паставіць, і я буду: to – значыць, дзеяслоў, the – значыць, назоўнікі… – і ўсё будзе добра. І вось на такім вось варыянце навука была навукай аўтарытэтаў у многім…
Сказаў, напрыклад, сьвяты прарок, што ў павука шэсьць ног – і толькі ня так даўно падлічылі, што [аказваецца] восем. А раней так і пісалі, што ў павука шэсьць ног. А ва ўсіх павупакападобных восем хадзільных ног…
Ведаеце, што мне падабаецца ў мнаганожак? У іх жа кожная пара ног кіруецца асобным мозгам. То бок гэта як цэлая калонія арганізмаў, можна існаваць часткова аўтаномна…
–
– Сьвятлана Іванаўна, быў у Вашым жыцьці адзін надзвычай непрыемны акт. Мы будзем пра гэта размаўляць?
– Давайце, раскажу.
Сітуацыя была такая. Мой сын, які хацеў стварыць сам сваю фірму…
– Які гэта год, нагадайце?
Гэта 1999 год. 10 мая, у панядзелак, павінен быў сустракацца з прадстаўніком галандскай фірмы. Ён ужо падрыхтаваў сабе касьцюмчык, гальштучак.
– Колькі Вашаму сыну гадоў было?
Яму 31 год. Ён быў сьпецыяліст у радыётэхніцы і мы зь ім вельмі-вельмі вялікія планы мелі на тое, каб стварыць працэсар на гэтай новай матэматыцы – новую машыну. Але для гэтага яму патрэбная была свая фірма.
– Як у IBM?
– Новы працэсар, не такі, як там. Таму што на новую матэматыку трэба і новы працэсар [і наадварот]. І ён усё гэта разумеў. І мы зь ім нават чарцяжы зрабілі. І яго жонка, Аксанка [дапамагала] (мне вельмі-вельмі прыемна, я такое рэдка чую: калі ўжо ён даўно памёр, то Аксанка, зь якой мы ў маленькай двухпакаёвай кватэры пражылі восем гадоў, яна шмат інтэрвю давала па розных іншых прычынах у розных сродках масавай інфармацыі, яна заўсёды пісала: “Мая любімая і вельмі паважаная сьвякроўка”).
– Гэта яны восем гадоў пражылі разам?
– Яны з сынам жылі – ніводнага разу паміж імі кошка не прабегла. І ўсе гэтыя восем гадоў ён давучваўся, яна давучвалася – яна па адукацыі дызайнер. Пасьля яны захацелі фірму ствараць, дык Аксанка яшчэ на бухгалтара вывучылася. Яна ўсё магла.
– А яны нараджэньне дзяцей адкладалі?
– Так…
І вось яны ўжо практычна пабудавалі… У страшэнныя даўгі залезьлі, жудасныя. Таму што толькі сабралі грошы, ім сказалі, што ў кватэрах нельга фірму – трэба або прыватны дом, або асобная тэрыторыя. Яны купілі нейкую прыватную халупу і зь яе стваралі будынак, каб там зарэгістраваць фірму і там зрабіць майстэрню.
– Я ня ведаў, што ён такі кірунак дзейнасьці абраў – працэсар.
– Так. Гэта быў мой самы вялікі сябар у жыцьці…
Дык вось. А тут выходзіць чарговы загад, што дзесяць тысяч баксаў яшчэ трэба – як статутны капатал. І яны проста за галаву ўзяліся… Але яны ўсё ж зарэгістраваліся.
І атрымалася так, што Аксана паехала ў камандзіроўку, а Міця павінен быў з гэтым галандцам сустракацца і нейкі кантракт заключыць. А вечарам у яго ўзьнялася тэмпература – ад нерваў, проста ён страшэнна перажываў. Бо там добрыя грошы былі. І ня мог заснуць. А я спала, нічога ня чула. А мама мая паглядзела, што няма ніякіх лекаў (снатворнага ў нас век не было і нават асьпірына не знайшлося; у нас ніхто не хварэў – Міця ўсё тое, што было, перарос і стаў такім здаровым, што ён быў ганаровым донарам). Вось у яго тэмпературка і ня сьпіцца. Мая мама ўзяла і выклікала “хуткую дапамогу”: “Пусть оні ему сделают укольчік і он уснёт – это же такая важная встреча”.
