Барыс Керзач, Віталь Хромаў
Нядаўна радыё “Свабода” ўзяло інтэрвю ў новасьпечанага лукашэнкаўскага ідэолага Ўсевалада Янчэўскага. Карэспандэнт Аляксей Знаткевіч упарта спрабаваў высьветліць у яго прычыны негатыўнага стаўленьня цяперскай улады да беларускай мовы, да неабходнасьці яе адраджэньня (гл. www.svaboda.org/content/Article/1108140.html). Так сталася, што тое самае таксама нядаўна паспрабавалі высьветліць карэспандэнты на гэты раз газеты “Свабода” ў рэктара Еўрапейскага гуманітарнага ўніверсітэта (ЕГУ) сп-ра Анатоля Міхайлава (гл. svabodaby.net/?id=3&sub=193). Нагадаем, дадзеная ўстанова знаходзіцца ў Вільні, прызначаная для гуманітарнай адукацыі найперш беларускай моладзі. Фінансуецца Захадам. Мы вырашылі супаставіць інтэрвю гэтых двух значных для сёньняшняй Беларусі людзей, разьлічваючы ўбачыць істотную розьніцу ў падыходах, аргументацыі. Пагадзіцеся, нашы спадзяваньні былі апраўданымі: першы – ідэолаг беларусафобскага генацыдна-этнацыднага праімперскага рэжыму, другі – высокапастаўлены прадстаўнік “цывілізаванага еўрапейскга Захаду”. Уявіце нашае зьдзіўленьне, калі мы не знайшлі ніякай розьніцы. Але, зноў жа, давайце ўсё па чарзе – спачатку інтэрвю зь Янчэўскім і Міхайлавым, а потым абмеркаваньне.
1.
У. ЯНЧЭЎСКІ ПРА НАШУ МОВУ
Госьцем “Начной Свабоды” – начальнік Галоўнага ідэалягічнага ўпраўленьня Адміністрацыі прэзыдэнта Беларусі Ўсевалад Янчэўскі (паводле www.svaboda.org/content/Article/1108140.html).
….
А.Знаткевіч: Наколькі важныя для сучаснай дзяржаўнай беларускай ідэалёгіі беларуская мова і культура? Бо высокія дзяржаўныя чыноўнікі мовы практычна не ўжываюць, у палітычных навінах дзяржаўнага тэлебачаньня такая самая сытуацыя, у мовы статус гета – пра “Дажынкі” можна па-беларуску, а пра эканоміку ці пра дзяржаўныя справы – не.
Янчэўскі: Пытаньне вельмі простае. Самае дрэннае, што можна зрабіць для нашай роднай беларускай мовы – гэта прымушаць. Разумееце, гвалт паўсюль прыводзіць да дрэнных вынікаў. І ў дадзеным выпадку – і мы, дарэчы, гэта памятаем па пачатку 90-х – калі праводзіцца адміністрацыйная палітыка…
– …Я папраўдзе гэтага ня памятаю – я на пачатку 1990-х, напрыклад, жыў і вучыўся ў Менску – я ня памятаю, каб быў нейкі гвалт…
– Я, разумееце, таксама ў гэты час жыў і вучыўся ў Менску і памятаю, як гэта ўводзілася, яшчэ не паўсюль, дзякуй Богу, але адміністрацыйны гвалт быў. Бо разумееце, як у нас, былі камуністычныя часы – прымушалі хоць адным курсам ісьці, пасьля часы зьмяніліся – сталі прымушаць ісьці супрацьлеглым курсам, але сутнасьць засталася прыблізна тая самая, бальшавіцкая, ключавое слова – “прымушаць”. Нельга прымушаць. Вось, дарэчы, тады, калі ўсё пераводзілася адміністрацыйна, ня ўлічваліся пажаданьні людзей – давайце гаварыць адкрыта – ну вядома, значная частка людзей успрымала ў штыкі, бо яны прывыклі гаварыць на рускай мове – так склалася, ведаеце, гэта зусім асобная размова – чаму так склалася, добра гэта ці дрэнна, але так склалася. І рэакцыя, натуральна, простых людзей – яны прывыклі гаварыць па-руску, а іх прымушаюць гаварыць па-беларуску – ну вядома ж, псыхалягічная рэакцыя вельмі многіх была супраць. І гэта, вядома, вялікая бяда была менавіта і для беларускай мовы, і для справы адраджэньня беларускай культуры…
– Спадар Янчэўскі, маё пытаньне было не пра простых людзей, а пра тое, што мова не ўжываецца высокімі дзяржаўнымі чыноўнікамі. Можа, сапраўды, не прымушаць простых людзей гаварыць, але дзяржаўным чыноўнікам самім пачаць гаварыць па-беларуску?
