Алесь Астроўскі
5. Канкрэтныя паказьнікі гуманістычнага прагрэсу.
Мал. 5. Піраміда сьветаглядых узроўняў чалавека. Пазначана: 0 – чалавек на біялагічна-базавым узроўні, чалавек-жывёла (прысутнічаюць патрэбы ў ежы, жытле, здароўі, бясьпецы, нашчадках); 1 – індывідуальна-эгаістычны ўзровень чалавека, чалавек-эгаіст (патрэбы ў індывідуальнай свабодзе, індывідуальным матэрыяльным дабрабыце, уладзе, ведах, самапавазе); 2 – сямейна-калектывісцкі ўзровень чалавека, чалавек-калектывіст (патрэбы ў любові, сяброўстве, жаданьне росквіту “сваёй” групы); 3 – чалавек на агульнанацыянальным узроўні, чалавек-дэмакрат (патрэбы мець свой народ, жаданьне дабра і прагрэсу для яго; дзяржаўная незалежнасьць; нацыянальныя мова, культура, гісторыя; нацыянальная годнасьць, дэмакратычны лад; сацыяльная справядлівасьць); 4 – агульнацывілізацыйны ўзровень, чалавек-гуманіст (прысутнічае жаданьне неабмежаванага прагрэсіўнага разьвіцьця для ўсяго чалавецтва; глабальны распаўсюд навуковай праўды); 5 – вышэйшы сьветаглядны ўзровень, чалавек-сьветаглядны (патрэба ў тым, каб прагрэсіўнае разьвіцьцё чалавецтва адбывалася заўсёды ў правільным кірунку, каб яно ўвесь час арыентавалася на заканамернасьці натуральнага разьвіцьця ўсяго Сьвету).
Што ёсьць гуманістычны прагрэс – з большага зразумела. А ці ёсьць аб’ектыўныя крытэры, па якіх можна ацэньваць саму хаду дадзенага працэсу?
Пэўныя крытэры ўжо даўно распрацаваны філосафамі-гуманістамі, іншыя ня цяжка вывесьці на падставе паданых вышэй уяўленьняў.
Так, у адносінах да чалавека – базавай цаглінкі агульналюдскай цывілізацыі – найвялікшай жыцьцёвай каштоўнасьцю зьяўляецца раскрыцьцё ўласнага стваральнага патэнцыялу, патрэба ў самарэалізацыі (гэтае адкрыцьцё зрабілі філосафы-гуманісты, адным з найбольш выбітных прадстаўнікоў якіх быў знакаміты соцыя-псіхолаг Эрых Фром [Э.Фромм. Психоанализ и религия; Искусство любиць; Иметь или быть?: Пер. с англ. – К.: Ника-Центр, 1998. – 400 с.]). Пры гэтым, напрыклад, матэрыяльны дабрабыт і індывідуальная свабода – усяго толькі зыходныя, базавыя ўмовы (сродкі), неабходныя для раскрыцьця стваральнага патэнцыялу чалавека (асабліва высокаўзроўневага), а ня мэта, сэнс жыцьця апошняга. Цікава, што павелічэньне памеру сродкаў жыцьця можа быць даведзена да абсурду і ўвайсьці ў супярэчнасьць з аб’ектыўнымі інтарэсамі грамадства. Стваральная ж самарэалізацыя чалавека такіх абмежаваньняў ня мае, у тым ліку калі яна выяўляецца ў форме дэструкцыі соцыя-дэструктараў (напрыклад, сацыяльных паразітаў). Таму з пазіцый індывіда (і кожнага канкрэтнага, і сярэднестатыстычна-абстрактнага), чым больш ён мае магчымасьцяў рэалізоўваць сваё жыцьцёвае стваральна-творчае прызначэньне, тым надзейней дадзены паказьнік выступае, як крытэр гуманістычнага прагрэсу на індывідуальна-людскім узроўні.