“Яны” прыехалі і зрабілі “ўкольчык” (дзьве жанчыны). І раптам сын пачаў задыхацца і ў яго сутаргі пачаліся адразу. А я ўжо ўстала, калі яны прыйшлі, пазванілі. Яле я пакуль апраналася і заходзіла ў той пакой, яны пасьпелі ўжо зрабіць укол, а ў яго пачаліся сутаргі адразу. То бок яны нешта ўкалолі, на што алергія, ці што, ці абсалютна нешта зусім невядомае…
– Пры алергіі сутаргі ні пры чым, алергія б іншым праяўлялася…
– Я ж ня ведаю – што… Яны сталі калоць адразу яшчэ, яшчэ, яшчэ. І хвілін пяць калолі ў запал, што маглі толькі. А вось, магчыма, што сутаргі пачаліся. І пасьля я выходжу, а яны з маланкавай хуткасьцю бягуць [у пад’езд], прычым, нават ліфт не выклікалі. Яны бягуць з такой хуткасьцю, што проста жах.
А ў нас адключыўся тэлефон (старэнькі быў апарацік, як бывае, кожны сапожнік без сапог, што называецца, то бок у нас уся тэхніка была на такіх нітачках, а тэлефон зусім развальваўся), і неяк яны яго закранулі і ў ім нейкі кантакт “паляцеў”. А яны сказалі: “Вызовіте другую “Скорую помошчь”; ему очень плохо, его надо увозіть, а у нас нет носілок”. Я ім не пасьпела нават сказаць, што мы вынясем. Але я настолькі была ў шоку, як быццам мне гэта сьніцца…
І вось Міця ўстаў, узяў тэлефон і яшчэ яго пачыніў, хаця ў яго ўжо былі вочы не там, паставіў тэлефон і… ўпаў на падлогу.
Усё! Ён быў ужо нейкі зусім непрытомны, то бок ён памёр яшчэ раней, чым пачыніў гэты тэлефон…
Мы сталі званіць, крычаць, што хутчэй, што патрэбна рэанімацыя, што толькі што была “хуткая” і яму стала яшчэ горш.
Наступная “хуткая” прыехала – не рэанімацыя, а звычайная “хуткая дапамога” – праз сорак хвілін. Паглядзелі. Напісалі паперку, на якой было напісана, што “прізнаков насільственной смерті не обнаружено”…
А ён аказаўся такі цяжкі. Мы з мамай хацелі яго на ложак пакласьці, але ён вывальваўся, у нас ужо “рукі адвальваліся”…
Ён ляжыць на падлозе, я кажу: “Дапамажыце, калі ласка, нам яго на ложак пакласьці.” “Нет, нет, он должен лежать до прібытія міліціі, не смейте трогать.”
– То бок яны напісалі, што прыкметаў гвалтоўнай сьмерці няма?
– Так. А мы ж ня верым у гэта абсалютна. Яны проста не хацелі нам дапамагчы. Няма ж “гвалтоўнай”, дык перанясіце, дапамажыце хоць гэта. Немагчыма ж глядзець, як ён ляжыць. А зразумець мы проста ня можам. У нас не працуюць ні рукі, ні ногі, ні галава – нічога…
Праз яшчэ гадзіну прыйшла міліцыя. Я падклала яму пад галаву нешта, пастаралася, трымала на руках. Мамуля сьвечку запаліла. Запаліла і яму дала. Прыйшла міліцыя (а гэта ноч яшчэ, але ўжо пад раніцу). І міліцыянер быў – брат Дашы, і ён сам мяне прасіў, каб я Дашу ўзяла да сябе і дапамагала ёй. І ён страшэнна быў мне ўдзячны за Дашу. Я яго папрасіла (ён быў наш участковы): “Дапамажыце на ложак перанесьці”. “Не надо, сейчас за нім пріедут.”
Я зразумела, што не ў гэтым справа…
Яны там нешта напісалі, што ня можа быць гвалтоўная. Яны ж ведалі, што Міцька сам сабе ня мог зрабіць нічога і дома ніхто яму ня зробіць. А гэтых яны як бы палічылі невіноўнымі…
– Пра першую “хуткую” не пыталіся?
– Не. Мы кажам усім, што пасьля “хуткай” усё гэта здарылася.
А яны: “Разберёмся.”…
Вось і яны не дапамаглі.
Тады мама пазваніла Міцькаваму сябру з ніжэйшага паверха. Ён прыйшоў і мы яго перанесьлі на ложак. А так мы яго не маглі. Я падымаю яго, а ён назад валіцца і немагчыма… І ўсё.
– Вы высьвятлялі, хто гэта, што гэта?
– Так, вядома ж, высьвятлялі. Пісалі заяву. Яму рабілі эксьпертызу на ўсё. Паставілі: “острая сердечная недостаточность”.
– Сярод поўнага здароўя?
– Сказалі: “Так бывает”.
– А высьветлілі, якія лекі ўводзіла “хуткая дапамога”?
– Я прынясла ім пакет з ампуламі і кажу: “Вось тут ампулкі тры, а ўколаў яны яму зрабілі штук сем. Але чамусьці тыя ампулкі яны з сабой забралі, чамусьці няма іх у мяне.”
А мне гэты пракурор кажа: “Это, значіт, делалі такіе лекарства, которые вы не должны знать.”