– … а прымушаць чыноўнікаў?
– … ну, ня будзем прыпісваць мне тое, чаго я не казаў. Чаму вы не пакажаце прыклад простым людзям? З уласнага жаданьня? Я ж вас не прымушаю…
– Ясна, ясна. Вось гэта першая частка. Другая частка складаецца з наступнага – і пра яе, дарэчы, гаварыў наш прэзыдэнт. Чаму мы аддаем рускую мову выключна Расейскай Фэдэрацыі? Руская мова – гэта ў тым ліку і наш набытак. І гэта абсалютна правільная думка. Чаму мы павінны проста так яе саступаць? Рускую мову стваралі ўсе – усе, хто жыў на вось гэтай вялізнай прасторы Расейскай імпэрыі. І таму яна для нас такая самая, у нас дзьве дзяржаўныя мовы, гэта таксама наша багацьце. Ведаеце, кажуць, мова – выключная прыкмета нацыі. Ну вядома ж, гэта ня так. Паглядзіце ва ўсім сьвеце – Лацінская Амэрыка гаворыць па-гішпанску, але гэта асобныя нацыі. Амэрыканцы, аўстралійцы, навазэляндцы, англічане – аснова ангельская мова, і тым ня менш гэта зусім розныя нацыі, якія моцна розьняцца. Швэйцарыя – некалькі моваў, людзі ў невялікай краіне гавораць на абсалютна розных мовах, і тым ня менш гэта – адна нацыя, швэйцарцы.
2.
ГІТЛЕР І ГЁТЭ ГАВАРЫЛІ НА АДНОЙ МОВЕ, АЛЕ БЫЛІ РОЗНЫМІ ЛЮДЗЬМІ (гутарка з рэктарам Еўрапейскага гуманітарнага ўніверсітэту Анатолем Міхайлавым)
Андрэй Асадчы, Андрэй Мастыка, “Хмара” (2008-04-24; паводле svabodaby.net/?id=3&sub=193)
– Анатоль Арсеневіч, да ЕГУ ў беларускім грамадстве неадназначнае стаўленне. Некатрыя нават лічаць, што ўніверсітэт – праціўнік беларушчыны. На Вашу думку, якое месца ў развіцці беларускай дзяржаўнасці павінен займаць нацыянальны чыннік, у прыватнасці, беларуская мова і культура?
– Я лічу, што настаў час спыніцца і не заклікаць дарэмна адзін аднаго прасоўваць культуру. Трэба самім быць носьбітамі гэтай культуры, у пэўным сэнсе, быць яе ўзорам. Так як гэта робіць, напрыклад, паэт Алесь Разанаў. Ягоны прыклад варты пераймання. На жаль, у нашай краіне мы ўсё адзін аднаго да чагосьці заклікаем, мы ўсё незадаволеныя тым, што адбываецца, чамусьці забываючыся на сваю асабістую адказнасць за тое, што адбываецца вакол нас. Давайце не марнаваць сілы, каб вывесці на чыстую ваду кагосьці, а сваім уласным прыкладам дэманстраваць адданасць сваёй справе. Тое, што мы робім у рамках нашага ўніверсітэту, я лічу, – гэта вялікая справа. І няхай той, хто ведае, як зрабіць лепш, па-іншаму, гэта зробіць, і мы парадуемся яго поспехам. Я лічу, што праблема ўзаемадзеяння паміж культурамі – гэта велізарная праблема. І давайце адшукваць шляхі ўзаемадзеяння, камунікацыі, шляхі сумеснай працы для ўзбагачэння беларускай культуры і беларускай нацыі дзеля таго, каб гэтую краіну змясціць у кантэкст таго, што адбываецца ў сучасным свеце.
