Арсені Сівіцкі, Юры Царык
Цэнтар стратэгічных і зьнешнепалітычных дасьледаваньняў выпусьціў новы даклад «Палітычны крызіс лютага-сакавіка 2017 г. у Беларусі. Зьмест, наступствы і ўрокі». Яго аўтары – Арсень Сівіцкі й Юры Царык (гл. фота). Ён прысьвечаны аналізу падзей у лютым-сакавіку 2017 года ў Беларусі ў кантэксьце зьнешніх і ўнутраных выклікаў нацыянальнай бясьпецы Рэспублікі. Даклад быў падрыхтаваны яшчэ ў траўні-чэрвені 2017 г., складаецца з чатырох частак. Сёньня мы выстаўляем на нашым сайце першыя дзьве часткі (узята адсюль: http://csfps.by/ru/posts/20170822 ; ключавыя моманты выдзелены намі).
Рэдакцыя.
Частка І (узята адсюль: http://csfps.by/ru/posts/20170823).
У лютым-сакавіку 2017 года Рэспубліка Беларусь перажыла найбуйнейшы палітычны крызіс з часу трагічных падзей канца 2010-га – першай паловы 2011 гадоў. Дадзены крызіс уключаў сацыяльныя пратэсты, рэпрэсіўныя меры беларускіх уладаў у адказ, абвастрэньне супярэчнасьцяў у беларуска-расейскіх дачыненьнях і шэраг іншых падзей. На піку крызісу – з 20 да 26 сакавіка 2017 г. – ён набыў такі маштаб, што ўзьнікла рэальная пагроза ня толькі падрыву працэсу нармалізацыі адносін паміж Рэспублікай Беларусь і Захадам, але і, што яшчэ больш важна, пагаршэньня дачыненьняў з краінамі-суседзямі. У сілу асаблівасьці тых падзей у замежных партнёраў узьніклі цалкам абгрунтаваныя сумневы ў здольнасьці беларускага кіраўніцтва працягваць рэалізоўваць незалежную зьнешнюю, абаронную і ўнутраную палітыку. Акрамя таго, былі створаны перадумовы для глыбокага расколу ў беларускім грамадстве, частка зь якіх не ліквідаваная да гэтага часу.
У рамках данага палітычнага крызісу Беларусі ўдалося пазьбегчы горшага сцэнара разьвіцьця падзей. Пасьля падзей 20-26 сакавіка 2017 г., дзякуючы дзеяньню сукупнасьці ўнутраных і зьнешніх чыньнікаў, палітычная сітуацыя ў краіне і вакол яе была ў цэлым збалансаваная. Дачыненьні з краінамі Захаду вярнуліся на траекторыю нармалізацыі, Беларусь пацьвердзіла сваю ролю як донара рэгіянальнай стабільнасьці й бясьпекі ва Усходняй Еўропе [у геаграфічным цэнтры Еўропы. – Рэд.], пазітыўны абарот прыняло разьвіцьцё беларуска-ўкраінскіх стасункаў. Выйшлі з фазы бессэнсоўнага публічнага супрацьстаяньня і адносіны Беларусі й Расеі.
Тым ня менш, крызіс сакавіка 2017 года нанёс цалкам адчувальныя страты нацыянальнай бясьпецы Беларусі, якія далёка не вычэрпваюцца іміджавымі й рэпутацыйнымі стратамі. Асобныя судовыя цяжбы, зьвязаныя з крызісам сакавіка 2017 г., працягваюцца да гэтага часу. Яшчэ больш важна, аднак, тое, што ў цяперашні час грамадству не прад’яўленыя якія-небудзь гарантыі таго, што падобны крызіс не паўтарыцца зноў, у момант большай уразьлівасьці Беларусі для вонкавага ўзьдзеяньня.
ХРАНАЛОГІЯ КРЫЗІСУ
Палітычны крызіс сакавіка 2017 года можна падзяліць на некалькі этапаў.
Першы этап быў зьвязаны з пачаткам сацыяльных пратэстаў і адсутнасьцю выразнай рэакцыі ўладаў на пратэстныя выступы. Ён доўжыўся з 17 лютага да 8 сакавіка 2017 г. Для яго была характэрна практычна поўная адсутнасьць рэпрэсій і інфармацыйнага ціску з боку дзяржавы. Толькі 6 сакавіка 2017 г. у эфіры тэлеканала «Беларусь 1» зьявіўся першы прапагандысцкі матэрыял, накіраваны на крытыку пратэстаў як «падрыхтоўкі майдана». На працягу часткі дадзенага этапу (з 14 або 15 лютага да 26 лютага 2017 г.) прэзідэнт Рэспублікі Беларусь адсутнічаў у краіне.