Я кажу: “Почему это я не должна знать. Может, вы мне теперь скажете?”
“Этого нельзя”, – гэта пракурор мне сядзіць і гаворыць. Ні міліцыя, ніхто нічога не сказаў…
– А Вы памятаеце прозьвішча гэтага пракурора?
– Я забыла тых людзей, усіх, і іх прозьвішчы. Пажадала толькі аднаго: каб гэтыя самыя прыехалі да іх. Я вось так пажадала, і хай я буду самая страшная злачынца, таму што так праклінаць іншых людзей нельга, але я не магла ўстрымацца.
Хай я буду ў пекле – я ім гэтага пажадала.
– Я лічу, што так трэба. Трэба гэтых людзей прыцягваць да адказнасьці.
– Далей… Міця быў…, ён мой быў калега, можна так сказаць. І ён разумеў, што такое жыцьцё і што такое сьмерць. Карацей кажучы, сьмерць – не самае страшнае ў жыцьці. І ён цудоўна гэта ведаў.
– Я гэта ведаю… Сьвятлана Іванаўна, скажаце, прынцыповая рэч – з якой такой нагоды Вам такое некаму трэба было рабіць, навошта, за што?
– Маглі зрабіць мне. Вы ведаеце, што ў ГБ ёсьць? (адзін з маіх знаёмых адтуль; я, дарэчы, сябрую з гэтымі людзьмі, з многімі зь іх, таму што, як правільна сказаў Сахараў, самая некарумпаваная арганізацыя – гэта ГБ)
– Я не кантактую ні з адным зь іх, я грэбую…
– А я сябравала і сябрую. Гэта людзі, якія якраз трымаюць на сабе дзяржаву, і гэта іх праца, і ім трэба сачыць, і трэба ведаць – на здароўе.
Але ва ўмовах Беларусі ёсьць шавіністычная лінія ГБ, разумееце, якая хоча разбурыць [Беларусь].
Так здарылася, што ў Беларусі ў матэматыцы першы раз за ўсю гісторыю зьявіўся вучоны, якога ня проста прызналі, надрукавалі [на Захадзе], а пачалі ўключаць ва ўсе свае кіруючыя структуры самага высокага ўзроўню. І ўсё было б добра, на здароўе. Дык гэты вучоны аказаўся такі дурань ці дура зь дзяцінства, каторая заявіла прылюдна і ўвесь час, што ўсе вынікі па маёй тэме атрыманыя толькі па адной прычыне – што я думаю толькі па-беларуску. Што, калі б я думала на любой іншай мове – у мяне б абсалютна нічога не атрымалася. Вось што я заяўляю з усіх трыбун. І, раз так, дык пачынаюць ненавідзець…
Але вось яшчэ які момант. Тое, што я раблю, я абсалютна не хаваю і ўвесь час абмяркоўваю па тэлефоне, зь кім працую. То бок можна запісваць і карыстацца – на здароўе. І я ведаю (зноў такі ад сяброў), што слухаюць да апошняга слова…
– Слухаюць.
– Таму што ім гэта цікава, гэта іх задачы. І раз ім гэта цікава, дык асабіста я ім патрэбна: хай працую, хай нешта раблю.
А вось так мяне дапякчы… (як звычайна, чалавек, які нават плакаць ня можа – пасьля паловы года зь ім здараецца або інфаркт, або інсульт, або анкалогія цяжкай формы). І якраз у мяне здарыўся цяжкі інфаркт.
– У якім годзе?
– Ён быў 20-га сьнежня ў 1999-м годзе. Я тады ўстала, заварыла сабе гарбату – папрацаваць хацела спачатку. Я паставіла адзін кубак гарбаты на стол. І падумала, што я лягу. І другі кубак гарбаты я прынесла, паставіла сабе каля ложка. І мне нешта цёмна было, як быццам сьнег ішоў у вачах. І я думаю, што так ціхенька-ціхенька кладуся на падлогу (пасьля аказалася, што ў мяне на локці была такая вось зачына). Усё як у запаволеным сьне, ніякіх калідораў, анёлаў – нічога гэтага я ня бачыла. Я адчула захапленьне – як прыемна, як лёгка, ціха ўсё!
І раптам я стала адчуваць нейкую непрыемную трывогу. А ў мяне ж была [кошка] Мурка з малюсенькай Баськай – толькі што нарадзілася, ей два тыдні было. І Мурка гэтую ваду папіла – маю гарбату, а есьці ж ёй не было чаго. І вось я адкрываю вочы і думаю: “Перш, чым паміраць, калі б Мурка была адна, дык я б яе выпусьціла, а так не магу я яе выпусьціць, значыць, будзем паміраць разам, але я хоць выну з халадзільніка ёй ежу, пакіну…” Я нічога ня бачу, але бачу, што сьвятло гарыць. І нейкімі праўдамі-няпраўдамі я дабралася да лядоўні, дала Мурцы, што магла, нават дацягнулася і вадзічкі наліла ёй. І мне стала зусім ужо дрэнна і я там лягла каля халадзільніка. Кружыцца галава так, што варта яе падняць – яна з глухім стукам на зямлю.
