Беларусь – наша зямля

У пытаньні злачыннай дзейнасьці расейскага ФСБ  адпаведным эксьпертам па шэрагу прычын таксама можа быць і Юры Фельшцінскі (гл. фота зьлева). Хто ён такі? Гэта дасьледчык палітычных працэсаў у сучаснай Расеі (жыве ён у ЗША), “гісторык”, як ён сам пра сябе кажа, чалавек, які блізка знаёмы зь Беразоўскім, Закаевым, Літвіненка ды іншымі людзьмі, кожны зь якіх мог бы сам выступіць эксьпертам у дадзеным пытаньні. Фельшцінскі – аўтар кніг і фільмаў, прысьвечаных ФСБ і падрыву дамоў у Расеі ў самым канцы мінулага стагоддзя, якія паслужылі падставай для нападу на чачэнскі народ. Акрамя таго, яго аніяк немагчыма лічыць прадстаўніком групы, у якою ўваходзяць Квачкоў, Сьцерлігаў ды іншыя расейскія вайскоўцы… Ніжэй мы падаем тры матэрыялы, цэнтральнай асобай якіх зьяўляецца спадар Фельшцінскі. Зьвяртаем таксама ўвагу, як на фоне крытыкі ФСБ ён старанна абяляе ўсіх алігархаў, як быццам тыя – не злачынцы…

Рэдакцыя.

1.

У верасьні 2009 г. вядомая расейская журналістка Юлія Латыніна, заявіла, што ФСБ не падрывала жылыя дамы ў 1999 годзе. З гэтай нагоды Юры Фельшцінскі напісаў ёй адкрыты ліст (www.krotov.info/libr_min/21_f/el/shtinsky), які мы і падаем ніжэй.

Адкрыты ліст да Юліі Латынінай у сувязі з выступам на радыё «Эха Масквы» 19 верасьня 2009 г.

“Дарагая Юлія!

Я вельмі добра да Вас стаўлюся і лічу Вас сур’ёзным журналістам. Але ў пытаньні аб выбуху дамоў Вы ня маеце рацыю.

Ужо шмат гадоў Вы ўпарта настойваеце на нейкай сваёй версіі, і Вам чамусьці вельмі важна даказаць, перш за ўсё сабе самой, што за верасьнёўскімі 1999 года тэрактамі стаяў не расейскі ўрад. Прычым, тэмы гэтай Вы страшна баіцеся, яна вельмі для Вас балючая.

Не засмучайцеся, такое бывае. Я таксама, калі стаў займацца выбухамі, першыя некалькі тыдняў паверыць ня мог у тое, што дамы падрывалі не чачэнцы. А потым паверыў, таму што версій іншых проста не засталося.

Гэта было ў 2001 годзе. А цяпер, у 2009-м, і тым больш.

Вы зьвярнулі ўвагу на тое, што ў 10-гадовую гадавіну выбухаў ні адзін расейскі дыктар тэлебачаньня, у тым ліку і дыктар навін афіцыёзнага Першага канала, ня змог выціснуць зь сябе фразы аб тым, што дамы падрывалі «чачэнцы»? Не зьвярнулі. А я зьвярнуў. А на тое, што ўрад вырашыў, «ідучы насустрач пажаданьням сваякоў» (я не жартую, гэта так было сфармулявана), не праводзіць ніякіх афіцыйных цырымоній з нагоды гадавіны самага буйнога ў гісторыі Расеі (пасьля Беслану) тэракту? На гэта Вы таксама не зьвярнулі ўвагі. А вельмі шкада.

Я наўмысна пішу Вам гэты ліст да Вашага выступленьня па «Эху», прызначанага на 22-23 верасьня – гадавіну «вучэньняў» у Разані.

Юля, дарагая, Вы калі-небудзь бачылі, каб войны і вучэньні пачыналіся адначасова? Бо «вучэньні» ў Разані праводзіліся за дзень да пачатку Другой чачэнскай вайны. Такое, што, было хоць раз у сусветнай гісторыі? За дзень да пачатку вайны ва ўсім сьвеце заўсёды праводзяцца правакацыі, а не вучэньні. Вайна таму і пачалася 23 верасьня, што на 22-е быў намечаны яшчэ адзін выбух – у Разані. І калі ён не адбыўся – па віне сьпецслужбаў – таму што адныя ФСБэшнікі закладалі выбухоўку, а іншыя яе ж шукалі (абсалютна расейскі выпадак), вайну ўсё роўна вырашылі пачаць менавіта 23-га, каб журналісты не пасьпелі супаставіць факты і зразумець, хто і для чаго праводзіць тэракты ў расейскіх гарадах.

Засмучае мяне больш за ўсё, што па невядомых мне прычынах Вы ня хочаце разабрацца ў тым, што адбылося, але хочаце ў чарговы раз заявіць (прычым, гучна), што ФСБ невінаватае. Бо мы ж з Вамі знаёмыя. І за ўсе гэтыя гады ні разу Вы не патэлефанавалі мне (і не напісалі) і не задалі тыя пытаньні, якія Вас цікавяць. Калі Вас гэтыя пытаньні цікавяць, зразумела. Дарэчы, гэта і “Эха Масквы” датычыць.

Мяне, вядома ж, уміляе, што наша самая свабодная радыёстанцыя дае права кожнаму выказацца па пытаньні аб выбухах, акрамя мяне. За ўсе гэтыя гады, калі не лічыць пары званкоў па дробных пытаньнях, мікрафон «Эха Масквы» мне не быў прадастаўлены ні разу.

Усе перадумовы Вашых грандыёзных высноваў аб тым, што дамы падрывала не ФСБ, памылковыя. Абсалютна ўсе. Пачнем зь першай і для Вас галоўнай – Вы зь яе пачынаеце: «Я лічу версію пра тое, што выбухі зрабіла ФСБ, ня проста абсурднай версіяй. Я лічу, што гэтая версія знарок прыдумана Беразоўскім пасьля таго, як яго адлучылі ад улады». Ну, і далей пра тое, што Беразоўскі не прывёў бы Пуціна да ўлады, калі б Пуцін падрываў дамы.

Юля, ну, Вы б усё ж хоць бы з прыстойнасьці патэлефанавалі мне і спыталі: Юра, а як наогул гэтая версія зьявілася? Хто яе прыдумаў? Беразоўскі? Літвіненка? Вы? А то я тут зьбіраюся на «Эху Масквы» на ўсю краіну ў гадавіну [10-гадовую] казаць аб выбухах і нічога пра гэта ня ведаю.

І я б Вам адказаў: «Юля, Вы правільна зрабілі, што патэлефанавалі. Я Вам цяпер усё распавяду…»

Але спачатку вызначым яшчэ адну Вашу важную перадумову, таксама абсалютна няверную: «Калі б Пуцін падрываў дамы, Беразоўскі ніколі не прывёў бы яго да ўлады, ён бы разумеў, што Пуцін не яго марыянетка».

Бачыце Юля, Беразоўскі не прыдумляў версіі аб выбухах дамоў. І Літвіненка яе не прыдумляў. Гэтую версію прыдумаў я. І тэкст пісаў я. І калі ўжо і версія была, і тэкст быў напісаны, я прыляцеў у Ню-Ёрк пагаварыць на гэтую тэму з Беразоўскім, зь якім я быў знаёмы з 1998 года, і доўга-доўга (некалькі дзён) упрошваў яго вылучыць мне час, таму што хачу пагаварыць зь ім на адну важную тэму. І калі пасьля чатырох дзён чаканьняў – таму што вельмі мне хацелася расказаць Барысу Абрамавічу, каго менавіта ён прывёў да ўлады – Беразоўскі, нарэшце, па дарозе ў аэрапорт, адлятаючы да сябе ў Ніцу, пагадзіўся мяне выслухаць, я пачаў свой нясьпешны аповед (нам у аэрапорт ехаць было хвілін сорак).

Барыс слухаў, вельмі доўга і ўважліва слухаў. У нейкі момант спытаў:

– Пачакай, а Разань?

– Разань? Разань я нават абмяркоўваць з Вамі зараз ня буду. Там усё зразумела. У Разані іх злавілі з доказамі злачынства пры спробе падрыву.

– Пачакай хвіліну. Памаўчы, не гавары нічога больш, – сказаў Беразоўскі. – Пачакай.

Пару хвілін мы сапраўды ехалі моўчкі. Затым Барыс сказаў наступнае (прычым, гэты тэкст я перадаю літаральна, гук у гук):

– Божа мой, які я м*дак. Я ўсё зразумеў. Лена, я ўсё зразумеў, які я м*дак …

Лена – жонка Барыса. Яна сядзела на пярэднім сядзеньні машыны, побач з шафёрам. Мы з Барысам сядзелі на заднім. Яшчэ некалькі хвілін Беразоўскі сядзеў, пахістваўся наперад-назад і ціха паўтараў: «Я ўсё зразумеў, які я м*дак…»

– Паслухай, а яшчэ хто-небудзь можа на гэтую тэму нешта ведаць? – спытаў Барыс.