Праўда, у розных людзей сістэма іх уласных мэтаў, каштоўнасьцяў выглядае па-рознаму. Для апісаньня дадзенай сітуацыі А.Маслоў была запрапанавана вядомая піраміда патрэбаў (як дакладна яна выглядае, можна пачытаць, напрыклад, тут [Л.Хьелл, Д.Зиглер. Теории личности. – 3-е междунар. изд. – СПб.: Питер, 2001. – 608 с. (с.488).]). Аднак на мой погляд дадзная піраміда складзена не зусім пасьлядоўна, у сувязі з чым прапаную блізкую да яе піраміду ўзроўняў сьветагляднасьці людзей (гл. мал. 5), якая мне падаецца больш лагічнай і, па-сутнасьці, адлюстроўвае рост памераў тых аб’ектаў рэчаіснасьці, зь якімі чалавек успрымае сябе зьлітым у адзіную сістэму. Таму піраміда ўзроўняў сьветагляднасьці чалавека, пададзеная на мал. 5 – гэта па-сутнасьці піраміда памераў людзей…
Як бачна, на кожным сьветаглядным узроўні ёсьць свае сьпецыфічныя каштоўнасьці, па надзейнай прысутнасьці якіх у псіхіцы чалавека і можна даведацца пра яго сапраўдны сьветаглядны ўзровень. Варта таксама зьвярнуць увагу, што вышэйшы сьветаглядны ўзровень канкрэтнага чалавека выяўляецца па яго гатоўнасьці практычна ахвяраваць часткай каштоўнасьцяў больш базавых узроўняў (але, натуральна, ня ўсімі!).
Аналізуючы дадзеную «піраміду», бачна, што спрыяньне самарэалізацыі ўсіх людзей у грамадстве (нібы ўсяго толькі гуманная функцыя) на справе спрыяе істотнаму падвышэньню рэалізацыі патэнцыйных магчымасьцяў усяго грамадства ў цэлым. На мал. 5 дадзеная заканамернасьць паказана тым, што калі ўладны рэжым не дае людзям рэалізавацца, напрыклад, вышэй за 2-і ўзровень (плошча піраміды, залітая шэрым фонам), дык большая частка патэнцыйных стваральных магчымасьцяў грамадства (плошча піраміды, якая засталася сьветлай) застаецца нераскрытай. І гэта нягледзячы на тое, што высокаўзроўневыя людзі складаюць далёка не самую большую долю ўсіх грамадзян.
У адносінах да ўсяго грамадства аб’ектыўныя паказьнікі гуманістычнага прагрэсу прадстаўлены ў большай колькасьці й выглядаюць больш складанымі. Яго крытэрамі, сярод іншага, зьяўляюцца:
– умацаваньне натуральнай з’яднанасьці грамадства, каб грамадства было ня простай сумай грамадзян, а іх натуральнай сістэмай. Такая ўласьцівасьць грамадства абумоўлена найперш прысутнасьцю ў людзей пачуцьця адзінства (на грунце роднасьці, роўнасьці), якое не залежыць ад іх узросту, полу, канфесіі, сацыяльнага і матэрыяльнага статусу. Пачуцьцё гэта, у сваю чаргу, зьяўляецца вынікам самаўспрыняцьця і асэнсаваньня кожным грамадзянінам (ці хаця б іх большасьцю) сябе, як нашчадка агульных продкаў – заўсёдных гаспадароў сваёй зямлі, як іх працягу, а таксама вынікам культываваньня ў грамадстве агульнанацыянальных каштоўнасьцяў – мовы, нацыянальнай культуры, сьветагляду, сімвалаў, гістарычнай памяці, традыцый, фальклёру, пачуцьця натуральнасьці стану адзіна законнага гаспадара на зямлі сваіх продкаў і г.д. Усё пералічанае па сутнасьці й ёсьць тымі сувязямі, якія пераўтвараюць грамадства з сукупнасьці грамадзянаў у сістэму грамадзян. Гэтае ж дае магчымасьць зразумець, што натуральная грамадская зьяднанасьць можа быць вынікам толькі нацыянальнага адзінства, такога, калі моцным ядром грамадства зьяўляецца адпаведны этнас, які мае і культывуе ўсю сістэму ўласных агульнанацыянальных (а г.зн., сістэматворных) каштоўнасьцяў. Толькі ва ўласным грамадстве чалавек можа адчуваць сваю датычнасьць (антыпод адчужанасьці) да ўсяго, што ў ім адбываецца, а гэта значыць – ужо больш-менш сэнсоўна жыць;
– нарастаньне агульнай культуры. Пад агульнай культурай варта разумець ня толькі ветлівасьць і добразычлівасьць паміж людзьмі, абумоўленую ўсьвядомленым (!) улікам інтарэсаў кожнага іншага чалавека, што жыве побач з табой, а і адпаведнае стаўленьне грамадзянаў да ўсёй навакольнай рэчаіснасьці (ня сьмеціць, не забруджваць, не шумець), да ўсяго грамадства, да навакольнага асяроддзя, да прыроды. Калісьці адным з абавязковых крытэраў высокага ўзроўню агульнай культуры ў грамадстве будзе тая плошча тэрыторыі дзяржавы – скажам, ня менш за 25-35% – аддадзеная пад запаведнікі, у якіх галоўнымі істотамі-гаспадарамі будуць ня людзі, а расьліны ды жывёлы…;