– Адной з паразаў, якую прыпісваюць беларускаму нацыянальнаму адраджэнню і беларускаму нацыянальнаму руху, з’яўляецца тое, што так і не была створана сістэма беларускай нацыянальнай адукацыі. У прыватнасці, дагэтуль няма ніводнай нацыянальнай вышэйшай установы. Якой бачыцца Вам магчымасць стварэння сапраўднага нацыянальнага беларускага ўніверсітэту ў бліжэйшы час?
– У мяне ўзнікае іншае пытанне. Чаму тыя, хто ў свой час на плошчах, у публікацыях выступалі за гэта, чаму яны не здолелі рэалізаваць такога кшталту праект? Чаму ўсё ператварылася ў рыторыку?.. У пачатку 90-х былі зусім іншыя ўнікальныя магчымасці, абставіны. Трэба быць самакрытычнымі. Аднымі заклікамі адзін да аднаго не адкруціцца. Калі я, напрыклад, чытаю ў газеце “Народная воля”, што Зянон Пазняк кажа, што Міхайлаў і ЕГУ – гэта праект КДБ, а мяне просяць гэта пракаментаваць, я кажу, што я не псіхіятр. Я не магу каментаваць такога кшталту заявы. Што за гэтым стаіць? Ці разумеем мы, што ўсё ж такі шанцы былі бяздарна змарнаваныя? Мы рабілі ўсё, што маглі. Я займаўся нямецкай філасофіяй, заходняй культурай. Мы ведалі, што гэта неабходна дзеля апладнення ў тым ліку і беларускай культуры, таму што культура – гэта разнастайнасць, шматгалоссе. Я не спрабую нікога вінаваціць, барані Бог, але ўсё трэба дэманстраваць асабістым прыкладам.
– Ну, а ўсё ж такі, калі казаць пра ўласны прыклад, ці магчыма стварэнне нацыянальнага беларускага ўніверсітэту на базе ЕГУ?
– Я бачу паступовае нарошчванне патэнцыялу беларускамоўных праграм і тых выкладчыкаў, якія з намі працуюць. Але ўзнікае адна вельмі няпростая праблема. Мы жывем у вельмі цяжкіх фінансавых умовах. Я казаў пра гэта шмат разоў. Я спадзяюся, што ў пачатку красавіка ў Вышынгтоне ў мяне адбудзецца сустрэча з прадстаўнікамі беларускай дыяспары. Мы будзем абмяркоўваць беларускамоўныя праграмы. Гэта вельмі цяжкая праца, і калі па нейкіх падставах, цалкам недарэчных і незразумелых, ува мне бачаць ворага беларускага народу, што тут магу сказаць… Так, ва ўніверсітэце зроблены пэўныя крокі ў кірунку развіцця беларушчыны ў галіне навучання і навуковай працы: створаны інстытут Беларусістыкі, які ініцыюе праекты ў рэчышчы беларусазнаўства… Аднак доўгатэрміновага стабільнага фінансавання гэтых праектаў няма. Трэба пастаянна адшукваць спосабы прыцягнення сродкаў.
– Анатоль Арсеньевіч, якія перспектывы развіцця беларускасці ва ўніверсітэце? Асабіста Вы якое значэнне надаеце гэтай справе як рэктар ЕГУ?