– Ня ведаю, – адказаў я. – Я магу зь Літвіненка пагаварыць. Можа, ён нешта ведае.

– А ты можаш проста зараз паляцець да яго ў Маскву? На маім самалёце ў Ніцу, а зь Ніцы ў Маскву?

І я паляцеў у Маскву. Так зьявіўся ў гэтым сюжэце Літвіненка. У Маскву я прыляцеў 23 верасьня 2000 года. А 1-га кастрычніка Саша Літвіненка перасёк мяжу ў раёне Грузіі (там я яго і падабраў). І далей мы сталі ўжо працаваць над гэтай тэмай разам.

Дык вось, Юля, калі б Вы ведалі, як не хацелася Барысу Абрамавічу верыць у тое, што дамы падрывала ФСБ. Вашая ўпартасьць у гэтым пытаньні – проста дзіцячы капрыз у параўнаньні з той праверкай, якую правёў Беразоўскі. Хто толькі ні чытаў гэты рукапіс, каму толькі ён яго ні даваў у надзеі, што яго змогуць пераканаць, што версія, як Вы кажаце, «абсурдная». У цэлым, калі ні ад каго, хто прачытаў рукапіс (Вам, праўда, ён не даваў яго чытаць, я думаю), Беразоўскі не пачуў, што версія абсурдная, ён вырашыў даць яе прачытаць – як Вы думаеце, каму? Здагадаліся? Не здагадаліся? Не напінайцеся, скажу. Ён вырашыў даць прачытаць рукапіс… Пуціну і павёз яго ў Маскву.

Пасьля чарговай размовы са мною ў Ніцы, нягледзячы на маю просьбу гэтага не рабіць (усяму гэтаму ёсьць незалежны сьведка: пры размове прысутнічаў Уладзімір Букоўскі, якога я прывёз пазнаёміцца з Беразоўскім) і нягледзячы на абяцаньне не гаварыць Пуціну пра рукапіс, Барыс Абрамавіч сеў у самалёт і паляцеў у Маскву.

Я магу памыліцца зараз, але, здаецца, гэта была яго апошняя паездка (у Расею – заўв. Рэд.).

Прыляцеў Беразоўскі ў Маскву, паехаў да Пуціна, і адбылася ў іх размова. Зноў жа, магу памыліцца, але, здаецца, гэта была апошняя размова Пуціна зь Беразоўскім (і Беразоўскага з Пуціным). Са слоў Барыса Абрамавіча, размова была наступнай:

– Бора, што ты на мяне ўвесь час наязджаеш?

– Я на цябе не наязджаю, ты што маеш на ўвазе?

– Ну, «Курск» … (Тады, калі Вы памятаеце, падводная лодка «Курск» затанула, і Першы канал, якім часткова валодаў Беразоўскі, у лепшых журналісцкіх традыцыях свабодных перабудовачных часоў «наехаў» на ўрад.)

– Валодзя, я на цябе не наязджаю. Які «Курск»? Калі б я хацеў на цябе наехаць, я падняў бы зусім іншае пытаньне. Я падняў бы пытаньне аб тым, хто падарваў дамы ў верасьні 1999 года.

– І што Пуцін адказаў? – спытаў я Беразоўскага, калі ён пераказваў мне сваю размову з Пуціным.

– Ён прамаўчаў.

Дык вось цяпер, Юля, вернемся да Вашай няправільнай перадумовы, а заадно правядзем віктарыну і адкажам на два пытаньні: 1) Што менавіта зразумеў Беразоўскі, калі, седзячы са мною ў машыне, казаў «Я ўсё зразумеў, які я м*дак…» і 2) Чаму прамаўчаў Пуцін, і што гэта азначала для Беразоўскага.

Беразоўскі назваў сябе «м*даком» не таму, што раней не здагадаўся аб выбухах… І зразумеў ён у той момант ня тое, што: «Ага, дамы падрываў Пуцін!!!». Зусім ня гэта ён зразумеў. Ён зразумеў тое, чаго дагэтуль ня можаце зразумець Вы: Пуцін таму так упэўнена і йшоў да ўлады, што адчуваў за сабой падтрымку двух сілаў – «сям’і» і ФСБ. Толькі такая падтрымка забясьпечвала ў 2000 годзе прэзідэнцтва. Але Беразоўскі ж гэтага ня ведаў. Ён жа лічыў, што акрамя «сям’і», Пуціна ніхто не падтрымлівае! Ён шчыра лічыў, што Пуціна ставіць ён – Беразоўскі.

Ды і ўсе астатнія так лічылі. Разумееце, у вас уся краіна, як ашалелая, пачынаючы з Беразоўскага, дарэчы, і канчаючы Вамі, верыла ў тое, што краінай кіруе Беразоўскі. А Беразоўскі нічым не кіраваў, і ўлады ў яго ніколі не было. Разумееце? Ніколі! І ён гэта цяпер зразумеў, а Вы яшчэ не. Таму што ўлада была ў Абрамовіча, у Валошына, у Чубайса, у Лужкова… І заўважце, усе гэтыя людзі да гэтага часу пры ўладзе. У Беразоўскага ўлады не было. Таму і толькі таму ён апынуўся ў выгнаньні за мяжой.

Цяпер другое пытаньне нашай віктарыны: чаму прамаўчаў Пуцін і што гэта азначала для Беразоўскага. Пуцін прамаўчаў, таму што сказаць яму было няма чаго, таму што ён вельмі добра ведаў, хто і навошта падрываў дамы. І ня змог ён, як і сёньняшнія дыктары Першага канала, выціснуць зь сябе ў прыватнай размове зь Беразоўскім, што дамы «падрывалі чачэнцы», таму што чачэнцы іх не падрывалі. А Беразоўскі ў гэты самы момант нарэшце зразумеў ня толькі тое, што ФСБ узрывала дамы. Гэта ён яшчэ да візіту да Пуціна пачаў разумець. Беразоўскі зразумеў для сябе галоўнае: што Пуцін пра гэта ведае.

– І што ты хочаш з гэтым рукапісам рабіць? – спытаў Барыс, калі скончыў свой аповяд аб палёце ў Маскву.

– Публікаваць.

– Дзе?

– Ня ведаю. У «Новой газете», калі атрымаецца. Больш бо няма дзе…

І я патэлефанаваў Юрыю Шчыкачыхіну. Гэта быў мой першы званок яму. Мы не былі знаёмыя. Я папрасіў яго сустрэцца са мной у любой названай ім краіне, акрамя Расеі, для размовы. Ён прапанаваў Заграб. Мы сустрэліся (у першы і апошні раз у жыцці).

– Ну, што Вы мяне патурбавалі, пажылога чалавека?

– Я напісаў кнігу пра падрывы дамоў у Расеі ў верасьні 1999 года.

– Гэта значыць, Вы з-за гэтага мяне выклікалі.

– З-за гэтага.

– Юры, – сказаў расчаравана Шчыкачыхін, – прабачце, я Вас лічу сур’ёзным гісторыкам, я таму прыляцеў. Але на тэме выбухаў у мяне ўся газета сядзела некалькі месяцаў. І выказаць здагадку, што Вы раскапалі нешта, чаго мы ня ведаем, мне вельмі складана. І потым, мы ж газета, мы не выдавецтва. Ад мяне-та Вы што хочаце?

– Я хачу, каб «Новая газета» дала сьпецвыпуск, гэта значыць, каб сьпецнумарам газеты была апублікавана ўся кніга. І каб у Думе было пастаўлена пытаньне аб стварэньні камісіі па рассьледаваньні выбухаў, таму што, у агульным-та, гэта не мая праца – рассьледаваньне праводзіць. Гэта функцыя сьледства.

– Юры, не злуйцеся… Я нават уявіць сабе не магу, што павінна быць напісана ў гэтым рукапісу, каб мы пагадзіліся на сьпецвыпуск. Мы ўвогуле такога ніколі не рабілі.

– Юры Пятровіч, – адказаў я. – Што мы губляем час. Зараз 8 вечара. За ноч Вы ж пасьпееце ўсе прачытаць?

– Пасьпею.

– Давайце сустрэнемся заўтра раніцай, і Вы мне скажаце, што думаеце пра кнігу.

Мы сустрэліся наступнай раніцай. Шчыкачыхін сказаў:

– Юра, прабачце. Я Вас недаацаніў. Я абяцаю Вам сьпецвыпуск. Думскую камісію па рассьледаваньні не абяцаю, таму што, калі б гэта ад мяне залежала, я б яе арганізаваў. Але гэта залежыць не ад мяне. Але сьпецвыпуск абяцаю. Засталося, праўда, давезьці Ваш рукапіс жывым ў Маскву.

– У Вас жа недатыкальнасьць?

– Недатыкальнасьць. Але яна не заўсёды і не ад усяго ратуе.