– нарастаньне ў грамадстве ўзроўню сацыяльнай справядлівасьці. Зьява справядлівасьці найбольш падрабязна вывучалася і аналізавалася вядомым філосафам Дж.Роўлзам [Анталогія сучаснай палітычнай філасофіі / Укладаньне і ўводзіны Янаша Кіша; Пер. з анг.; Пад рэд. У.Роўды – Мн.: Тэхналогія, 1999 – 461 с.], ён выдзяляў тры яе фомы. Аўтар дадзенага артыкулу зьяўляецца прыхільнікам у асноўным такой формы: справядлівасьць – гэта найперш прамапрапарцыйнасьць паміж асабістым унёскам чалавека ў разьвіцьцё грамадства і тымі матэрыяльнымі, маральнымі, кар’ернымі дабротамі, якія ён атрымлівае наўзамен. Чым больш чалавек паспрыяў падтрыманьню існаваньня і разьвіцьцю грамадства ў параўнаньні зь іншымі людзьмі, тым больш дабротаў ён павінны атрымаць (натуральна, каштоўнасьць такіх дабротаў павінна быць меньшай за каштоўнасьць зробленага чалавекам, іначай ён ня будзе стваральнікам). Дадаткова справядлівасьць павінна ўключаць аднолькава свабодны доступ ўсіх людзей да атрыманьня якаснай адукацыі, але атрыманьне кіраўнічых пасадаў павінна адбываца ў максімальнай залежнасьці ад патэнцыйнай здольнасьці канкрэтнага чалавека прыносіць карысьць грамадству. Ступень вырашанасці дадзенага пытаньня кардынальна ўплывае ня толькі на гуманістычны прагрэс грамадства, а і на тэмпы тэхналагічнага прагрэсу;
– істотным крытэрам гуманістычнага прагрэсу на грамадскім узроўні зьяўляецца таксама паказьнік таго, наколькі супадаюць аб’ектыўныя інтарэсы грамадства (яны скіраваны на ўласнае прагрэсіўнае разьвіцьцё) з суб’ектыўным разуменьнем грамадзянамі іх інтарэсаў. Тут патрэбны пэўныя тлумачэньні. Аб’ектыўныя і суб’ектыўныя грамадскія інтарэсы адрозьніваюцца паміж сабой, як тактычная перавага, карысьць, каштоўнасьць і стратэгічны вынік, мэта, дасягненьне. Гэтыя дзьве групы інтарэсаў увесь час “канкуруюць” у грамадстве і ў галовах людзей. На суб’ектыўных інтарэсах грамадзян, іх абмежаванным, блізарукім разуменьні ўласнай выгады ўвесь час гуляюць розныя соцыя-паразітычныя сілы, адцягваючы ўвагу грамадства ад аб’ектыўных інтарэсаў. Гэта нагадвае сітуацыю, калі, скажам, нехта “аўтарытэтны” прыходзіць у школьны клас і, арганізаваўшы галасаваньне, высьвятляе, што дзеці хацелі б, каб ім адмянілі ўрокі (а такое рашэнне дзеці падтрымаюць у 99% выпадкаў). Атрымаўшы такі вынік, “аўтарытэт”, абапіраючыся на “дэмакратычнасьць” працэдуры, урокі адмяняе… У той жа час, у адпаведнасьці з аб’ектыўнымі (!) інтарэсамі дзяцей урокі адмяняць нельга. Усе бацькі гэта ведаюць, і пытацца трэба ў іх. Дарэчы, у грамадстве аналагам бацькоў зьяўляецца нацыянальная эліта. Апошнюю складаюць ня проста інтэлектульныя нацыяналы, а найперш людзі, у якіх аб’ектыўныя інтарэсы іх народа складаюць істотную частку іх уласных суб’ектыўных мэт (г.зн., як мінімум, людзі 3-га сьветагляднага ўзроўню). Імкненьне да максімальнага супадзеньня гэтых дзьвюх груп інтарэсаў патрэбна для прагрэсу палітычнага ладу ў краіне, які можна назваць зьмястоўнай дэмакратыяй (бо сапраўдная, зьмястоўная дэмакратыя – гэта такая арганізацыя грамадства, калі ўлады вымушаны рэалізоўваць аб’ектыўныя інтарэсы грамадства; гл. мал. 6). Таму дэмакратыя будзе больш эфектыўная там, дзе грамадства будзе лепш усьведамляць свае аб’ектыўныя інтарэсы. А для гэтага ў грамадства трэба ўкараніць сістэмныя веды пра яго стратэгічныя інтарэсы і пра аб’ектыўныя заканамернасьці існаваньня ды разьвіцьця любога грамадства, усяго Сьвету;
– дадатковым фактарам рэалізацыі зьмястоўнай дэмакратыі зьяўляецца дастаткова высокі інтэлектульна-сьветаглядны ўзровень уладаў (г.зн. людзей, надзеленыя дзяржаўнай уладай). Улады – неад’емная частка грамадства, фрагментам адзінай цэласнай сістэмы, як і іншыя грамадскія групы. Як элемент сістэмы большага маштабу і больш высокага ўзроўню (усё грамадства), улады па сваёй ролі ў гуманістычна арганізаваным грамадстве зьяўляюцца другаснымі, падпарадкаванымі грамадству, прычым, ня толькі ў час выбараў, а і паміж імі. Фармальна кіруючы грамадствам, улады самі павінны знаходзіцца пад зьмястоўным кіраўніцтвам аб’ектыўных агульнаграмадскіх інтарэсаў (гл. мал. 6), якія, нагадаю, у стварэнні ўмоў для максімальнага раскрыцьця стваральнага патэнцыялу ўсяго грамадства.