Другі этап быў зьвязаны з рэалізацыяй уладамі выпрацаванай стратэгіі рэагаваньня на сацыяльныя пратэсты. Ён доўжыўся з 9 да 20 сакавіка 2017 г. Стратэгія ўладаў на дадзеным этапе ўключала, з аднаго боку, саступкі пратэстантам (фактычнае прыпыненьне дзеяньня дэкрэта, даручэньне па наладжваньні дыялогу з пратэстуючымі й гэтак далей), а з другога – рэпрэсіі супраць лідэраў і актывістаў пратэстаў. Дадзеныя дзеяньні падмацоўваліся пасьлядоўнай, але не занадта актыўнай інфармацыйнай кампаніяй, якая балансавала паміж крытыкай пратэстуючых і апраўданьнем дэкрэта № 3. Важнай вяхой дадзенага этапу пратэстаў сталі жорсткія дзеяньні сілавікоў падчас санкцыянаванай акцыі пратэсту ў Менску 15 сакавіка 2017 г. Жорсткасьць і невыбіральнае выкарыстаньне сілавога ўздзеяньня, непрафесіяналізм дзеяньняў супрацоўнікаў МУС сталі магутным стымулам далейшага росту пратэстных настрояў.
Трэці этап крызісу быў зьвязаны з укідам інфармацыі пра масавыя забурэньні, якія нібыта рыхтуюцца, спробе зьмены канстытуцыйнага ладу. Даны этап доўжыўся з позьняга вечара 20 сакавіка да 26 сакавіка 2017 г. уключна. У гэты перыяд ўлады ініцыявалі справу «Белага легіёну», пашырылі маштаб рэпрэсій і заблакавалі правядзеньне акцыі 25 сакавіка 2017 г. [у Гродна і Бярэсьці адзначэньне сьвята 25 Сакавіка было дазволена. – Рэд.]. Акрамя таго, даны этап адзначаны пасьлядоўнай і нарастаючай прапагандысцкай кампаніяй дзяржаўных СМІ, накіраванай на дыскрэдытацыю пратэстаў і пратэстуючых.
Чацьвёрты этап крызісу быў зьвязаны са спробамі легітымацыі прынятых на папярэдніх этапах рашэньняў і зь пераадоленьнем негатыўных наступстваў гэтых рашэньняў, спробай уладаў вярнуцца да дакрызіснага парадку дня. У некаторых асьпектах дадзены этап працягваецца да гэтага часу.
КАНТЭКСТ УЗЬНІКНЕНЬНЯ І РАЗЬВІЦЬЦЯ КРЫЗІСУ
Палітычны крызіс сакавіка 2017 года пачынаўся і разгортваўся на фоне беспрэцэдэнтнага пагаршэньня беларуска-расейскіх дачыненьняў і ня можа быць адэкватна апісаны па-за межамі дадзенага кантэксту.
Да лістапада-сьнежня 2016 года пагаршэньне беларуска-расейскіх адносін праходзіла непублічна. Даны працэс зыходна разгортваўся вакол пытаньня аб разьмяшчэньні вайсковай базы Расейскай Федэрацыі на тэрыторыі Беларусі. Па гэтым пытаньні расейскі бок аказваў беспрэцэдэнтны ціск на Менск на працягу ўсяго 2015 года, у тым ліку – у ходзе выбараў Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. Пасьля правалу спробаў навязаць данае рашэньне Менску, расейскае кіраўніцтва зьмяніла тактыку і перайшло да аднабаковых дзеяньняў, нацэленых на звужэньне прасторы для манеўру беларускага боку. Даныя меры ўключалі: разьмяшчэньне расейскіх войскаў на мяжы зь Беларусьсю; увядзеньне забароны на перасячэньне беларуска-расейскай мяжы асобамі, якія рухаюцца з трэціх краін праз тэрыторыю Беларусі; увядзеньне абмежаваньняў на пастаўкі харчовай прадукцыі з тэрыторыі Беларусі. Усе гэтыя меры былі пачатыя ўжо ў першай палове 2016 года. Даныя падзеі таксама супалі з канфліктам у нафтагазавай сьферы, дзе Беларусь, спасылаючыся на нормы інтэграцыйных дакументаў аб роўнасьці ўмоў гаспадараньня, патрабавала зьніжэньня коштаў на газ, атрымаўшы ў адказ скарачэньне паставак расейскай нафты, а таксама шэраг іншых абмежавальных мер.