Шчыкачыхін прывёз рукапіс ў Маскву. Спачатку яе чытаў Дзмітры Муратаў. Затым Гарбачоў. Ну, напэўна, яшчэ нехта чытаў. 21 жніўня 2001 г выйшаў сьпецвыпуск.

Юля, сьпецыяльна для Вас важная інфармацыя: публікацыя рыхтавалася ў абсалютнай таямніцы, і ніхто, акрамя людзей, адказных за выданьне сьпецвыпуску ў «Новай газеце», ня ведаў, што 21 жніўня выйдзе сьпецвыпуск «ФСБ ПАДРЫВАЕ РАСЕЮ». У тым ліку аб гэтым ня ведалі Беразоўскі й Літвіненка.

У ноч на 21 жніўня супрацоўнік «Новай газеты» Акрам Муртазаеў, які знаходзіўся ў Лондане і якому ў галаву не магло прыйсьці, што Беразоўскі зь Літвіненкам ня ведаюць аб планаваным сьпецвыпуску, выпадкова прагаварыўся аб «заўтрашняй публікацыі». Аб тым, як на гэта адрэагавалі Беразоўскі зь Літвіненкам, Вам раскажа, упэўнены, Акрам (калі Вы яго спытайце, вядома). Але спыніць ўжо было нічога нельга. Сьпецвыпуск выйшаў.

– Што ты нарабіў, – сказаў пры сустрэчы Барыс (я ў тыя дні быў у Лондане). – Цяпер цябе засудзяць за паклёп.

– Барыс, будзе цішыня, як на могілках. Ні аднаго піску не пачуеце. Ведаеце, чаму? Таму што дамы падрывалі яны, і яны гэта ведаюць.

І наступіла цішыня. Ні гуку. Быццам сьпецвыпуску і не было.

А потым зьявіўся артыкул Праханава, накшталт: дарагія сябры, вы, напэўна, не заўважылі, што некалькі дзён таму «Новая газета» апублікавала сьпецвыпуск, у якім абвінавачваецца Крэмль, што гэта ён падарваў дамы. А Крэмль маўчыць. А маўчыць ён таму, што сьпецвыпуск «НГ» – гэта гарматны стрэл па Крамлю. І гэтым стрэлам усіх у Крамлі забіла.

Я вельмі ўдзячны Праханаву за гэтую публікацыю. Ён першы не пабаяўся ў тыя дні парушыць маўчаньне.

А парламенцкую камісію Шчыкачыхіну стварыць не далі.

Гэтая працяглая прадмова мне патрэбная была для таго, каб пазбавіць Вас ад першай Вашай няправільнай перадумовы: аб Беразоўскім. Толькі пасьля жнівеньскай публікацыі ў «НГ» Беразоўскі сапраўды ўключыўся ў тэму і стаў мне вельмі актыўна дапамагаць. Безь яго падтрымкі ўсё спынілася б на публікацыі сьпецвыпуску і выданьні кнігі. А так усё ж быў зроблены яшчэ і фільм «ЗАМАХ НА РАСЕЮ», які Беразоўскі ўзяў у абойму для палітычнага праекту «Ліберальная Расея».

Цяпер яшчэ адна Ваша перадумова, я нават лічыў бы – комплекс, таму што Вы некалькі разоў пра гэта гаварылі ў сваёй гутарцы, хаця разумелі, што сабе ж супярэчыце: пра Трапашкіна, які «за свае цьверджаньні быў цалкам несправядліва пасаджаны ў турму», «Літвіненка, зь якім, як вядома, здарылася яшчэ горш», і пра тое, што “сапраўды Сяргей Юшанкоў і Юры Шчыкачыхін загінулі »… «Гэта ў любым выпадку ня мела ніякага дачыненьня да выбуху ў Маскве».

Прабачце, Юля, адкуль Вам гэта вядома? Вы сур’ёзна лічыце, што Літвіненка забілі за тое, што ён паклёпнічаў, а Трапашкіна пасадзілі за тое, што ён падтрымліваў «абсурдную», па Вашым словах, версію? Вы лічыце, што да сьмерці Юшанкова, Галаўлёва і Шчыкачыхіна фактар рассьледаваньня выбухаў «ніякага дачынення» ня меў?

Вы калі-небудзь бачылі, каб у Расеі забівалі ці саджалі за паклёп? Вы хоць бы адно прозвішча можаце мне назваць? Ня можаце. У Расеі за паклёп не забіваюць і не саджаюць. У Расеі забіваюць і саджаюць толькі за праўду (або не забіваюць і не саджаюць – такое, зразумела, здараецца).

З Пуціным і Беразоўскім мы разабраліся. Цяпер давайце разьбірацца з Гачыяевым, Батчаевым, Крымшамхалавым ды іншымі.

Бачыце, Юля, усе гэтыя людзі абсалютна спакойна жылі, знаходзячыся ў федэральным вышуку, пакуль я іх не знайшоў. А вось калі я іх знайшоў, і калі я стаў зь іх здымаць паказаньні – адзначу адразу – як умею, я ж ня сьледчы, не паліцэйскі, не федэральны агент, я ўсяго толькі гісторык, які абагульняе інфармацыю – вось тут-та і пачалося самае цікавае.

Падкрэслім адну важную акалічнасьць. Давайце лічыць, што існуе толькі адна афіцыйная версія выбухаў – тая, якая так зручна задавальняе Вас: дамы падрывалі чачэнцы. Гэта тое, што нам гаварылася ўвесь верасень 1999 года, ну, і потым таксама, калі вайна была ў поўным разгары. У гэтай версіі зьявіўся адзін вельмі важны пракол: нават па версіі ФСБ сярод абвінавачаных не аказалася ні аднаго чачэнца. Ніводнага. Разумееце, у Беслане – чачэнцы. У Норд-Осьце – чачэнцы. Самалёты, узарваныя на маршрутах Сочы-Масква і Масква-Валгаград – таксама чачэнцы. А вось у 1999 годзе – ні аднаго чачэнца (як, дарэчы, і ў 1994-м, калі праводзіліся тэракты, якія папярэднічалі першай чачэнскай вайне).

Факталагічная частка Вашага інтэрвю заснаваная літаральна на адной публікацыі ў «Камерсанце» ад 10 сьнежня 2002 года, і, мне здаецца, што да апублікаванай у гэтым артыкуле інфармацыі Вы ставіцеся абсалютна некрытычна, з гатоўнасьцю прымаючы на веру ўсё тое, што там напісана. Там, дарэчы, шмат цікавага напісана: «Сярод іх – лідар карачаеўскага джамаату і адзін з арганізатараў маскоўскіх тэрактаў Цімур Батчаеў» – гэта пра ўжо забітага Батчаева.

Давайце ўдакладнім: Батчаеў, 1978 года нараджэньня, вясковы хлопец. У верасьні 1999 г. яму 21 год. Гэта ён у нас «лідар» і «адзін з арганізатараў»? Ды Вы папрасілі б у мяне стужкі з відэазапісам інтэрвю лета 2002 года. Вам бы адразу стала зразумела, што ён ня можа быць ні «лідарам», ні «арганізатарам». Тут нават абмяркоўваць няма чаго.

«На аперацыю па затрыманьні тэрарыстаў грузінскія сьпецслужбы рашыліся праз паўгода пасьля таго, як Генпракуратура Расеі зьвярнулася да грузінскіх калегаў з просьбай аб затрыманьні і выдачы карачаеўскіх вахабітаў, шуканых за ўчыненьне тэрактаў у Маскве і Валгадонску: 40-гадовага Адама Дзекушава, 35-гадовага Юсуфа Крымшамхалава і 23-гадовага Цімура Батчаева», – піша «Камерсант».

Паспрабуйце адказаць на пытаньне – Вы ж журналіст – чаму генпракуратура Расеі зьвярнулася да «грузінскіх калегаў» толькі ўлетку 2002 года? Чаму не раней? Ды таму, што летам 2002 Крымшамхалаў і Батчаеў сталі даваць мне паказаньні. Вось тут-та генпракуратура Расеі замітусілася – вельмі нявыгадныя былі ФСБ гэтыя паказаньні.

Апісаньне затрыманнья Крымшамхалава і расстрэлу Батчаева, якія ёсьць у мяне, абсалютна не адпавядаюць таму, што напісана ў артыкуле ў «Камерсанце». Я ні ў якім разе не хачу сказаць, што публікацыя Вольгі Алёнавай – гэта «зьліў ФСБ». Гэта ня «зьліў ФСБ». Нам з Вамі нават гадаць ня трэба, чым менавіта ёсьць публікацыя Алёнавай. Алёнава нам аб гэтым, не хаваючыся, піша: «Як сьцьвярджала сьледства». Так што журналіст Алёнава сумленна пераказала нам тое, што сьцьвярджае сьледства. Якая ж гэта «адкрытая інфармацыя»? Гэта матэрыялы сьледства. Яны важныя і цікавыя, але гэта аднабаковая інфармацыя і ставіцца да яе – ня мне Вас вучыць – трэба вельмі асьцярожна.