Мал. 6. Сістэма падпарадкаваньня ў грамадстве, якое арганізавана на прынцыпах зьмястоўнай дэмакратыі.
Сярод крытэраў (напэўна, ня ўсіх) гуманістычнага ўладкаваньня на ўзроўні ўсяго чалавецтва можна назваць:
– памяньшэньне верагоднасьці татальна загінуць у штучна створаным ядзерным (ці якім-небудзь яшчэ) армагедоне;
– памяньшэньне колькасьці войнаў паміж народамі (прычым, войнаў ня толькі канвенцыйных, скрайне негатыўнай праявай якіх зьяўляецца генацыд і экацыд, а і сучасных, інфармацыйна-псіхалагічных, якія нярэдка вядуцца з мэтай дэзарганізацыі грамадства і этнацыду…);
– памяньшэньне ўзброенасьці як асобных краін, так і ўсяго чалавецтва ў цэлым, татальная забарона ядзернай зброі (забарона яе распрацоўваць, вырабляць, мець – усім!) і ўсіх іншых відаў зброі масавага зьнішчэньня; забарона ўсіх відаў канвенцыйнай наступальнай зброі, затым паступовы пераход на прынцып, калі ніводная дзяржава ня можа мець ніякіх уласных узброеных сілаў (за выключэньнем паліцэйскіх для барацьбы з крыміналам) з захаваньнем права мець сапраўдныя ўзброеныя сілы толькі за ААН ці структурай, аналагічнай да яе (хаця б на пачатак – так);
– павелічэньне роўнасьці ступені разьвіцьця гуманістычнага і тэхналагічнага грамадстваў у розных дзяржавах;
– павелічэньне частаты сустракальнасьці сітуацый, калі этнічная тэрыторыя пражываньня пэўнага народу зьяўляецца адначасна і тэрыторыяй яго дзяржавы (прынцып дзяржаўнасьці народу);
– усеагульнае асуджэньне такіх “дзяржаўных утварэньняў”, як імперыі (найперш датычыць Расеі й Кітаю, якія нагадваюць гіганцкія язву і пухліну на целе чалавецтва), а затым іх забарона і поўнае зьнікненьне. Вызначэньне максімальнай плошчы і максімальнай колькасьці насельніцтва, якія могуць мець любыя дзяржавы;
– павелічэньне колькасьці дзяржаў, дзе прысутнічае палітычны рэжым зьмястоўнай дэмакратыі (краіны зь фармальна-працэдурнай “ліберальнай дэмакратыяй”, як і краіны зь “кіруемай дэмакратыяй” да іх не належаць);
– спыненьне працэсу выміраньня народаў з-за штучных абставін, захаваньне ўнутрыцывілізацыйнай культурна-этнічнай разнастайнасьці. Справа ў тым, што разьвіцьцё любой складанай сістэмы – і чалавецтва тут не выключэньне – адбываецца за кош ўніверсальнага механізму, заснаванага на ўзаемадзеяньні дыферэнцыяцыі (разнастайнасьці) й інтэграцыі (аб’яднаньня з дапамогай станоўчых гарызантальных сувязяў)… Гэта азначае, што гуманістычны прагрэс агульналюдскай цывілізацыі магчымы толькі на аснове захаваньня разнастайнасьці – але ня простай, выпадкова-хаатычнай “разнастайнасьці” сьметніка, а структураванай, сістэмна-арганізаванай. Апошняе ў сваю чаргу азначае, што чалавецтва, каб прагрэсіўна разьвівацца, проста мусіць зыходна складацца з дыскрэтных адзінак, якімі зьяўляюцца народы. Тое, што з садружнасьцю (сістэмай) раўнапраўных народаў, а не дзяржавай народаў зьвязана мірная і прагрэсіўная персьпектыва чалавецтва, папярэджваў яшчэ ў 1795 г. (якраз у час захопу Вялікай Літвы-Беларусі расейскай імперыяй) славуты Імануіл Кант [И. Кант. “К вечному миру” / Пер. А.В. Гулыги. – М, 1989 г.; http://planeta.rambler.ru/community/policts/10217117.html; гл. таксама http://www.viperson.ru/wind.php?ID=205906&soch=1];