– Я супраць таго, каб ідэалагізаваць гэтую праблему. Я ведаю некаторых людзей, не буду называць імёнаў, якія яшчэ да пачатку 90-х паспяхова змагаліся з беларускім нацыяналізмам. Пазней, калі надышлі іншыя часы, яны абярнуліся на 180 градусаў і сталі маршыраваць з тым жа імпэтам і энергіяй у супрацьлеглым кірунку. І толькі на гэтай падставе ім даравалі іх мінулыя грахі. Гэта ганьба. Трэба быць больш сур’ёзнымі і адказнымі. Я лічу, што дзеля беларускай культуры і яе развіцця, развіцця беларускіх праграмаў неабходна максімальная энергія. Трэба ўключаць іх у кантэкст сусветнай культуры, каб адбывалася ўзаемадзеянне. У ізаляцыі існаваць нічога не можа. І я мяркую, наш універсітэт з’яўляецца унікальнай пляцоўкай для рэалізацыі гэтага. Гэта вельмі і вельмі працяглы працэс. Мне прапаноўвае адзін паважаны мной чалавек у Мінску кандыдатуру аднаго прафесара, каб ён чытаў лекцыі ў ЕГУ. Ён выкладае па-беларуску, але ўсё жыццё прысвяціў праблемам гісторыі камуністычнай партыі Беларусі. Барані Бог, каб такое было ў сценах нашага ўніверсітэту. Такога кшталту прымітыўнае разуменне, калі падзел людзей адбываецца толькі на падставе мовы, толькі абвастрае праблему. Гітлер і Гётэ казалі на адной мове, але былі рознымі людзьмі.
3.
Абмяркуем.
Што ж атрымліваецца?
Янчэўскі – адзін зь яскравых прадстаўнікоў цяперскіх, беларусафобскіх, генацыдна-этнацыдных сілаў, якія бароняць у Беларусі стратэгічныя інтарэсы расейскай імперыякратыі, – ён выкручваецца як? Яго этнацыдная “аргументацыя” якая?
А вось якая: “Да мовы нельга прымушаць”, “раней быў адміністрацыйны гвалт”, “людзі прывыклі гаварыць на рускай мове”, “так склалася”, “руская мова – гэта і наш набытак, яе стваралі ўсе, хто жыў у расейскай імперыі”, “мова ня ёсьць прыкметай нацыі”. Ён узгадвае прыклады Швайцарыі, ЗША, Аўстраліі, Новай Зеландыі, якія адлюстроўваюць абсалютна іншыя сітуацыі – ці падзеленасьць розных краін цэлымі акіянамі, ці федэратыўнасьць (Швайцарыя), што абсалютна не стасуецца з унітарнай Беларусьсю з абсалютна аўтахтонным этнасам, да якой непасрэдна прымыкае адна з самых крыважэрных за ўсю гісторыю чалавецтва імперыя! На пытаньне карэспандэнта: Чаму б вам, сп-р Янчэўскі, ні паказаць уласны прыклад пераходу на беларускую мову? – ён не адказвае, пераходзячы на ўласную выдуманую тэму…
Вось такія прыёмчыкі чарговага антынароднага злачынцы ва ўладзе.
А вось набор выкрутасаў сп-ра Міхайлава.
1-е пытаньне было пра ўплыў беларускай мовы і культуры на станаўленьне беларускай дзяржаўнасьці (дарэчы, цалкам законнае пытаньне, як для філосафа). Аднак адказу на пытаньне няма. Яго замянілі норававучэньні пра быцьцё прыкладам і абстрактныя развагі пра “ўзаемадзеяньне культур”. Так і хочацца дадаць: каб узаемадзейнічалі культуры, яны павінны быць; каб краіну зьмяшчаць у сусьветны кантэкст – краіна таксама павінна быць. І гэта філосаф.
2-е пытаньне было пра стварэньне сапраўднага нацыянальнага беларускага ўніверсітэта. Адказ зноў абсалютна неадэкватны. Пра тое, што такія магчымасьці былі ў 1990-я, але былі страчаныя (на справе ўсё, што можна было зрабіць у пачатку 1990-х, было зроблена), пра псіхічную няспраўнасьць Пазьняка, пра тое, што ў 1990-я ён, Міхайлаў, займаўся нямецкай філасофіяй, і што культура павінна быць разнастайнай, шматгалоснай. Зноў хочацца дадаць: разнастайнай, шматгалоснай у норме мусіць быць культура агульналюдскай цывілізацыі, а каб такое было, павінны быць нацыянальныя дзяржавы, здольныя паклапаціцца пра свае нацыянальныя культуры. Падступны перанос рысаў культурнай разнастайнасьці з цывілізацыйнага ўзроўню на ўзровень нацыянальных дзяржаў – гэта ідэалагічная зманка і палітычная тэхналогія касмапалітазатараў-разбуральнікаў, якія, як тыповыя сацыяльныя паразіты, імкнуцца такім чынам здэградаваць жывое структураванае чалавецтва ў прымітыўную сукупнасьць хаатызаваных грамадстваў – своеасаблівыя мёртвыя людскія сьметнікі.