Калі Вы пішаце пра затрыманых і этапаваных у Маскву тэрарыстаў, што, калі б яны працавалі на ФСБ, «спадар Шэварднадзэ… ён бы іх дапытаў … у яго быў бы рычаг уздзеяньня на Расею», то наступае мая чарга – як Вы сказалі пра артыкул Скота Андэрсэна:«Я стала чытаць артыкул і крыху абалдзела» – дык вось, настае мая чарга «абалдзеваць», прычым не крыху, а моцна. Вы як гэта сабе ўяўляеце? Шэварднадзэ ж разумны чалавек. І заўсёды быў разумным. Навошта ж яму здабываць кампрамат на кіраўнікоў расейскіх сьпецслужб? Ён жа не вар’ят.

Вось Вам інфармацыя да развагі. Я лячу ў Грузію сустракацца з Гачыяевым. На Гачыяева мяне выводзіць нейкі пасярэднік. Уся гісторыя мне не падабаецца з самага пачатку, бо я не разумею, хто са мной вядзе перамовы, не разумею, хто такі Гачыяеў. Не разумею, тэрарыст ён ці не, ФСБшнік ён ці не, жывы ён ці не, г.зн. ці сапраўды са мною зьвязваецца Гачыеяў ці гэта правакацыя. Абсалютна нічога не разумею, але лячу ў Грузію на сустрэчу з чалавекам, які заяўляе, што ён Гачыяеў і хоча са мной сустрэцца.

У Грузію прамых самалётаў з Бостану няма. Я лячу праз Лондан. У мяне ёсьць некалькі гадзін паміж самалётамі. Я сустракаюся з Барысам. Барыс просіць прыехаць на сустрэчу са мной Ахмеда Закаева. Ну, і Саша Літвіненка, вядома, падскоквае. Нешта цікавае адбываецца, а ён ня ў курсе. У Закаева я высьвятляю, як ён лічыць, хто са мной зьбіраецца сустракацца і забьюць мяне ці не. Закаеў напаўжартам кажа, што забіць не забьюць, але вушы могуць адрэзаць. Я спрабую ўявіць сябе без вушэй і разумею, што не атрымліваецца такое ўявіць. Саша нечакана кажа, што паляціць са мной. Я, паміж намі, цалкам гэтаму рады, усё-ткі Саша – былы баявы афіцэр, у выпадку чаго абароніць мае вушы.

У гэтую секунду нам становіцца зразумела, што мы спазьняемся на самалёт, што часу няма ні секунды, бо нам трэба заехаць да Літвіненкі дадому (а жыве чорці дзе), узяць яго пашпарт і рэчы ў дарогу. Мы выскокваем з офісу Беразоўскага, кідаемся у таксі, на самалёт, і ўрэшце, пасьпяваем. Барыс нам па дарозе паведамляе, што ў аэрапорце нас сустрэнуць людзі з аховы Бадры Патаркацышвілі і яны ж будуць адказваць за нашу бясьпеку.

Я правяраю час ад часу, ці на месцы ў мяне вушы, і мы ляцім.

Прыляцелі. Бадры яўна незадаволены, што прыляцеў і Літвіненка. Яго папярэдзілі толькі аб тым, што лячу я. Але рабіць няма чаго. Даводзіцца ахоўваць нас дваіх.

Ахова у нас кругласутачная, і ахоўвае нас, як потым аказваецца, прэзідэнцкая ахова, гэта значыць – ахова прэзідэнта Грузіі Шэварднадзэ.

Кур’ер, які прыбыў ад Гачыяева, паведамляе мне, што я павінен ехаць на сустрэчу да Гачыяева ў Панкійскую цясьніну. Бадры кажа, што за межамі Тбілісі Шэварднадзэ за маю бясьпеку адказваць ня можа і што ён, Бадры, катэгарычна супраць таго, каб я ехаў на сустрэчу, таму што жывым я не вярнуся. І мы з Літвіненка гонім кур’ера назад да Гачыяева са складзенымі намі пытаньнямі, на якія просім даць адказ, і з маёй кінакамерай, на якую просім гэтыя паказаньні запісаць.

Вечарам кур’ер патэлефанаваў, сказаў, што пасьпяхова дабраўся да месца, што ўсё Гачыяеву перадаў і заўтра вернецца з матэрыяламі, але сказаў, што па дарозе за ім была пагоня і ён ледзь адарваўся. А яшчэ ён сказаў, што падчас нашай сустрэчы заўважыў, што нас «пасуць» некалькі невядомых яму машын, не з аховы прэзідэнта.

Я, праўда, колькі па баках не глядзеў, ніякіх машын ня бачыў. Затое Літвіненка ўвесь час прычытаў, што «скурай адчувае, што нас вядуць», і вельмі мяне гэтым раздражняў.

Раніцай мы прачнуліся. Я праверыў, вушы на месцы. Але прыехаў хлопец з аховы Бадры і сказаў, што мы неадкладна павінны адлятаць з Грузіі: ноччу быў выкрадзены наш кіроўца (з аховы Шэварднадзэ).

Першы самалёт быў у Франкфурт. Мы паляцелі грузінскім самалётам. У радзе за намі сядзела ахова. Яна павінна была пераканацца ў тым, што мы жывымі даляцелі да Франкфурта.

Калі мы былі ўжо ў Нямеччыне, патэлефанаваў Бадры і сказаў, што кіроўцу знайшлі забітым.

Так што Вы там казалі пра «рычаг ўзьдзеяньня» Шэварднадзэ на Расею?

У цэлым, як напісана ў Алёнавай: «Чаканьні расейскіх калег грузінскія сьпецслужбы апраўдалі: адзін з галоўных шуканых Юсуф Крымшамхалаў “у Лефортаве”, а арганізатар выбуху ў Валгадонску Цімур Батчаеў забіты. З тых, хто восеньню 1999-га падарваў мірныя дамы ў Маскве і Валгадонску, на свабодзе застаецца пакуль толькі главар – Ачымез Гачыяеў. Але і яму, мяркуючы па ўсім, хавацца засталося нядоўга: учора грузінскія ўлады паабяцалі затрымаць і выдаць Гачыяева расійскаму боку».

Учора – гэта 9 сьнежня 2002 года. І забылі пра Гачыяева.

А ведаеце, чаму забыліся? Таму што ён выгаварыўся, распавёў мне ўсё, што ведае. Гэта толькі Вы лічыце, што Гачыяеў – кіраўнік «вахабіцкага экстрэмісцкага карачаеўскага таварыства». У ФСБ ж ведаюць, што ён не «тэрарыст» і не «кіраўнік», і ў гэтым плане абсалютна няшкодны. Таму пакуль ён даваў мне паказаньні, за ім палявалі. А перастаў даваць – яго і пакінулі ў спакоі.

Вам наогул не падаецца дзіўным, што абсалютна ўсе «тэрарысты»: Хатаб, Басаеў, Крымшамхалаў, Батчаеў – ваявалі са зброяй у руках. А «кіраўнік» пасьпяховага і самага буйнога ў гісторыі Расеі (на 1999 г.) тэракту ў Маскве Гачыяеў недзе хаваецца, і нават памфлеты «вахабісцкага экстрэмісцкага» толку ня піша? Ні табе звароту да карачаеўскага народу: «Паўстаньне супраць няверных!», ні фота або запісаў з аўтаматам ў руках (Крымшамхалаў з Батчаевым для мяне пад запіс заўсёды са зброяй здымаліся). А Гачыяеў толькі й паўтараў увесь час, што не вінаваты і нікога не падрываў. Дарэчы, ён жа вельмі моцна рызыкаваў, выходзячы на кантакт са мной. Жыцьцём рызыкаваў, што высачаць і забьюць.

Я доўга і нудна мог бы разьбіраць па костках фактычны бок тэмы выбухаў, асьветлены ў Вашай размове. Але ў любым тэксьце даводзіцца ў нейкі момант ставіць кропку.

Мы не ў роўнай пазіцыі. Кніга «ФСБ падрывае Расею» дагэтуль цалкам не апублікаваная ў Расеі. Вы сказалі, што чыталі выданьне 2004 года – такога выданьня няма. Фільм «Замах на Расею” да гэтага часу не паказаны ні адным расейскім каналам. «Эха Масквы», якое неаднаразова прадстаўляла эфір Вам для выказваньня думкі аб выбухах 1999 года, ні разу не зьвярнулася за інтэрвю да мяне. Напісаная мною і Прабылоўскім кніга «КАРПАРАЦЫЯ: РАСЕЯ І КДБ У ЧАСЫ ПРЭЗІДЭНТА ПУЦІНА» так жа ня выдадзена ў Расеі.