Нарошчваючы ціск на многіх напрамках, расейскі бок пры гэтым пазьбягаў публічных выпадаў, не жадаючы выступаць ініцыятарам “высьвятленьня адносінаў» у інфармацыйнай прасторы. Больш за тое, расейскі бок наўпрост правакаваў Менск на тое, каб менавіта ён адыграў ролю ініцыятара адкрытага канфлікту. У прыватнасьці, на гэта былі накіраваны сустрэча У.Пуціна з А.Лукашэнкам 22 лістапада 2016 г. i публічнае аднабаковае планаваньне расейскім бокам перамяшчэньня вялікай колькасьці войскаў на тэрыторыю Беларусі.
У адказ на гэтыя крокі Менск пачаў прадпрымаць дзеяньні ў рамках эскалацыйнага сцэнара. Першым такім дзеяньнем стала затрыманьне прарасейскіх публіцыстаў у Беларусі, якое ня мела ніякага пазітыўнага палітычнага сэнсу і запусьціла сьпіраль публічнай канфрантацыі ў беларуска-расейскіх дачыненьнях, да якой беларускі бок ня быў гатовы, а расейскі бок – быў. Даная публічная канфрантацыя дасягнула свайго піку ў лютым 2017 года, калі падчас прэс-канферэнцыі «Вялікая размова з Прэзідэнтам» Аляксандр Лукашэнка падверг цьвёрдай крытыцы расейскае кіраўніцтва па розных пытаньнях парадку дня беларуска-расейскіх адносін.
Запуск эскалацыйнага сцэнара дазволіў расейскаму боку пачаць сваю інфармацыйную кампанію ў дачыненьні да беларускага кіраўніцтва, а таксама ўзмацніць ціск праз эканамічныя рычагі. Супадзеньне такога ціску з пратэстамі ўнутры Беларусі стварыла ідэальныя ўмовы для нанясеньня палітычнай паразы беларускаму кіраўніцтву. Данае паражэньне выявілася ў наступным:
– Беларусь была вымушана фактычна адмовіцца ад патрабаваньня рэалізацыі прынцыпу роўных умоў гаспадараньня ў нафтагазавай сьферы ў двухбаковых дачыненьнях з Расеяй і пагадзіцца на фармаваньне адзінага энергетычнага рынку толькі ў рамках ЕАЭС (атрымаўшы наўзамен саступкі ў выглядзе нязначнай зьніжкі на газ і аднаўленьня паставак нафты, а таксама абяцаньні паскарэньня фармаваньня адзінага рынку газу і адзінага энергетычнага рынку);
– Беларусь нанесла страты свайму міжнароднаму іміджу ў вачах часткі міжнароднай супольнасьці паставіўшы пад пытаньне сваю здольнасць працягваць выконваць ролю донара міжнароднай стабільнасьці й бясьпекі, што магло негатыўна адбіцца на персьпектывах нармалізацыі адносін Беларусі й Захаду, а таксама паглыбленьня стратэгічнага партнёрства зь Кітаем;
– у Беларусі былі створаны перадумовы для глыбокага падзелу грамадства, стварэньня атмасферы ўзаемнага недаверу і варожасьці, што адкрыла б магчымасьці для больш пасьпяховага ўзьдзеяньня на ўнутрыпалітычную сітуацыю з боку зьнешніх гульцоў (перш за ўсё, Расеі).
Нягледзячы на відавочнасьць таго, што Расея стала бенефіцыярам сацыяльных пратэстаў у Беларусі, а таксама на шматлікія ўскосныя пацьверджаньні ўцягнутасьці расейскага боку ў арганізацыю і падтрымку пратэстаў, наўпроставых вычарпальных доказаў такой ролі Масквы ў публічным доступе няма. Таму пры аналізе крызісу варта зыходзіць зь гіпотэзы аперацыйнай аўтаномнасьці дзеяньняў арганізатараў і ўдзельнікаў пратэсту ад цэнтраў прыняцьця рашэньняў у Маскве. Тым ня менш, улічваючы ўсю сукупнасьць абставінаў, можна з упэўненасьцю сцьвярджаць, што арганізатары пратэстаў, як мінімум, цалкам ўсьведамлялі тую выгаду, якую атрымліваў расейскі бок ад даных падзей.
–
Частка ІІ (узята адсюль: http://csfps.by/ru/posts/20170824).
КЛЮЧАВЫЯ АСЬПЕКТЫ КРЫЗІСУ
Варта адзначыць, што ні ціск расейскага боку, ні самі сацыяльныя пратэсты ў лютым-сакавіку 2017 года не маглі б справакаваць гэтак маштабны палітычны крызіс, які меў месца. Для гэтага спатрэбіліся шматлікія дзеяньні розных суб’ектаў з боку ўладаў, якія сьвядома ці не спрыялі пагаршэньню сітуацыі й выхаду крызісу на новыя ўзроўні эскалацыі. Гэтыя дзеяньні й зьяўляюцца галоўным прадметам аналізу.