І тут стала чуць крыху, па радыё кажуць: “Дваццаць дзьве гадзіны – беларускі час.” Я думаю: “ Ого, дык гэта я да вечара праляжала!” А радыё: “Дваццаць другое сьнежня.”
– Дык гэта больш за двое сутак Вы праляжалі.
– Так. Мурка ня вытрымала, яна мне лізала твар і мяўкала ў вуха і мурлыкала – і яна мяне прымусіла выйсьці з комы. Відаць, з-за таго, што я была нерухомая, за гэты час там нешта зажыла.
Пасьля я з кухні не вылазіла некалькі дзён. Там газетак у мяне многа і я іх паклала сабе пад галаву, таму што не магла хадзіць – кружылася галава страшна. І вось з таго часу ў мяне стала так кружыцца галава, што і зараз яшчэ кружыцца. Але праходзіць.
Я зусім не магла хадзіць першыя гады, чаму і перастала паўсюль езьдзіць. А зараз магу метраў пяцьдзесят прайсьці – проста бяру сабе парасон у якасьці апоры.
– Значыць, Вы лічыце, што гэта зрабілі імперскія колы ГБ?
– Не імперскія колы, а асобныя людзі. Загада такога, магчыма, не было. У такіх выпадках яны не даюць пісьмовых загадаў, у такіх выпадках проста кажуць.
Вы, як медык, павінны ведаць, што ў “хуткай дапамозе” ёсьць сьпецыяльнае падраздзяленьне…
– Магчыма, але я не сустракаўся.
– Вядома ж, яны не прызнаюцца. Ці гэта можа быць звычайная брыгада з надзвычайнымі функцыямі…
Адзін мой знаёмы расказваў. Ён працаваў у пракуратуры Рэспублікі Беларусь. Вельмі цікавы чалавек.
Дарэчы, пракуратура Беларусі – гэта было першае гняздо нацыяналізму. Гэта яны першыя павесілі Пагоню, яны першыя завялі ў сябе беларускамоўную машынку. Ігнатовіч, які быў на той час Генеральным пракурорам, прымусіў іх. І яны ўсе пратаколы друкавалі адразу на беларускай мове… Адзін зь іх, хто там працаваў, яму даручылі паехаць у Чарнобыль (была другая хваля рассьледаваньня), а ён першую вёў: размаўляў зь людзьмі, гэта ўсё было засакрэчана, пратаколы ён здаваў.
І ў другую хвалю ён павінен быў размаўляць з тымі ж людзьмі. Гады тры ці чатыры прайшло пасьля таго. Ні аднаго чалавека з гэтых райкамаў, абкамаў, хто там аддаваў загады, падпісваў, не было жывога. А яны ж такія на гэтых пасадах здаравенныя бугаі – п’юць, як коні. І раптам: у аднаго інфаркт, у другога інсульт, трэці патануў пад час купаньня, чацьверты задыхнуўся ў машыне – нікога. Прычым, усе сьмерці негвалтоўныя – няшчасны выпадак ці хвароба. І пераважная колькасьць – захворваньні. Таму што няшчасны выпадак рассьледуюць… А так – захворваньне…
І пішуць: “Острая сердечная недостаточность”. І нічога не даможашся.
Два месяцы мы чакалі вынікаў гэтых аналізаў, спадзяваліся, можа, што-небудзь высьветліцца.
Нічога…
– Так. Страшная сістэма. У нашым інстытуце на кафедры судовай медыцыны быў адзін супрацоўнік, які падпрацоўваў судовым медыкам. І вось паўлаўская грашовая рэформа: трэба было абмежаваную суму пяцьдзясяткамі і сотнямі абмяняць на іншыя грошы. У мяне не знайшлося ніводнай пяцьдзясяткі ці сотні. А ён бегаў па інстытуце і прасіў усіх яго грошы памяняць, бо яму трэба было памяняць 100.000 ці 200.000 рублёў! Гэта ён на гэтай “судовай эксьпертызе” такія грошы набыў.
– Калі можна, дык гэтую частку ўсё ж такі не друкуйце. Таму што гэта настолькі мне страшна. І я зусім не разумею, што́ гэта адбылося. Расказваць я магу, але яшчэ калі надрукаванае бачыць – мне будзе дужа дрэнна.
– А праз некалькі гадоў?
– Можа, праз некалькі…
Адплата ім будзе. Савецкі Саюз і КПСС ляснуліся – ляснецца і гэтая структура.
Ляснецца са страшнай сілай!