Калі б я ставіўся да Вас дрэнна ці лічыў бы Вас несур’ёзным журналістам, я не пісаў бы гэты ліст. Я напісаў яго толькі таму, што вельмі добра да Вас стаўлюся і ведаю, што ў Расеі Вас слухаюць, чуюць, чытаюць. І Вам вераць. Але менавіта таму, што ў Расеі Вам вераць, а мяне пазбаўляюць магчымасьці бесперашкодна выказваць свой пункт гледжаньня, Вы павінны вельмі ўважліва ставіцца да таго, што кажаце.

Інакш Вам верыць перастануць”.

Бостан, 21 верасеня 2009 г.

2.
Інтэрвю Фельшцінскага Юліі Галямінай 13.10.2009 г. (узята з www.krotov.info/libr_min/21_f/el/shtinsky)

– Юры, у чым сутнасьць Вашых рознагалосьсяў зь Юліяй Латынінай?

– Латыніна лічыць, што дамы падрывалі “чачэнцы” (цяпер ужо немагчыма пісаць “чачэнцы”, таму яна паказвае на вахабітаў, але намякае на сувязь з Басаевым). А я лічу, што дамы падрывалі сьпецслужбы (па аналогіі з тэрактамі 1994-96 гадоў і з эпізодам у Разані). І ў нас шмат таму пацьверджаньняў (ня толькі сабраная мною інфармацыя), напрыклад, заяву генерала Аляксандра Здановіча, дырэктара Цэнтра грамадскіх сувязяў ФСБ, у якім ўскосна пацьвярджаюцца мае здагадкі.

Зразумела, гэта неабходна даказваць. А даказваць што-небудзь тут вельмі складана. Тут новае разыходжаньне паміж мной і Латынінай – у метадалогіі падыходу да доказаў.

Але ж гэта рэдка ў гісторыі бывае, што версію можна даказаць. На ўсе мае довады Латыніна кажа: “Гэта не доказы”, і прад’яўляе свае, якія, будзем адкрытыя, нічым ня лепш, а, хутчэй за ўсё, горш, слабей. Усё ж такі я гэтай тэмай займаюся ўжо амаль 10 гадоў, а Латыніна – толькі пару гадзін перад эфірам. І тое, што яе высновы пасьпешлівыя і сырыя, я бачу.

– Вашая спрэчка мае дачыненьне толькі да ўсталяваньня гістарычнай праўды ці яна актуальная?

– І тое, й іншае. Праз 50 гадоў мы будзем казаць толькі пра гістарычную праўду. Сёньня гаворка ідзе аб тым, што калі я маю рацыю, то ва ўладзе ў Расеі стаяць у тым ліку і тыя людзі, якія арганізоўвалі верасьнёўскія тэракты ў Расеі. А яны злачынцы, забойцы (гэта калі праўда на маім баку). Менавіта па гэтай прычыне вельмі важна зразумець, я маю рацыю ці не. І паколькі менавіта тыя людзі, якіх я абвінавачваю ў арганізацыі тэрактаў у Расеі, робяць усё, што ад іх залежыць, каб блакаваць ня толькі фармальнае рассьледаваньне падзей тых дзён, але і доступ людзей да інфармацыі, нам даводзіцца толькі зацьвярджацца ў меркаваньні, што за выбухамі стаяць сьпецслужбы.

Нават Латыніна прызнае, што людзей, якія вераць у тое, што за выбухамі стаяла ФСБ, усё больш і больш. Абсалютна згодны. Гэта адбываецца таму, што – па старой прымаўцы – на злодзею і шапка гарыць. Улады паводзяць сябе так, як калі б за выбухамі дамоў стаялі яны: забіваюць Літвіненку; забараняюць да распаўсюджваньня кнігу “ФСБ узрывае Расею”; арыштоўваюць наклад (прыкладаю дакументы); забараняюць паказ фільма “Замах на Расею”; замоўчваюць 10-гадовую гадавіну выбухаў (у той час як пышна адзначаюць гадавіны іншых трагедый); санкцыянуюць паказ фільма “Асабісты нумар”. Усё гэта ня можа не прывесьці людзей да высновы, што за выбухамі стаялі сьпецслужбы.

– Ці лічыце вы, што сілавікі па-ранейшаму кантралююць уладу?

– Я лічу, што аперацыя па захопу сьпецслужбамі ўлады ў Расеі, з пункту гледжаньня гісторыка – цікавы эпізод у гісторыі краіны. Такога не было ні да, ні пасьля; ні ў Расеі, ні ў астатнім сьвеце. Пачалася гэтая аперацыя ў другой палове 1980-х гадоў, калі КДБ стала зразумела, што Савецкі Саюз разбураецца. Мы ведаем гэты працэс  як “галоснасьць і перабудова”. Але мы бачым толькі яго палітыка-ідэалагічную і фінансава-эканамічную часткі.

А была яшчэ і адміністратыўная частка (ня ведаю, як лепш назваць). Яна заключалася ў стварэньні ўнутры КДБ інстытута “афіцэраў актыўнага рэзерву”. Гэта, калі ў грамадзянскі сектар засылаюцца на працу супрацоўнікі КДБ дакладна гэтак жа, як раней засылаліся шпіёны за мяжу. Прыходзіў на працу чалавек у дзяржаўную структуру, напрыклад, на пасаду намесьніка рэдакцыі, намесьніка дырэктара банка, намесьніка кіраўніка рэдакцыі навінаў тэлебачаньня й іншае ды іншае, і ніхто не разумеў, чаму менавіта гэтага чалавека прасунулі, ды неяк нечакана і ў абыход іншых. А аказвалася потым, што чалавек гэты прыйшоў з КДБ, што атрымлівае ён зарплату і там, і там. І абавязак яго – быць супрацоўнікам КДБ у гэтай установе і пра ўсё дакладваць ў КДБ. Толькі ня блытайце, калі ласка, з Першым аддзелам і з таемна завербаванымі агентамі КДБ – гэта ўсё ў дадатак. Прычым і Першы аддзел, і агентура КДБ гэтаму чалавеку дапамагаюць, як могуць.

Уявіце сабе, што ў “актыўны рэзерв”, у мірны сектар на працу адпраўляюцца дзесяткі тысяч афіцэраў КДБ. Цяпер улічыце, што спачатку займаюцца самыя смачныя пасады грамадзянскага сектара (шафёрамі й дворнікамі афіцэры КДБ працаваць не імкнуцца), і ў вас складзецца адносна поўная карціна таго, што адбываецца. І калі Пуцін у 2000 годзе стаў прэзідэнтам і сьвіснуў ў стары сьвісток, усе адразу выпаўзлі са сваіх нор і надзелі форму з пагонамі. А мы раты адкрылі й да гэтага часу ня можам зразумець: як жа Пуцін так спрытна і хутка захапіў кантроль над краінай? Ды проста, як у шахматнай гульні, усе фігуры ўжо былі расстаўленыя, усе пазіцыі захопленыя. Толькі й заставалася справа за сваім прэзідэнтам, якога ФСБ у 2000 годзе, нарэшце, паставіла.

Мае высновы пацьвярджаюць дзьве фатаграфіі. Памятайце першы дзень нашай спантаннай жнівеньскай 1991 рэвалюцыі? Ельцын выступае з палымянай прамовай з бронетранспарцёра перад народам на плошчы. І за яго сьпіной стаіць нам тады яшчэ незнаёмы чалавек – будучы генерал Аляксандр Каржакоў, афіцэр КДБ, з асабістай аховы Андропава. (Вы разумееце, як правяралі ў савецкія гады чалавека, які ўваходзіць у асабістую ахову Андропава?) І другая фатаграфія, зробленая ў тыя ж хвіліны ў Ленінградзе. Сабчак выступае са спантаннай прамовай перад натоўпам народу на плошчы. І за яго сьпіной таксама стаіць чалавек, нікому не знаёмы. Здагадаліся? Сёньня гэтага чалавека ведае ўвесь сьвет. Гэты чалавек – Уладзімір Пуцін.

Вось няхай мне і растлумачаць, якім чынам два галоўных дэмакрата краіны ўжо на першай хвіліне рэвалюцыі абапіраліся на двух гэбэшнікаў? Якім чынам пры Гусінскім апынуўся генерал арміі КДБ Філіп Бабкоў, пры Хадаркоўскім – генерал Аляксей Кандаўраў, пры Беразоўскім і Патаркацышвілі, а да гэтага пры прэм’ер-міністры Ягоры Гайдары – Андрэй Лугавы (можа, ён цяпер ужо таксама генерал, мы проста аб гэтым ня ведаем; раней узнагароджвалі, было такое вызначэньне, “без публікацыі”).

Вазьміце любога значнага чалавека ў палітыцы, у бізнэсе, у творчасьці – усюды вы знойдзеце зусім побач афіцэра КДБ, да гэтага чалавека прыстаўленага. Прычым, чалавек гэты ведае пра тое, што яго правая рука – з КДБ (ФСБ), але чамусьці не пярэчыць, нават лічыць гэтую “руку” карыснай. Паступова ўсе гэтыя намесьнікі дырэктараў з КДБ сталі дырэктарамі. Вось яны сёньня і кіруюць дзяржавай, як хочуць і як могуць.