Дэфіцыт выведвальнай інфармацыі
Галоўнай прычынай сакавіцкага крызісу ў Беларусі былі нездавальняючыя вынікі працы сацыялагічных службаў, выведкі й палітычнага вышуку. Нягледзячы на наяўнасьць пэўнай дакладнай інфармацыі аб характары працы арганізатараў пратэстаў у сацыяльных сетках (які быў шмат у чым ідэнтычны характару працы ў перыяд кампаніі «Рэвалюцыі праз сацыяльныя сеткі», падтрыманай з Расейскай Федэрацыі), у цэлым сьпецслужбы не змаглі прадставіць кіраўніцтву краіны дакладную карціну таго, што адбываецца, інфармацыю пра крыніцы фінансаваньня, асноўных арганізацыйных вузлах і асобах, якія стаяць за імі.
Гэты дэфіцыт выведвальнай інфармацыі выявіўся ў тым ліку ў тым, што А.Лукашэнка адсутнічаў у Менску ў час пачатку акцый, хоць яны былі анансаваныя заранёў. Больш за тое, увесь першы этап крызісу, які характарызуецца адсутнасьцю выразнай рэакцыі ўладаў на пратэстныя выступы (з 17 лютага да 8 сакавіка ўключна), быў выдаткаваны ўладамі на спробы зразумець, што адбываецца, і сфармаваць агульную карціну падзей. Менавіта на гэтай глебе сталі магчымыя наступныя ўкіды дэзінфармацыі, якія прывялі да эскалацыі крызісу.
Відавочная выгаднасьць пратэстаў для Расейскай Федэрацыі й адсутнасьць выразнай выведвальнай інфармацыі падштурхнулі ўлады да рэалізацыі сцэнара сілавога дамінаваньня. Асноўныя намаганьні павінны былі быць накіраваны на нейтралізацыю “палявых” лідараў і актывістаў апазіцыі. Для таго, каб запусьціць даны сцэнар, Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь змушаны быў публічна зьняць зь Міністэрства ўнутраных спраў і Камітэта дзяржаўнай бясьпекі «апеку» Дзяржаўнага сакратарыята Рады Бясьпекі Рэспублікі Беларусь. У выніку, ня маючы магчымасьці дзейнічаць што да арганізатараў пратэстаў і тым больш – ініцыятараў, улады вырашылі рэпрэсаваць у першую чаргу «палявых камандзіраў» і найбольш прыкметных вулічных актывістаў. Менавіта з гэтым былі зьвязаны шматлікія арышты, якія рушылі зь 9 сакавіка і асабліва – пасьля легальнай акцыі 15 сакавіка.
Аднак непрафесіяналізм дзеяньняў сілавых структур альбо ж мэтанакіраваная правакацыйнасьць зь іх боку хутка самі сталі дадатковай крыніцай росту пратэстных настрояў. Пры гэтым нізкая якасьць выведвальнай інфармацыі не дазваляла скласьці адназначнае ўяўленьне пра тое, наколькі эфектыўнымі аказаліся рэпрэсіі, наколькі былі разбураны арганізацыйныя структуры пратэстнага руху, якія рэальныя магчымасьці яго лідараў па прыцягненьні ўдзельнікаў, і гэтак далей.
У выніку на больш позьнім этапе крызісу (з 21 да 26 сакавіка 2017 г.) улады, мяркуючы па ўсім, былі вымушаны праводзіць маштабныя рэпрэсіі «ўсьляпую», безь якой-небудзь пэўнай інфармацыі аб удзеле тых ці іншых асоб у арганізацыі й правядзеньні пратэстаў. У прыватнасьці, менавіта па гэтым прынцыпе, як уяўляецца, былі затрыманы палітык Алесь Лагвінец (зьбіты пры затрыманьні) і кіраўнік аб’яднаньня прадпрымальнікаў “Персьпектыва” Анатоль Шумчанка, а таксама шэраг іншых асоб. Аналагічна аб поўнай адсутнасьці дакладнай інфармацыі аб тым, што адбываецца, казаў маштаб прыцягнутых уладамі сіл і сродкаў для процідзеяньня акцыі 25 сакавіка 2017 г.
Менавіта адсутнасьць дакладнай інфармацыі пра падзеі, якія разгортваліся, стала галоўнай перадумовай для распаўсюду ў Беларусі неправеранай і недакладнай інфармацыі (гл. ніжэй).