– павелічэньне распаўсюджанасьці раўнапраўнага (гарызантальнага) ўзаемакарыснага супрацоўніцтва паміж народамі і адначасовае памяньшэньне праяваў сада-мазахісцкага (вертыкальнага) падпарадкаваньня аднаго народу іншым (дарэчы, на дадзеным прыкладзе бачна, што з сістэмных пазіцый гарызантальнае ўзаемакарыснае супрацоўніцтва, напрыклад, паміж народамі, якраз і азначае вертыкальнае падпарадкаваньне народа аб’ектыўным інтарэсам усяго чалавецтва, што выводзіць чалавецтва на больш высокі ўзровень гуманістычнай арганізацыі). Вобразнай мадэльлю ўдалых узаемаадносін паміж прадстаўнікамі розных народаў з’яўляюцца дачыненні гаспадара дома і госця. Культурны гаспадар павінны быць гасцінны. Але і госць павінны паважаць правілы жыцьця гаспадара (“у чужы манастыр са сваім статутам не лезь”). Калі госцю нешта не падабаецца, ён можа добразычліва запрапанаваць гаспадару іншыя падыходы альбо пакінуць дом гаспадара. Культурны госць ніколі ня будзе навязваць свае жаданні, правілы, сваё светабачаньне гаспадару. Тым больш ня стане паразітаваць на ім. Асаблівасць нармальных міжэтнічных зносін у параўнаньні з апісанай мадэльлю заключаецца толькі ў тым, што гаспадаром дзяржавы з’яўляецца адпаведны народ, яго домам – тэрыторыя яго дзяржавы, а гасьцьмі – любыя людзі ці групы людзей, якія апынуліся па тых ці іншых прычынах на этнічнай тэрыторыі адпаведнага народу;
– асуджэньне і адмена ў ААН прынцыпу падзелу на “вялікія” ды малыя народы і дзяржавы. Калі цяперашняя ААН і далей будзе заставацца зьбюракратызаванай структурай, ня здольнай спраўляцца са сваім прызначэньнем, патрэбна зьяўленьне і павелічэньне ролі новага міжнароднага органа, аналагічнага ААН, прызначанага выконваць заяўленую функцыю – спрыяць наладжваньню гарманічных, раўнапраўных узаемаадносін паміж народамі. Дадзены орган павінны ўстойліва адстойваць не сьпецыфічныя інтарэсы тых ці іншых дзяржаў (а, дакладней, пэўных кланаў), а выключна агульналюдскія аб’ектыўныя інтарэсы, якія вынікаюць зь неабходнасьці гуманістычнага прагрэсу ўсёй цывілізацыі.
На ўзроўні ўзаемаадносін чалавецтва зь іншымі кампанентамі нашай рэчаіснасьці крытэрамі прагрэсіўнасьці варта лічыць памяньшэньне праяваў глабальнага экалагічнага крызісу, зьвязанае сярод іншага з паступовым памяньшэньнем агульнай колькасьці насельніцтва на Зямлі (напрыклад, да 1 млрд. чалавек).
У заключэньне раздзела варта дадаць, што пададзены падыход да аналізу праблем сёньняшняй агульналюдскай цывілізацыі можна назваць сістэмным гуманізмам ці соцыя-канструктывізмам. Цяпер ён разьвіваецца на сайце, рэдактарам якога зьяўляецца аўтар дадзенага артыкула.
Давайце на фоне вышэйпададзенага ацэнім, як выглядае сёньняшняя грамадская сітуацыя ў Беларусі, Расеі і Еўразьвязе, зыходзячы з аб’ектыўнай сэнсоўнасьці таго ці іншага шляху ў будучыню для беларускага народу.