– Ці ёсьць, на ваш погляд, у Крамлі людзі, гатовыя супрацьстаяць сілавікам?

– Я ня думаю, што ў Крамлі ёсьць людзі, якія гатовыя супрацьстаяць сілавікам. Справа ў тым, што тыя, хто былі гатовыя, ужо не ў Крамлі. У людзей, якія падтрымліваюць сілавікоў ва ўладзе, ёсьць сваё апраўданьне. Яны лічаць, што падтрымліваюць дзяржаву і працуюць на краіну. Тут ёсьць свая логіка.

У ФСБ лічаць, што менавіта яны і ёсьць дзяржава, а тыя, хто зь імі, лічаць, што падтрымліваюць дзяржаву, а не ФСБ. Да такіх людзей належыць Чубайс, Суркоў, Валошын (да адстаўкі). Яны бачаць, што дзяржава захоплена сьпецслужбамі, але лічаць, што гэта і нядрэнна, што гэта лепш, чым калі дзяржавай кіравала “сям’я”. І з гэтым можна было б пагадзіцца, але … Пра “сям’ю” ўсім нам было зразумела, што гэта перыяд часовы.

Пра створаную Пуціным сістэму я ня стану сьцьвярджаць, што яна ненадоўга. Я думаю, што яна надоўга. Стратэгічна Ельцын (пры ўсіх яго мінусах, якія мы ня будзем тут пералічваць) паварочваў краіну ў бок Еўропы і шчыра хацеў, каб Расея стала часткай заходне-еўрапейскай цывілізацыі. Задача Пуціна і людзей з ФСБ – зрабіць з Расеі нейкую ізаляваную тэрытарыяльную адзінку (так ім прасьцей кіраваць), якая незразумела як называецца (яны і самі ня ведаюць), незразумела з кім сябруе (падобна, што ні зь кім – у саюзьніках то Куба, то Венесуэла, то Іран). Стратэгія ў Пуціна адна: кантроль над краінай, над яе фінансавымі й эканамічнымі рэсурсамі. Гэтай глабальнай стратэгіі ўсё і падпарадкавана.

– Якія паводзіны сілавікоў ў бліжэйшыя гады вы прагназуеце?

– Я думаю, што сутнасьць палітыкі Расеі ў 1999 годзе вельмі дакладна ў трох словах сфармуляваў Уладзімір Пуцін: “мачыць у сарціры”. І гэтай палітыкі ён прытрымліваўся ўсе гады свайго прэзідэнцтва. Мочым усіх, каго можам і як можам. Некага літаральна: чачэнцаў, грузінаў. Некага фігуральна: Украіну, Польшчу, Прыбалтыку. Ды і амерыканцам дастаецца, і ангельцам, і кантынентальнай Еўропе. У цэлым, усё, што цяперашнія кіраўнікі Расеі ўмеюць, гэта “мачыць”, як унутры краіны, так і за мяжой. І зразумела, чаму – у КДБ не вучылі ствараць і будаваць. Там вучылі душыць, разбураць, забіваць, браць пад кантроль. Вось яны і спрабуюць перш за ўсё браць пад кантроль. Ну, а ўжо калі не ўдаецца пад кантроль ўзяць, тады … Самі разумееце … Звычка. Інстынкт.

– Ці ёсьць, па вашым назіраньнях, якое-небудзь проціборства паміж рознымі групамі сілавікоў?

– Я памятаю, колькі мы жылі ў СССР, столькі нам “Голас Амерыкі” распавядаў пра проціборства ўнутры Палітбюро. І дакладна вядома, што гэта супрацьборства было – там змагаліся за ўладу нейкія людзі, прыбіралі адных, ставілі іншых. Толькі да жыцьця савецкіх людзей гэта ніякага дачыненьня ня мела. І сярод сілавікоў сёньня гэта проціборства, упэўнены, што ёсьць, прычым яшчэ больш відавочнае і жорсткае (час такі, грошы вялікія, зноў жа інстынкт). Але да нас з вамі гэта не адносіцца. Хоць часам усё ж адносіцца.

Ня буду хаваць: прызначэньне Дзмітрыя Мядзведзева прэзідэнтам было для мяне прыемнай нечаканасьцю. Таму што ўсе мы ведаем, хто быў альтэрнатыўным [прэтэндэнтам] – генерал ФСБ Сяргей Іваноў. А гэта заўжды лепш, калі прэзідэнт не з ФСБ, чым калі ён з ФСБ. Таму што ў КГБ добрых людзей на працу ня бралі. Яны там усе – дрэнныя людзі. Але ў цэлым, як мне здаецца, журналісты і гісторыкі ня ў стане разабрацца ў сутнасьці барацьбы сілавых кланаў адзін з адным (нават калі думаюць, што ў стане). Спрабаваць вызначаць, які клан лепш, я б не рызыкнуў.

– Ці могуць паўтарыцца гісторыі з падрывамі дамоў?

– Падрывы дамоў у 1999 годзе, як і тэракты 1994 года, праводзіліся з канкрэтнай палітычнай мэтай: падрыхтаваць ў краіне глебу для пачатку чачэнскай вайны. Вайна ж арганізоўвалася на выпадак неабходнасьці адмены выбараў і ўвядзеньня ў Расеі надзвычайнай сітуацыі. Як перад першай чачэнскай вайной, так і перад другой у сьпецслужбах былі людзі, якія адказвалі за гэты надзвычайны сцэнар, і ў рамках гэтага плана праводзіліся тэракты і пачыналіся войны. Проста так дамы падрываць ніхто ня будзе. Калі падарваны дом, але няма сусьветна вядомых тэрарыстаў, якія прынялі на сябе адказнасьць за тэракт, значыць, гэта не тэракт, а першы этап другой, больш маштабнай аперацыі.

Я не магу рабіць прагнозаў пра падрывы дамоў у Расеі, бо ня ведаю, якія буйнамаштабныя аперацыі плануе праводзіць у бліжэйшыя гады ўрад гэтай краіны.

– Што, па-вашаму, павінны распачаць апазіцыя і грамадзянская супольнасьць, каб пазбавіць сілавікоў іх ўплыву?

– Я, напэўна, ськептык, але я ня веру ў рэвалюцыю “зьнізу”, тым больш, што ўсе апошнія ліберальныя рэвалюцыі ў Расеі адбываліся “зьверху”. Хрушчоўская адліга і гарбачоўская перабудова не былі выкліканыя паўстаньнем або непадпарадкаваньнем мас. Грамадзянская супольнасьць і апазіцыя ў Расеі наўмысна аслабленыя ўрадам да такой мяжы, што ня могуць канкураваць за палітычную ўладу ў краіне. Іншая справа, што, як мы ведаем на прыкладзе СССР, нават самыя трывалыя дыктатарскія рэжымы маюць тэндэнцыю нечакана абвальвацца. І калі гэты абвал адбываецца, нам становіцца зразумелым, што адбыўся ён часткова і таму, што маленькія групкі дысідэнтаў подточвалі асновы тыраніі, дзе маглі. Супрацьстаяць злу і несправядлівасьці – натуральная патрэба сумленнага чалавека. Гэтая патрэба ня зьвязана з жаданьнем у хуткім часе ўбачыць практычны вынік барацьбы. Проста мы ня можам жыць, не змагаючыся. А імперыі ўрэшце ўсё роўна развальваюцца…

3.

ПУЦІН І БЕРАЗОЎСКІ: ХТО КАГО ВЫКАРЫСТАЎ?

Я чытаў публікацыі Міхаіла Шэвялёва і Алега Мароза, якія зьявіліся як водгукі на мой артыкул, і думаў аб адной вельмі крыўднай абставіне: што мы тут варожым на кававай гушчы, як жа ўсё было ў тым “далёкім” 1999 годзе. А між тым, ёсьць некалькі чалавек , якія ведаюць адказы на ўсе пытаньні.

І нельга сказаць, што інфармацыя гэтая сакрэтная. Яна не сакрэтная. Яна проста важная, і патрэбная для разуменьня таго, як Расея апынулася ва ўладзе людзей, якія кіруюць ёю сёньня.

Для пачатку назавем тых, хто ведае адказы на ўсе пытаньні.

Першы эшалон – гэта Аляксандр Валошын і Раман Абрамовіч.

Другі – Уладзімір Пуцін, Валянцін Юмашаў, Тацьцяна Дзьячэнка, Пётар Авэн, Барыс Беразоўскі, Анатоль Чубайс. Ну, ёсьць шмат іншых дасьведчаных людзей. Я назваў толькі тых, хто навідавоку і на слыху. Але так як людзі гэтыя маўчаць, давайце зьбіраць пазл бязь іх, з тымі кавалачкамі, якія маем. Раптам што і атрымаецца.