Нізкі прафесіяналізм сілавікоў
Як адзначалася вышэй, жорсткія і часам непрафесійныя дзеяньні супрацоўнікаў сілавых структур, зьвязаныя зь непрапарцыйным і невыбіральным ужываньнем сілы, у ходзе крызісу сакавіка 2017 года часьцяком самі рабілі ўнёсак ва ўзмацненьне пратэстных настрояў, выклікаючы шчырае абурэньне палітычна актыўных грамадзян.
Аднак гэты перыяд быў адзначаны яшчэ больш трывожнымі падзеямі. Акрамя ужо традыцыйнага выкарыстаньня для затрыманьня асоб у цывільным, якія не прад’яўляюць пасьведчаньні й не ідэнтыфікуюць сябе іншым чынам, сакавіцкі крызіс быў адзначаны і выкарыстаньнем неапазнаных асобаў непасрэдна для сілавога ўздзеяньня на грамадзян Беларусі (без мэты затрыманьня). У прыватнасьці, гаворка ідзе пра напад на ўдзельнікаў акцыі пратэсту ў Курапатах ноччу 23 лютага 2017 г. Калі версія аб узгадненьні дзеяньняў паміж супрацоўнікамі сілавых структур і тым, хто нападаў, адпавядае рэчаіснасьці, то даная падзея ўяўляе сабой прыклад сьвядомага ўзнаўленьня ў Беларусі практык, якія прывялі да разбурэньня міру і тэрытарыяльнай цэласнасьці ва Украіне (выкарыстаньне так званых «цітушак»). Даны факт зьяўляецца тым больш насьцярожвальным [па той прычыне], што падчас інфармацыйнай працы па дыскрэдытацыі пратэстаў дзяржаўныя СМІ на пачатковым этапе актыўна выкарыстоўвалі каментары асоб, напрост ці ўскосна датычных да абслугоўваньня палітыкаў, выкрытых у здрадзе нацыянальных інтарэсаў і тэрытарыяльнай цэласнасьці Украіны.
Неадэкватная камунікацыйная стратэгія
Адным з галоўных механізмаў крызісу стала практычна поўная адсутнасьць колькі-небудзь разумнай камунікацыйнай стратэгіі уладаў у яго рамках.
Яшчэ напярэдадні крызісу, пры прыняцьці паправак у Дэкрэт № 3, што супала з укідам ілжывай інфармацыі пра «чарговую рэзідэнцыю А. Лукашэнкі», якая нібыта будуецца, прэс-служба Кіраўніка дзяржавы не змагла забясьпечыць аператыўную рэакцыю на даную дэзінфармацыю.
Фенаменальным па маштабе і глыбіні правалам дзяржаўнай інфармацыйнай палітыкі зьяўляецца само па сабе інфармацыйнае суправаджэньне працэсу працы над Дэкрэтам № 3 у канфрантацыйным ключы. Замест таго, каб падаць даную працу як аднаўленьне сацыяльнай справядлівасьці, узмацненьне салідарнасьці грамадства і рэалізацыю прынцыпу гарантаванай узаемадапамогі, асобы, якія прымаюць рашэньні, дзяржаўныя каментатары і СМІ ўсьлед за апазіцыяй перавялі абмеркаваньне данага дакумента ў рэчышча “барацьбы з дармаедамі».
На піку крызісу (2-і й 3-і этапы) камунікацыйная стратэгія ўладаў зводзілася да адкрытага запалохваньня насельніцтва і апраўданьня рэпрэсій у спробе зьнізіць узровень удзелу грамадзян у пратэстных выступах. Прычым, няма ўпэўненасьці ў тым, што падобны чыньнік інфармацыйнага суправаджэньня быў мэтанакіраваным і запланаваным. Па сутнасьці, даная інфармацыйная праца, наколькі можна меркаваць, не была эфектыўнай, а рэальную стрымальную ролю ў дачыненьні да пратэстаў мелі маштабныя рэпрэсіі, разгорнутыя пасьля 10 сакавіка 2017 г. Фактычна на 2-м і 3-м этапах крызісу наратыў дзяржаўнай прапаганды ў дачыненьні да пратэстаў задаваўся сілавымі структурамі (Камітэтам дзяржаўнай бясьпекі), зыходзячы з мэтаў рэалізацыі стратэгіі сілавога дамінаваньня, а не зыходзячы з уласна палітычных мэтаў і задач. У некаторых асьпектах даная інфармацыйная праца мела характар сьвядомай масавай дэзінфармацыі ўласнага насельніцтва.