3-е пытаньне – пра магчымасьць стварэньня Нацыяналнага ўніверсітэта на базе ЕГУ. Міхайлаў спаслаўся на стварэньне ва ўніверсітэце беларусістыкі (па-першае, пытаньне было не пра гэта, а, па-другое, інфармуем: юдаіка ў ЕГУ існавала ўжо даўным-даўно –калі ўніверсітэт быў яшчэ ў Менску), а магчымасьць больш шырокага разьвіцьця беларускіх праграм паставіў у залежнасьць ад фінансаваньня. Дарэчы, праз гэта ён выдаў, што заходнія фундатары НІКОЛІ не выстаўлялі перад ім мэты беларусізаваць ЕГУ.
4-е пытаньне было асабістага плану: якое значэньне беларусізацыі ЕГУ надае сам рэктар Міхайлаў. Адказ зноў зьбянтэжыў нас сваёй неадэкватнасьцю. Міхайлаў у адказ на простае пытаньне пачаў плясьці пра нейкую ідэалагізацыю, пра былых камунякаў, пра адказнасьць, пра нейкую ізаляцыю, пра тое, як ён ня ўзяў у ЕГУ зь Менску аднаго беларускамоўнага прафеса-гісторыка, і заключыў свой адказ недарэчным выказваньнем пра Гітлера і Гётэ, у адпаведнасьці зь якім у сёньняшняй Нямеччыне павінна была б быць французская ці англійская мова…
Такім чынам, зразумела, што ў стаўленьні да нашай мовы гэтыя фармальна розныя людзі (адзін прадстаўляе інтарэсы расейскай імперыякратыі, другі – інтарэсы “цывілізаванага Захаду”) прадэманстравалі абсалютна аднолькавыя погляды. Адказваючы, яны круціліся, як вужакі на патэльні, несьлі розную лухту, губляючы свой аўтарытэт.
Ну, зь Янчэўскім усё зразумела. А Міхайлаў, які ёсьць прадстаўніком Захаду?!
Наконт апошняга сітуацыя трохі прасьвятлілася, калі ў сеціве мы патрапілі на матэрыял, у якім распавядалася пра тое, як Міхайлаў тры гады таму ўжо “засьвяціўся”, як тыповы беларусафоб (гл. тут: www.br23.net/be/2005/11/26/ehu-rector-mikhailov-anti-belarusian-ass).
Калі гэта так, тады праблема паварочваецца іншым бокам: а што такое “цывілізаваны Захад”, калі ён дае кіраваць Еўрапейскім гуманітарным універсітэтам такому чалавеку (улічым, што значэньне ЕГУ істотна павялічылася ў апошнія гады), спансаруючы яго штогод мільённымі сумамі?
Адказ на гэтае пытаньне мы ўжо сфармулявалі ў адным з прынцыпаў нашай дактрыны (Д пр-п 5). Дадзены матэрыял – усяго толькі яго пацьверджаньне.
У заключэньне ад імя ўсёй рэдакцыі “Нашайзямлі.орг” выказваем падзяку ўсім карэспандэнтам (у дадзеным выпадку Аляксею Знаткевічу, Андрэю Асадчаму, Андрэю Мастыку, “Хмары”), якія ўпарта нагадваюць істотным “калябеларускім” фігурам пра важнасьць нашай мовы.
Яшчэ раз дзякуем Вам, сябры! І, паверце, нашая справа яшчэ прынясе свой вялікі плён…