Пуцін ня быў першым кандыдатам Ельцына. Ён проста аказаўся самым удачлівым. Два яго папярэднікі “згарэлі” – Прымакоў і Сьцяпашын. Паміж трыма гэтымі людзьмі агульнага было толькі тое, што ўсе яны былі са сьпецслужбаў. Прымакоў у мінулым жыцьні ўзначальваў СВР, Сьцяпашын – ФСК, а Пуцін – ФСБ. Тыя дасьледчыкі, якія лічаць гэта банальнай выпадковасьцю, відавочным чынам няправыя.

У чыю мудрую галаву прыйшла ідэя зрабіць наступным прэзідэнтам Расеі чалавека сьпецслужбы? Галоў гэтых было некалькі. І важна нават ня тое, хто першым агучыў ідэю, а тое, што ніхто з удзельнікаў аперацыі “Пераемнік” не запярэчыў. Чаму? Ды таму, што людзі, якія акружалі Ельцына, ня верылі ні ў народ, ні ў дэмакратыю, ні ў законы і заканадаўства. Ні, тым больш, у Канстытуцыю краіны. Яны вельмі баяліся страціць уладу, а з уладай – яшчэ і грошы. І як у старыя добрыя часы, іх раптам наведала думка, што лепш за ўсё абараніць ўладу (і грошы) яны змогуць з дапамогай сьпецслужбы – ФСБ. А тое, што з ФСБ яны дамовяцца, у гэтым чамусьці сумненьняў у іх не было.

Так што калектыўны партрэт “змоўшчыка” нам вядомы. І партрэт будучага прэзідэнта таксама быў абмаляваны да верасьня 1998 года, калі прэм’ер-міністрам стаў Прымакоў: хто заўгодна, але з КДБ.

Прымакоў, праўда, “змоўшчыкаў” спалохаў. Памятаеце вядомую заяву Прымакова аб тым, што ён аб’явіць амністыю, вызваліць з турмаў 90 тысяч месцаў і пасадзіць туды 90 тысяч бізнесмэнаў, якія яшчэ большыя злачынцы, чым крымінальнікі. 90 тысяч за 4 гады праўленьня гэта 60 бізнэсмэнаў у дзень без выхадных і сьвятаў. Пасля таго, як першы сьпіс на 60 чалавек быў складзены, дні Прымакова былі палічаны. Акрамя таго, Прымакоў стаў заляцацца да камуністаў і раздаваць ім міністэрскія партфелі, а камуністы сталі лічыць Прымакова сваім. Запахла камуністычным рэваншам з усімі наступствамі.

Тут нам самы час узгадаць пра Ельцына. Ельцына сапраўды шантажавалі, але не кампраматам на сваякоў і сяброў (каго хвалююць сябры?). Палітычная рэальнасьць заключалася ў тым, што Прымакоў, што абапіраўся на пракамуністычную Думу, адчуў сябе настолькі ўсемагутным, што ня стаў супрацьстаяць імпічменту. І хоць Дума зьняць Ельцына не змагла, сігнал прэзідэнту быў пасланы. Ён сур’ёзна стаў задумвацца над тым, што можа здарыцца зь ім асабіста (і зь яго дочкамі) пасьля сыходу ў адстаўку. Рэпетыцыя імпічменту саслужыла й камуністам, і “Яблыку” дурную службу. Ельцын стаў шукаць пераемніка, які гарантуе яму і яго сям‘і імунітэт. Патрэбна была моцная рука, якая зможа скруціць шыю яшчэ і Думе. А дзе ж гэтую руку ўзяць, як не ў КДБ? Чыя яшчэ рука гарантавана зможа правесьці праз Думу закон аб імунітэце былога прэзідэнта і яго сям’і?

Такім чынам, Прымакова – у адстаўку. Хто там наступны з КДБ? Сьцяпашын.

Адзначым яшчэ аднаго вернага саюзніка “змоўшчыкаў”, на якога яны заўсёды маглі разьлічваць, але толькі ў тым выпадку, калі кандыдат выбіраўся з КДБ. Зьвернем увагу на тое, як мужна супрацьстаяла Дума прызначэньню Віктара Чарнамырдзіна, блякавала яго праходжаньне і так падштурхнула Ельцына да абраньня Прымакова. Таму што Чарнамырдзін – не з КДБ. Непрахадным лічыўся й іншы кандыдат у прэм’ер-міністры – Аксёненка. Менавіта ён павінен быў па аднаму са сцэнарыяў змяніць Прымакова (і стаць затым прэзідэнтам). Менавіта Аксёненка падтрымліваў Беразоўскі. Але да дня галасаваньня ўжо было вядома, што за Аксёненка Дума таксама не прагаласуе.

Памятайце прамую трансляцыю пасяджэньня Думы пад старшынствам Селязьнёва, дзе Селязьнёў бажыўся, што прэм’ер-міністрам Ельцын вырашыў прызначыць менавіта Аксёненка? Але Аксёненка перайгралі на Сьцяпашына. Хто перайграў, мы ведаем: наш першы эшалон – тыя, хто вызначаў крамлёўскую палітыку ў 1999 годзе – Валошын і Абрамовіч. Прэм’ер-міністрам стаў Сьцяпашын. За яго Дума дружна прагаласавала. Але Сьцяпашын так і ня стаў прэзідэнтам.

Я памятаю, як праз гады ў Лондане ў офісе Беразоўскага я размаўляў зь Сяргеем Дарэнка, які прыляцеў з Масквы. Зайшла гаворка аб прычынах зьняцьця Сьцяпашына. І Дарэнка сказаў, што яго зьнялі, таму што да Валошына дайшлі трывожныя чуткі: Сьцяпашын пачаў перамовы з Лужковым і Прымаковым.

– А ён сапраўды зь імі пачаў перамовы весьці? – спытаў я.

– Уяві сабе, – адказаў Дарэнка, – Бі-Бі-Сі перадасьць зараз, што на Англію ляціць метэарыт, які ўрэжацца ў зямлю ў раёне Лондана праз тры дні, прычым, ад усёй Англіі нічога не застанецца. Ведаеш, тут такое пачнецца, што праз тры дні ўжо ня будзе мець ніякага значэньня, урэжацца гэты метэарыт у Англію ці не. Ня мае значэння, вёў Сьцяпашын перамовы з Лужковым ці ня вёў. Але калі чуткі аб гэтых магчымых перамовах прыйшлі ў Крэмль, там такое пачалося, што Сьцяпашына тэрмінова вырашылі адправіць у адстаўку.

Так прэм’ер-міністрам стаў Пуцін. І за яго Дума таксама прагаласавала.

Ці павінен я называць рэчы сваімі імёнамі? Ці павінен я выказаць здагадку, што ў складзе членаў Думы, якія ўваходзяць у розныя фракцыі, ёсьць дастатковая колькасьць дзеючых, былых і тайных супрацоўнікаў і агентаў ФСБ, і гэтым дэпутатам з Лубянкі прыйшло ўказаньне падтрымліваць кандыдата спецслужбы? Ці такое ўмазаключэньне ёсьць чарговай “тэорыяй змовы”?

Як зь вядомым бервяном Леніна на суботніку ў Крамлі, якое, калі меркаваць па мемуарах, несла некалькі соцень чалавек, Пуціна да ўлады вяла ледзь ці ня ўся краіна. Адныя пераводзілі яго з павышэньнем на працу ў Маскву. Іншыя знаёмілі з крамлеўскай тусоўкай. Трэція – зь Беразоўскім. Чацьвёртыя – зь Ельцыным. У цэлым, усе на славу папрацавалі й зрабілі з падпалкоўніка КДБ прэм’ер-міністра.

Алег Мароз дарэмна лічыць, што аўтарам ўсіх выбарчых ідэй быў Беразоўскі. Але адна ідэя ў Бярозаўскага нарадзілася: стварыць “Мядзьведзя”, больш вядомага як “Адзінства”. Калі Беразоўскі ўпершыню абвясьціў сваю “ўтапічную ідэю”, Абрамовіч з Валошыным на яго паглядзелі, як на вар’ята. Стварыць у такія кароткія тэрміны новы рух (рэгістраваць новую партыю па законе ўжо часу не заставалася), ды яшчэ і перамагчы? Трызьненьне нейкае. Але Беразоўскі патлумачыў, што іншых хадоў няма, інакш выбары будуць прайграныя, а разам з выбарамі будуць прайграныя і жыцьці, бо “Лужок з Прымусам” усіх пасадзяць. Адпаведна, прымаючы прапанову Беразоўскага, Крэмль нічым не рызыкуе. “Што табе для гэтага трэба?” – “Нічога. Прызначце Ігара Шабдурасулава намесьнікам Валошына”, – адказаў Беразоўскі. “І ўсё?” – “І ўсё”.

Пасьля 1996 года, калі намаганьнямі найперш Беразоўскага і Чубайса была забясьпечана перамога на прэзідэнцкіх выбарах для Ельцына, гэта была другая бліскучая аперацыя Беразоўскага. Беразоўскі сеў у свой самалёт, абляцеў ўсіх губернатараў і дамовіўся з усімі аб падтрымцы “Адзінства”. А ужо губернатары падчас выбараў пастараліся і забясьпечылі “Мядзведзю” галасы. (Гэта так, у спрошчаным апісаньні.)

Зь іншай ускладзенай на яго задачай – піярным прыкрыцьцём “Адзінства” і Пуціна на ОРТ і ў падуладных Беразоўскаму астатніх СМІ – Беразоўскі таксама справіўся. У выніку “Адзінства” атрымала на выбарах у Думу адносную большасьць; Лужкоў з Прымаковым выбары прайгралі. І прыніжаны Прымакоў зьняў сваю кандыдатуру з прэзідэнцкіх выбараў. Адзіным сур’ёзным канкурэнтам Пуціна заставаўся цяпер Зюганаў.

Але паўсправы – гэта ня справа. Трэба рухацца далей. План добраахвотнага і датэрміновага сыходу Ельцына распрацоўвалі Валошын і Абрамовіч. Ельцын добраахвотна сыходзіць у адстаўку 31 сьнежня 1999 г. (калі яшчэ, як не ў навагоднюю ноч, з пункту гледжаньня бясплатнага піяру, можна атрымаць увагу ўсёй краіны, якая засяроджана глядзіць на экран тэлевізара). Пуцін становіцца ня проста прэм’ер-міністрам, а пераемнікам, які выконвае абавязкі прэзідэнта. Біцца з в.а. прэзідэнта за ўладу на чарговых выбарах будзе куды больш складана. В.а. прэзідэнта гэта фактычны прэзідэнт.

Здагадкі аб тым, што Беразоўскі й дамы падрываў, і вайну з Чачнёй рыхтаваў, фактамі не пацьвярджаюцца. Я думаю, што дастаткова падрабязна закрануў гэтую тэму ў сваіх нядаўніх публікацыях й інтэрв’ю. Няма падстаў лічыць, што Беразоўскі ведаў аб маючых адбыцца выбухах дамоў. Няма падстаў лічыць, што ён удзельнічаў у падрыхтоўцы вайны з Чачэнскай рэспублікай (гэта пасьля яго-та удзелу ў падпісаньні Хасаў’юртаўскіх пагадненьняў 1996 года?). Беразоўскі, урэшце – чалавек грамадзянскі. А такімі справамі, як войны і выбухі, у Расеі займаюцца ўсё-ткі прафесіяналы, людзі вайсковыя. Дарэчы, гэта і Абрамовіча з Валошыным датычыць. Яны таксама дамы не падрывалі й вайну не рыхтавалі.

Ці памыліліся ў Пуціне тыя людзі, якія яго прасоўвалі? Безумоўна, не. Акрэсьлім тры сілы (або групы), якія прывялі Пуціна да ўлады: Ельцын і яго сям’я; “сям’я”; ФСБ. Усе апынуліся ў выйгрышы. Ельцын і яго сям’я атрымалі недатыкальнасьць, якая лёгка была пацьверджана новай Думай. А гэта была галоўная мэта адыходзячага на спакой Ельцына. Ён хацеў пасьля адстаўкі спакою, і ён яго атрымаў. Астатнія захавалі (як алігархі) або набылі (як ФСБ) ўладу. І ўсе разам памножылі грошы. Я памятаю, як Бадры Патаркацышвілі тлумачыў мне ў Тбілісі:

– Вось ты нас крытыкуеш за тое, што мы Пуціна да ўлады прывялі, кажаш, што мы памыліліся. А я табе скажу так. Да прыходу Пуціна да ўлады капіталізацыя “Сібнафты” была 600 мільёнаў даляраў, а пасьля прыходу Пуціна – 2 мільярды. Вось ты мне цяпер і скажы, ці правільна мы зрабілі, што прывялі Пуціна да ўлады, або няправільна, памыліліся мы ці не?

Асабняком ў гэтай ідыліі пераможцаў стаіць канфлікт Пуціна з Беразоўскім. Але і тут трэба ўдакладніць: канфлікт гэты ўзьнік ня ў Пуціна з Беразоўскім, а ў Беразоўскага з Пуціным. Спачатку Беразоўскі павіншаваў Пуціна зь перамогай:

– Валодзя, я цябе віншую. Вялікую справу зрабілі. Тое, што ты стаў прэзідэнтам – вялікая справа. Ні аб чым не турбуйся. Мы табе будзем казаць, што рабіць. Адсядзіш чатыры гады, пойдзеш, будзеш жыць, клопату ня ведаць. Разумееш, у нас проста не было часу нармальнага кандыдата ў прэзідэнты знайсьці, таму спыніліся на табе. Але гэта толькі на чатыры гады. За чатыры гады мы замену табе падбярэм. Ну, усё, даруй, мне бегчы трэба. Я спазняюся. Я цябе віншую.

Беразоўскі, безумоўна, недаацэньваў Пуціна, не разумеў, хто менавіта вёў яго да ўлады. Што яшчэ важней, Беразоўскі пераацэньваў свае сілы і свой уплыў як на Пуціна, так і на Валошына з Абрамовічам.

Пачалося ўсё з канфлікту палітычнага – напісанага Валошыным і падпісанага Пуціным указа “Аб стварэньні сямі федэральных акругаў”. Адным росчыркам пяра была разбурана сістэма, якую шмат гадоў адбудоўваў Ельцын і гарантаваная перад выбарамі Беразоўскім ў яго складаных перамовах з губернатарамі наўзамен за падтрымку губернатарамі “Адзінства” і Пуціна на парламенцкіх і прэзідэнцкіх выбарах. Цяпер атрымлівалася, што Беразоўскі губернатараў падмануў, а Пуцін іх “кінуў”.

Ад гэтага пуцінскага ўказа № 1 і адлічваецца новы этап палітычнага разьвіцьця Расеі. Усё астатняе – разгон Савету федэрацыі, фактычная адмена мясцовых і цэнтральных выбараў, вертыкаль улады, адмена свабоды слова – было толькі наступствам.

– Ты разумееш, што я пад цябе ніколі ня лягу, – сказаў Беразоўскі Пуціну неўзабаве пасьля выбараў.

– Ня ляжаш, як пад чалавека ці як пад прэзідэнта?

– Ні так, ні так…

А ў Крамлі закон быў просты: хто не кладзецца, таго зьнішчаюць [старая расейская традыцыя. – Рэд.]. Беразоўскі пра закон гэты ведаў. Ён проста шчыра лічыў, што мацней Пуціна, таму што ў яго было два верныя сябры: Валошын і Абрамовіч. За вернасьць Валошына і Абрамовіча Беразоўскі мог паручыцца. У тыя дні ў яго адбылася адна паказальная размова з жонкай Алёнай:

– Леначка, зьбірайся, едзем адпачываць!

– Куды?

– Куды-небудзь. Адпачываць. Пасьля такой перамогі маем права і адпачыць.

– Надоўга?

– Надоўга. Ну, адпачываць, разумееш. Мы ж даўно не адпачывалі.

– А тут хто застанецца?

– Ты што маеш на ўвазе? Тут жа Саша застаецца, Рома.

– А, я зразумела. Мы ад’едзем, а тут за нас застаюцца Валошын і Абрамовіч?

– Ну, так, гэта ж мае сябры, я ім абсалютна давяраю.

– Зразумела … Тады я проста складваю рэчы, усе рэчы, таму што, калі даглядаць за ўсім застаюцца Рома з Сашам, гэта значыць, што сюды вярнуцца мы ўжо ня зможам.

Лена Беразоўская аказалася абсалютна правай. Прайшло зусім няшмат часу, і сябар і стаўленік Беразоўскага Валошын пагражаў цяпер Беразоўскаму арыштам, калі той не прадасьць свае акцыі ОРТ. А сябар і партнэр Беразоўскага Абрамовіч пагражаў забраць у Беразоўскага “Сібнафту”, калі той не прадасьць Абрамовічу (па моцна заніжанай цане) сваю долю ў “Сібнафце”.

– Як жа вас так усе вашыя сябры здраджваюць? – запытаў я неяк Барыса.

– Разумееш, кошт пытаньня вельмі вялікі. Вельмі вялікія грошы. А калі пытаньне стаіць пра такія вялікія грошы, сяброўства ўжо не працуе.

Бостан, 28 кастрычніка 2009 г.

Гэты запіс апублікаваны: Аўторак, 16 сакавіка, 2010 у 13:43
Катэгорыі: 1.4. Гісторыя Беларусі й вакол, 1.6. Сьвет сёньня, 3.1. Імпербюракратыя Расеі, 3.2.1. Міжнар.фінанс. алігархія, 3.4.5. Расея, 4.4. Падаем дакумент. Вы можаце сачыць за каментарамі пры дапамозе RSS 2.0 стужкі.
Вы можаце пакінуць каментар. Але пінгі забаронены.